HİZMET ÖNCESİ ÖĞRETMEN EĞİTİMİNDE TOPLUMSAL CİNSİYET DUYARLILIĞI: SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Giriş Eğitim, hem toplumsal hem de bireysel bağlamda etkin bir değişim aracı olarak, toplumsal gruplar ve toplumsal cinsiyetler arasındaki farklılıkları en aza indirebilecek anahtar bir kurumdur. Eğitimin bu temel işlevini hayata geçirmekle yükümlü olan en önemli aktörlerse, öğretmenlerdir. Öğretmenler de toplumsal cinsiyete göre tabakalaşmış toplumlarda yetiştikleri, o toplumun değerlerinin ve kültürel kodlarının taşıyıcısı oldukları için, öğrencilerin cinsiyetçi kalıplar çerçevesinde şekillenmiş düşünce ve davranışlarını, eğitsel ve mesleki seçeneklerini desteklemekte, böylece eşitsizliğe katkıda bulunmaktadırlar. Dolayısıyla, cinsiyetler arasındaki eşitsizlikleri en aza indirmek için mümkün olan en iyi stratejilerden biri öğretmenlere toplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin duyarlılık ve farkındalık kazandırmaktır. Araştırmalara göre, öğretmenlerin derslik etkinliklerinde ve öğrencilerle kurdukları ilişkilerde (bilinçli ya da bilinçsiz) toplumsal cinsiyete ilişkin kalıpyargılardan yola çıktıkları gözlenmektedir. Örneğin, öğretmenler erkek öğrencilerle daha fazla ilgilenmekte, onları daha fazla desteklemekte, özellikle fen ve matematik derslerinde erkek öğrencileri odağa çekmekte, kız öğrencileri görmezden gelerek öz-güvenlerini olumsuz yönde etkilemektedirler (Gray & Leith, 2004; Smith et al., 2007). Öğretmenlerin, kız ve erkek öğrencilere davranışlarındaki farklılıklar, öğrencilerle kurdukları etkileşim biçimleri, öğrencilere verdikleri görev ve sorumluluklar, genellikle cinsiyetler arası hiyerarşik yapıyı devam ettiren ataerkil bir dünya görüşüyle belirlenmektedir (UNESCO, 2004). Bu durum kızları çeşitli alanlarda cesaretsizleştirmekte ve eğitsel gelişimlerini, kariyer/meslek seçimlerini etkilemektedir. adresinden alınmıştır. Amaç Öğretmenler okul öncesi süreçlerde öğrenilmiş olan cinsiyetçi kalıp-yargılarla mücadele ederek, öğrencilerin geleneksel toplumun sınırlandırmalarından kurtulmalarını, özgürleşmelerini ve eşit yurttaşlar olduklarının bilincine varmalarını sağlamalıdırlar. Bunun için mesleki eğitimleri sürecinde toplumsal cinsiyet eşitliği ve buna dönük öğretim stratejileri konusunda eğitilmeleri gereklidir. Öğretmen adayları (Erden, 2009) ve öğretmenlerle (Allana et al.,2010) gerçekleştirilen toplumsal cinsiyet eğitimleri başarılı sonuçlara ulaşıldığını göstermektedir. Fakat ne gelişmiş ne de gelişmekte olan ülkelerde öğretmen yetiştiren kurumlar, öğretmen eğitiminin bir parçası olarak toplumsal cinsiyet eşitliği konularına odaklanan sistematik bir eğitime yer vermemektedir (Cushman, 2010; Younger ve Warrington, 2008). Türkiye’de de öğretmen yetiştiren kurumların müfredatında, bu konuyu içeren zorunlu bir ders henüz bulunmamaktadır. Başbakanlık KSGM Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008) Hedef : Eğitimciler, eğitim programları ve materyalleri “Toplumsal Cinsiyet Eşitliği”ne duyarlı hale getirilecektir. Strateji 1: Toplumsal Cinsiyet Eşitliği konularına eğitim fakültelerinin lisans ve lisansüstü programlarında yer verilmesi Strateji 2: Eğitimcilerin hizmet içi eğitim programlarına