Beyinden Kültüre Sosyal Biliş Prof Dr Süheyla Ünal İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi

Sosyal bilgi işleme İnsanoğlu doğuştan sahip olduğu, diğer beyinlerle etkileşime geçme aracılığı ile nesnel dünya, kendisi ve diğer insanlar hakkında izlenim edinir Bu izlenimleri bilgi işleme sürecinden geçirir Uygun tepkiler geliştirir

Kültür Bu tepkileri geliştirirken mental enerjisini korumak, kendilik imajını yönetmek ve kesinlik aramak durumundadır Bunu kuşaklar boyunca gelişip şekillenen “kültür" aracılığı ile gerçekleştirir Kültür ise özneler arası alanın ortak kodları ile oluşturulur

Ortak sosyal biliş Diğer insanların toplum içindeki ve çeşitli sosyal ortamlardaki durumlarını ve davranışlarını anlamayı/anlamlandırmayı sağlar Beynin çeşitli yapılarının ve bağlantılarının, başkaları ile ilişkilerde onları anlayacak ve kendisini onlara anlatacak şekilde oluşturulması buna temel oluşturur

Sosyal biliş İnsanların toplumsal çevrelerinden aldıkları bilgilerden yaptıkları çıkarsamaları biçimlendirme tarzları (Fiske ve Taylor, 1991) İnsanların Ne yaptıkları, nasıl yaptıkları, niçin yaptıkları Ne hissettikleri, niçin öyle hissettikleri hakkında düşünme

Sosyal bilişin işlevleri duyguların oluşumu ve düzenlenmesi esnek tepki verme akılcı ve yansıtımcı davranış sergileme otobiyografik kendilik duygusu başkalarını anlama kişilerarası ilişki geliştirme (Siegel 1999)

Sosyal bilişin işlevleri Mental enerjiyi korumak Basitleştirme mekanizmaları ile işlemleme sürecine giren bilgiyi azaltmak Kendilik imajını yönetmek Kesinlik aramak Dikkati ve kodlamayı yönetmek Belleğimize ve yargılarımıza rehberlik etmek

Basitleştirme stratejileri Mental enerjiyi koruma Kompleks sosyal dünya Sınırlı dikkat kapasitesi Amaç  Mental ekonomi Basitleştirme stratejileri Beklenti doğrulama stratejileri Kişiye özgü çıkarımlar Kısa yollar

Kendilik imajını yönetme Kendini etkin görme arzusu Kendini iyi ilişkilere sahip görme arzusu Kendilik imajını yönetme Kendini geliştirme ve koruma stratejileri Sosyal karşılaştırma Kendiliğe hizmet eden atıflar

Yaşamını kontrol etme arzusu Hatadan kaçma isteği Yaşamını kontrol etme arzusu Kesinlik arama Kesinlik stratejileri Yanlı olmayan bilgi toplama Alternatifler düşünme Mantıksal atıflar

Sosyal biliş Dikkat Yorum Yargı Bellek Yargılama Dikkat Kodlama Anımsama Davranış

Sosyal biliş süreçleri Dikkat- sosyal uyarana yönelme Bellek- belleğe kaydetme, izlenim edinme ve self-referans kullanma aracılığı ile sosyal bilgiyi işlemleme Sosyal atıf- Sosyal anlamlar yükleme Örtük kalıplar- geçmiş yaşantıların şimdiki davranışı bilinçdışı olarak etkilemesi

Sosyal biliş bileşenleri Yüz tanıma Duygusal ifadeleri tanıma Bakışı farketme ve izleme Biyolojik hareketi algılama Taklit Zihin kuramı (Theory of Mind: ToM)

Sosyal biliş gelişimi Sosyal biliş, nörobilişsel süreçlere paralel bir gelişim gösterir Nöronlar arası aktivite, intrauterin 2-5. aylarda intrauterin uyaranlardan etkilenerek şekillenmeye başlar Doğuştan sahip olunan içgüdü yapılanması (intrinsic motive formation:IMF) yeni doğanda duyusal-motor koordinasyonu sağlar

