7. KKTC ‘DE KOOPERATİFÇİLİK 7.1 Kuzey Kıbrıs’ da Kooperatif tarihi ve uygulamaları 7.3 Kooperatif üst birliği ( Koop Merkez Bankası) 7.4 Uygulamada yaşanan sorunlar

Sömürge döneminde ,1900'lü yılların başında Kıbrıs'ta yaşam düzeyinin çok düşük, yoksulluğun yaygın, eğitimin yetersiz, çiftçilerin ağır borç yükü altında tefeciler tarafından ezildiği, bir veya iki şilin karşılığında 12-14 saat çalışıldığı; bir şiline ise ancak iki buçuk okka ekmek alınabilindiği tarihi gerçekler olarak bilinmektedir. Yine aynı yıllarda (1924) işçi sınıfının ilk örgütlenme hareketleri başlamış ve Limasol'da “İşçi Kulübü” kurulumuştur. İşci Kulübünün önderliğinde ise toprakları tefeciler tarafından ellerinden alınan Yermasoya, Gilan ve Piskobu köyleri mücadele için 1925'de örgütlenmişler; 1926'da ise K.K.K. (Kıbrıs Komünist Partisi) kurulmuştur. (Adams 1971) İşte, bu sosyo-ekonomik koşulların dayatması sonucu ortaya çıkan kooperatifçilik hareketi, İngiliz Sömürge döneminde, Lefkonuk köyünde, 22 Ekim 1909 tarihinde, köylüler tarafından ilk kredi kooperatifinin kurulmasıyla kendini gösterir.

Kıbrıs'ta kooperatif hareketi dünyadaki gelişmelerden ve kendine özgü şartların çeşitli şekilde belirleyiciliğinden başlayan bir harekettir. Bundan dolayı tarihin iyi bir incelemesi yapılmadan kooperatifçiliğin gelişim dinamiklerini yakalamak zorlaşacaktır. Bu zorluk özellikle her araştırma sürecinde yaşanmasıyla birlikte Kıbrıs'ta yazılı kaynak yoksunluğu bunu daha da artırmaktadır. Kıbrıs'ta kooperatif fikrinin ilk olarak oluşumu Dönemin İngiliz Ziraat Dairesi Müdürü 1905 yılında "Zirai Bankalar" isimli bir kitapçık yayınlar. Kooperatifçilik ile ilgili ilk çalışma olması yanında amacı tüm çiftçileri bir kooperatif bayrağı altında toplamak ve kendilerine ne gibi yararlar sağlanabileceğini göstermekti.

Kooperatifçilik hareketinde ilk olarak çiftçilerin kredi sağlamak amacıyla Mağusa kazasına bağlı Lefkonuk köyünde 22.10.1909 tarihinde Türk ve Rumların ortaklaşa kurdukları kooperatifle başlamıştır. Bu kooperatifin, dönemin sömürge yönetiminden bağımsız olarak kurulduğu görülmektedir. Tamamen Türk üyelerden oluşan kooperatif 1927 yılında Sütlüce köyünde kurulmuştur.

Kıbrıs Ziraat Bankası Uzun vadeli tarımsal kredi ihtiyacının karşılanması için 1925 yılında Kıbrıs Ziraat Bankası kurulmuştur. Kooperatif kredi şirketleri, hükümet tarafından sağlanan kredilerin kullandırılmasında ve tahsilinde bu bankanın bölgesel acenteleri olarak faaliyet göstermek üzere yetkilendirilmişlerdir. Bu düzenleme kooperatifçilik hareketi için önemli bir teşvik olmuş, 4 yıl içinde 175 kooperatif kurulmuştur. Ancak, kooperatiflerin sadece Kıbrıs Ziraat Bankası'nın acenteleri olarak faaliyet göstermesi pek başarılı olamamış, gerçek kooperatifçilik anlayışına hizmet etmediği ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine hükümet kooperatiflerle Kıbrıs Ziraat Bankasının bağlantısını kopararak ayrı bir Kooperatifler Dairesi kurmaya karar vermiştir.