toplumsal cinsiyet eşitliği duyarlılık eğitiminin dâhil edilmesi Strateji 3: Eğitim ve öğretim programları, yöntemleri, ders kitapları ve diğer tüm eğitim araç ve gereçlerinin içeriklerinin toplumsal cinsiyet eşitliği duyarlılığı ile düzenlenmesi Strateji 4: Eğitimin her kademesinde örgün ve yaygın eğitim kurumlarında uygulanan öğretim programlarına toplumsal cinsiyet eşitliği konusunun alınması ve yaşam becerileri kapsamında verilmesi Yrd. Doç. Dr. Yasemin Esen Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretmenler İçin Toplumsal Cinsiyet Duyarlılığı Eğitimi: Bir Ders Önerisi Toplumsal cinsiyet eşitliği fırsatlara, kaynaklara ve hizmetlere erişimde hiç kimsenin cinsiyetine dayalı bir ayrımcılığa uğramamasıdır (UNDP, 2001). Bu eşitlik anlayışının gelişebilmesi için, öğretmenlerin ve eğitimcilerin iki temel beceriye sahip olmaları gerekir; toplumsal cinsiyet farkındalığı ve duyarlılığı. Bu beceriler, cinsiyetler arasındaki farklılıkların öğrenilmiş davranışlara dayalı olduğunu kavramayı, sorunların ve eşitsizliklerin varlığını kabul etmeyi, görünür kılmayı ve bunu stratejiler ve eylemler içine dâhil edebilmeyi içerir (UNESCO, 2010). Böyle bir bakış açısı için gereken toplumsal cinsiyet eğitimi, toplumsal cinsiyetle ilgili bilgi ve beceri kazandırmayı, davranış değiştirmeyi, farkındalık ve duyarlılık yaratmayı amaçlayan bir geliştirme etkinliğidir (UNESCO, 2000). Bu çerçevede, öğretmen adaylarına verilecek eğitimin içeriği aşağıdaki kazanımlar çerçevesinde düzenlenmelidir: TOPLUMSAL CİNSİYET EĞİTİMİ KAZANIMLARI BİLGİ ve KAVRAMABECERİLER DEĞERLER VE TUTUMLAR  Eşit(siz)likle ilgili bilgi ve kavrayış  Açık/örtük ayrımcılıkla ilgili bilgi ve kavrayış  Kalıpyargıların/önyargı ların bir ayrımcılık biçimi olduğunu anlama  Cinsiyetçiliğin en sık karşılaşılan ayrımcılık biçimi olduğunu anlama  Okul kültürünün ve ikliminin cinsiyet ayrımcılığını yeniden üreten yapısını kavrama  Kendindeki ve kişiler-arası ilişkilerdeki kalıpyargıları/önyargıları fark edebilme  Toplumsal yaşam pratiklerine ve kurumların işleyişine sinmiş kalıpyargıları fark edebilme  Yazılı ve görsel materyallerdeki, toplumsal-kültürel örüntülerdeki kalıpyargıları fark edebilme  Öğretim programlarında, materyallerinde, yöntemlerinde ve derslik-içi etkileşim süreçlerinde mevcut olan cinsiyet ayrımcılığını fark edebilme  Toplumsal ve mesleki süreçlerde cinsiyet ayrımcılığıyla mücadele edebilme  Ayrımcılığa uğrayan kişi ve gruplarla empati kurma  Eşitliği geliştirme kararlılığına sahip olma  Bireylerin fark yaratabileceğine inanma  Kalıpyargılara/önyar gılara ilişkin şüpheci ve eleştirel bakışa sahip olma Bu kazanımlar çerçevesinde düzenlenecek ders içeriğinin şu noktalara odaklanması gerekmektedir:  Cinsiyet ve toplumsal cinsiyet terimlerinin anlamları,  Toplumsallaşma sürecinde cinsiyet ve toplumsal cinsiyet rollerinin kazanılması,  Kültürel/toplumsal değerler bağlamında cinsiyet rolü kalıpyargıları,  Toplumsal yaşamın çeşitli alanlarında cinsiyetler arasındaki ayrışımlar,  Eğitim süreçleri ve okul kültürü bağlamında toplumsal cinsiyet  Toplumsal cinsiyet eşitliğine ulaşmada okulun ve öğretmenlerin dönüştürücü rolü Sonuç Eğitim süreçlerindeki kalıpyargılar ve ayrıştırma, eğitim ve istihdam alanlarında