IMF:intrinsic motive formation insanlardan gelen uyaranlara yönelme davranışlar arasında uyum ve ritmisite gelişmesi diğer insanlarla iletişim kurma taklit etme Trevarthen ve Aitken 2001

Sosyal biliş gelişimi Dış dünya ile ilk ilişkileri bakış ve temas aracılığı ile olan bebeğin ilgisi öncelikle diğer yüzlere yönelir (Johnson & Morton, 1991) 1 günlük bebek mutlu ve üzgün yüzleri ayırt edebilir (Field & Walder, 1981) Yeni doğan kendisine yöneltilmiş ve çevrilmiş bakışları ayırt edebilir

Sosyal biliş gelişimi 3 aylık bebek bakışları izleyebilir 5 aylık bebek duygusal sesleri ayırt edebilir (Walker-Andrews & Grolnick, 1983; Walker-Andrews & Lennon, 1991) ve duygunun sözle ve yüzle anlatımını karşılaştırabilir (Walker, 1982)

Sosyal biliş gelişimi Bebek giderek eylemleri aracılığı ile annesinden farklı bir iç yaşantısı olduğunu fark etmeye başlar, “kendi – öteki” ayırımını gerçekleştirir Bellekte kendiliğin temsil edilmesi, başkalarını taklit etmek için temel oluşturur

Sosyal biliş gelişimi Yüz yüze, göz göze etkileşim aracılığı ile anne ile duygusal paylaşım gerçekleşir 7/9. ay-18. aylar arası bebek ve anne arasındaki yansıtmalı diyaloglar bebeğin duygusal durumunu düzenler ve sosyal gelişimine yardım eder

Özneler arası alan Anne ve bebeğin sağ hemisferleri aracılığı ile gerçekleştirilen duygusal rezonans, anne- çocuk ikilisi arasında bir bağlanmaya yol açar Anne ile bebek arasındaki karşılıklı etkileşim ve bağlanma ise diğer insanlarla ortak bir algı ve duygu dünyasının (özneler arası alan) kurulmasına temel olur

Şema gelişimi Etkileşim sırasında sözel olmayan anı izleri kaydedilir Beyin tekrarlayan yaşantılardaki bazı ipuçlarına karşı belirli tepkiler geliştirmeyi öğrenir İlk yılın sonunda gelişen örtük bellek süreçleri ile zihin modelleri ve şemalar şekillenmeye başlar

Şema yapılanması Bu gelişim süreçlerinde beynin birçok zihinsel işlevinden sorumlu olan temel beyin ağları yapılanır (Schore 1997) Sabit şemalar ve yönetici şemalar aracılığı ile zihin modelleri geliştirilir Sabit şemalar- uyaranla aktive olan şemalar Bağlam içinden uyaranı alarak ve zaman içinde yeniden değer atfederek dinamik bir biçimde şekillenen şemalar

Ortak dikkat 9. ayda bebek kendisiyle iletişim kurmak isteyen kişinin bakışlarını izlemeye başlar 9-24. aylarda sosyal iletişim için gerekli olan ortak dikkat koordinasyonu gerçekleşir

Ortak dikkatin bileşenleri Bakış izleme İşaret etme Taklit Sosyal referans

Dile hazırlık Dile hazırlık el/yüz/sesle kompleks taklit yetisini ilgilendiren çok birimli bir sistemdir Bedensel duyumların ve eylemlerin ayna nöron sistemi sayesinde zihinsel taklidi kavramların ve soyut düşüncenin gelişimine temel olur Lakoff & Johnson, 1999

Duygu gelişimi 2. yaştan itibaren dil ve açık bellek (explicit) gelişimi ile anlamlar dünyasına girer Duygular tanımlanmaya ve duyguların nedenleri anlaşılmaya başlar Ayna nöronların bazal gangliyonlarla bağlantıları sayesinde ödül mekanizmaları işler hale gelir, bu aracılıkla değerler sistemi gelişir Otobiyografik bilgilerin kaydı başlar

Düşünce gelişimi 3. yaşta Düşünceler ve nesneler arasındaki fark ayırdedilir olur “Sözcükler” aracılığı ile düşünme gelişir