kadınların birey ve yurttaş olarak potansiyellerini sınırlandırmaktadır. Bu sorunu çözme konusundaki stratejiler, öğretmenlere odaklanarak önemli ölçüde güçlendirilebilir. Öğrenciyle yüz yüze ve yakın ilişki kurabilme şansı olan öğretmenler, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına yönelik yeni ölçütlerin, rollerin ve tutumların gelişmesinde çok önemli işlevlerde bulunabilirler. Bunun gerçekleşebilmesinin en önemli yolu, öğretmen yetiştirme politikaları çerçevesinde ‘nitelikli öğretmen’ tanımı içine toplumsal cinsiyet duyarlılığını da dâhil etmek ve öğretmen yetiştiren kurumların bu konuyu zorunlu dersler çerçevesinde ele almasını sağlamaktır. Bunun yanında, kapsamlı programlar (örneğin bir defalık farkındalık yaratmanın ötesine geçen öğretmen eğitimi atölyeleri), sürdürülebilir duyarlılık ve bilinç yükseltme seminerleri ve öğretmenleri destekleyici yasal ve politik bir ortam da gereklidir (Chisholm ve McKinney, 2003). Kaynakça Allana, A.; Asad N. ve Sherali, Y. (2010). Gender in Academic Settings: Role of Teachers. International Journal of Innovation, Management and Technology, 1(4), [Online]: Chisholm, L. ve McKinney, C. (2003). Reforms, innovations and approaches used to work with teachers to use them as change agents and facilitators of gender equality in different countries: Strengths and limitations. Paper commissioned for the EFA Global Monitoring Report 2003/4, The Leap to Equality. UNESCO, [Online]: Cushman, p. (2010). Three men teachers, three countries and three responses to the physical contact dilemma. International Journal of Education, 1 (1), Erden, F. T. (2009). A Course on Gender Equity in Education: Does it Affect Gender Role Attitudes of Preservice Teachers? Teaching and Teacher Education, 25, Gray, C. & Leith, H. (2004). Perpetuating Gender Stereotypes in the Classroom: A teacher perspective. Educational Studies, 30 (1), KSGM (2008). Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı Ankara. [Online]: Smith, F., Hardman, F. & Higgins, S.(2007). Gender Inequality in the Primary Classroom: Will interactive whiteboards help? Gender and Education, 19 (4), UNDP (2001). Introductory gender analysis & gender planning training module for UNDP staff, [Online]: UNESCO (2000). Gender sensitivity, module 5. France: UNESCO, [Online]: UNESCO (2004). Gender sensitivity: A training manual for sensitizing education managers, curriculum and material developers and media professionals to gender concerns. Paris: UNESCO, [Online]: UNESCO (2010). Gender sensitizing. Reorienting teacher education to address sustainable development: Guidelines and tools. Bangkok: UNESCO, [Online]: Younger, M. & Warrington, M. (2008). The Gender Agenda in Primary Teacher Education in England: Fifteen lost years? Journal of Education Policy, 23(4), 429–445. Bu hedef çerçevesindeki stratejileri hayata geçirmede sorumlu olan kurum ve kuruluşlar MEB, KSGM ve YÖK’tür. Fakat henüz Türkiye’de bu konu, kurumsal ve akademik çevrelerde yankı bulmamıştır. Bu çalışma, öğretmenlerin toplumsal cinsiyet duyarlılıklarını geliştirmenin önemini vurgulamayı ve ulusal bağlamda uygulanabilecek bir öğretim programına ilişkin çeşitli önerileri tartışmaya açmayı amaçlamaktadır.