ToM 4. yaşta zihindeki temsiller aracılığı ile gerçek dünyadaki davranışlar belirlenir İnsanların farklı bakış açılarına sahip olabileceği farkedilir Başkalarının gerçekliği nasıl algıladığını kavranılır

Zihin kuramı:ToM Diğer bireyin isteklerini, inançlarını, niyetini anlayabilme yetisi İsteklere atıf Ortak dikkat alanına giren nesneleri tanıma Diğerlerinin bakışını monitorize etme

Sosyal referansları öğrenme Annenin ToM ve empati yetisi Bebeğin özdeşleşme, yansıtma, taklit, içselleştirme gibi mekanizmaları bebeğin duygularını düzenlemeyi ve sözel olmayan etkileşimde kullanacağı sosyal referansları öğrenmesini sağlar

Perspektif alma 4-5 yaşlarında çocuk kendisi ve bir başkasının düşünce ve inançlarını ayırt etmeye başlar Dünyayı bir başkasının bakış açısından görmeyi sağlayan empati becerisini geliştirir Duygu paylaşımı Zihinsel esneklik, zihni düzenleme Kendi-başkası ayırımının farkındalığı

Sosyal biliş gelişimi 5. yaşta yaşantıdan çok gözleme dayanılarak yeni davranışlar üretilmeye başlar Soyutlama ve yeniden yapılandırma yetileri gelişir Davranışın forma uygun olması yanı sıra amaca yönelik olması da öğrenilir

Sosyal biliş gelişimi 6-7 yaşlarda hata ile yalanı, gerçek ile espri ve şakayı birbirinden ayırt etmeye başlar Arkadaşlarının bakış açılarından olayı değerlendirmeyi öğrenir Bu da iletişim becerisini güçlendirir

Sosyalleşme Özdeşleşme, yansıtma, içselleştirme, taklit gibi mekanizmalar aracılığı ile şefkat, sıcaklık, empati, karşılıklı bağlanma, özgecilik, türün diğer üyelerine bakım gibi toplumsal işlevler kazanılır

ANATOMİSİ

Sosyal biliş sosyal algı süreci için duyusal ve bağlantı korteksi algı ve farklı bilişsel işlevler arasındaki ilişkiler için amigdala, prefrontal korteks, sağ somatosensoriyel korteks, singulat korteks sosyal davranışı düzenlemek için hipotalamus, beyin sapı çekirdekleri, bazal gangliyonlar, motor korteks (Gallese et al 2004)

Sosyal biliş yapıları Sosyal algı sürecinde duyusal ve bağlantı korteksi Algı ve farklı bilişsel işlevler arasındaki ilişkileri düzenlemede amigdala, prefrontal korteks, sağ somatosensoriyel korteks, singulat korteks Sosyal davranışı oluşturmada hipotalamus, beyin sapı çekirdekleri, bazal gangliyonlar, motor korteks rol oynar

Ön beyin-yönetici işlevler Dorsolateral prefontal bölge anlam oluşturma erken yanıtı önleme, geciktirme kontrol ve baskılama önceleme karar verme özerklik duygusu yaratan eylemi başlatma, yürütme ve sürdürme

Sosyal biliş yapıları Medial prefrontal lob ve singulat insanın kendini öteki, ötekisini kendi gibi görebilmesini sağlayan zihin kuramına (Theory of Mind) temel olur

Sağ temporoparietal birleşke-ToM Right medial frontal areas, activated more generally during social cognition (perceiving emotional expressions, goal-directed activity, etc.) Right temporoparietal areas, activated exclusively in adults reasoning about others’ BELIEFS (which may differ from the subjects’ own beliefs) (Saxe & Powell, 2006)

Ventromedial frontal korteks Komplike sosyal durumlarda duygusal yaşantılar ile karar verme süreci arasında bağlantı kurulmasını sağlar Uyaranın niteliğini belirlemede rol oynar Sosyal uslamlamayı sağlar Amigdala ve hipotalamusla bağlantıları aracılığı ile temel biyolojik düzenlemeyi ve duygusal süreçleri sağlar

Amigdala Uyaranın duygusal ve sosyal değeri temelinde bilişsel ve davranışsal temsilcileriyle bağlantı oluşturur Yüz ifadelerinden duyguları tanıma (korku) konusunda önemli rol oynar

Yüz bilgisi IPS alanı- Biyolojik hareket FFA – Yüz tanıma STS- bakış, dil, anlam, görsel-uzaysal dikkat, hedef tarama, yüzle ifade edilen sosyal bilgileri algılama Amigdala- korku ifadesini tanıma OFK- bazı yüz ifadelerini tanıma, ödül bağlantılı sosyal olmayan uyaranları ilişkilendirme

Orbitofrontal korteks Orbitofrontal korteks, insula-hipotalamus, amigdala-akkumbens ve mesolimbik sistem ile birlikte toplumsallaşmada önemli bir rolü olan “ödül” sistemini oluşturur Sosyal katılım davranışları Sosyal&duygusal bilgileri değerlendirme, inhibe etme ya da etkinlikte bulunma kararı

Ödül mekanizmaları Ödül mekanizmaları aracılığı ile davranış kalıcılık kazanır Ventromedial orbitofrontal korteks Rostral anterior singulat korteks Anteroventral striatum Nukleus akkumbens

İşbirliği İşbirliği gerektiren sosyal durumlar ödül mekanizmasını harekete geçirir İşbirliği gerektiren bir etkinlikte bulunurken singulat korteksin aktivasyonu yanısıra somatosensoriyel bağlantı korteksi de aktive olmaktadır

Duygu & etik yargı BA9/10 (medial frontal girus), BA31 (posterior singulat girus), ve BA39 (angular girus, bilateral) alanlar, ahlaki bir yargıya varıldığında kişisel olmayan ya da ahlaki olmayan bir durumdakine göre daha aktiftiler. Greene et al 2001

Empatik ve affedici tutumda sol superior frontal girus, orbitofrontal girus ve prekuneus aktive olmaktadır Empati Supplementary Motor Area Premotor korteks Oksipitotemporal alan Frontopolar korteks Sağ inferior parietal lobül- perspektive taking Amigdala Orbitofrontal korteks ACC, insula- acı, ağrı algılama Affetme Posterior singulat girus Farrow et al.2001

Arka bölge Ötekilerini anlamamız, niyetini çözümlememiz ve kendimizi algılamamız için gerekli bilgiyi sağlama Yüz tanıma, fiziksel uzaklığı algılama, ses tonunu yorumlama, bakış yönünü saptama, kendi bedenini ve bedensel sorunlarını tanıma

Ayna nöron sistemi inferior parietal lobülün rostral parçası kaudal bölüm (pars operkülaris) premotor korteks primer sensorimotor korteks superior parietal korteks posterior singulat korteks superior temporal girus

Ayna nöron sistemi Algı ve eylem arasındaki ilişki Taklit ve empati becerileri Diğer insanların duygu ve niyetlerinin anlaşılması Konuşma Jest ve mimikler Taklit Sosyal biliş Etkileşim Empati ToM

Sağ duyusal korteks Beden durumunun duyular ve sosyal davranış açısından ayrıntılı bir temsilcisini oluşturur Sağ duyusal korteksin SI, SII, insula, ve anterior supramarginal girusunun haraplanması, diğer insanın yüz ifadesi ve ses tonundan duygusal durumunu anlama yetisini bozmaktadır

Bir başkasının acısını hissetme Ön insula Ön singulat korteks Ağrı ile ilişkili viscero-motor alanlar aktive olmaktadır

Özet İnsan önce annesi daha sonra diğer insanlarla etkileşerek kendiliğini ve sosyal bilişini yani kendini oluşturur. Hem kendiliğin hem de sosyal bilişin oluşumunda beynin doğuştan sahip olduğu yapısal ve işlevsel özellikleri önemli bir çerçeve oluşturmaktadır.

Özet Beynin bu konudaki en önemli sistemlerinden biri olan ayna nöron sistemi, bir tür epigenetik mekanizma ile kültürle etkileşerek bireyin çevreye uyumunu sağlar.