ilk kooperatifler yasası 1914 yılında çıkmış, 1916’da ki yasa ile kooperatiflerin tescilleri yapılmış; 1925’te Agricultural Bank (Ziraat Bankası), 1938’de Kooperatif Merkez Bankası kurulmuş ve 1950’lerde ise tarımda makineleşme programına ağırlık verilmiştir. 1959’a kadar tek merkezli olan kooperatifçilik hareketinde Kooperatifler Mukayyidi İngiliz Sömürge İdaresi tarafından atanan İngiliz memurdu. Kooperatifçilik hareketi aynı zamanda diğer İngiliz Sömürgelerindeki memurların eğitim merkezi olma işlevini de yerine getirmiştir.

Görüldüğü üzere, Kıbrıs’a özgü koşullardan ötürü küçük üreticilerin kendilerini büyük ölçekli üreticilere karşı korumak amacı ile değil (çünkü böyle bir üretim yok), prekapitalist unsurlardan (tefeci-bezirgân) korunmak ve mülksüzleşmemek için, ürettikleri ürünlerin bir kısmını bizzat kendileri tüketirken, bir kısmını da pazara sürebilmeleri için, kapitalist üretim ilişkilerini Kıbrıs’ta yerleştirmeye çalışan İngiliz Sömürge İdaresi tarafından Kooperatifçilik hareketi geliştirilmiş ve yönlendirilmiştir.

Kooperatifler Dairesi 1935 yılında kooperatifleri yeniden organize etmek amacıyla kurulmuştur. Kooperatifleri bağımsız, demokratik ve mali bakımdan kendi kendine yeterli bir yapıya kavuşturacak programlar uygulamaya konmuş ve başarılı olmuştur. Bazı kooperatifler mali bakımdan kendi kendilerine yeterli olmanın ötesinde ihtiyaç fazlası kaynaklara sahip olmuşlar, bu da Merkezi Kooperatif Bankası'nın kurulmasını gündeme getirmiştir.

Merkezi Kooperatif Bankası Merkezi Kooperatif Bankası 1938 yılında kurulmuştur. Bu bankanın başlıca amacı kooperatiflerin ihtiyaç fazlası fonlarını mevduat olarak kabul etmek ve ihtiyacı olan kooperatiflere kredi olarak kullandırmaktı. Bir başka deyişle birincil kooperatiflerin kendi üyeleri kişilere sağladıkları hizmetleri, Merkezi Kooperatif Bankası'nın üye kooperatiflere sağlaması amaçlanmaktaydı.

1959 yılında Kıbrıs’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra Anayasa ve Kuruluş Anlaşması gereğince bu yıla kadar hem Türk hem de Rum kooperatiflerine hizmet veren Kooperatifler Dairesi ve Merkezi Kooperatif Bankası ikiye ayrılmıştır. Türk kooperatiflerine hizmet vermek üzere Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası 9 Eylül 1959 tarihinde 196 Türk kooperatifinin ortaklığıyla kurulmuş ve tescil edilerek faaliyete geçmiştir. Kooperatifçiliğin bir tanımı da "Kooperatifler ihtiyaçların çocuğudur" şeklindedir. Koopbank bu tanıma en güzel örneklerden biridir. 1963-1974 yılları arası Kıbrıs Türkünün mücadele günlerinde ülkenin tek organize kuruluşu olmasından dolayı, toplumun ihtiyaçlarını karşılamak için faaliyet alanlarını bankacılık sektörü dışında genişletmiş, tek tüzel kişilik altında sanayi, ticaret ve hizmetler sektörlerinde de faaliyet göstermeye başlamıştır.

Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası 1959’da 196 kooperatifin ortaklığı ile kurulan ve Kıbrıs Türk toplumunun ihtiyaçlarını karşılamak için bankacılığa ek olarak 1963-1974 yılları arasında sanayi, ticaret ve hizmetler sektöründe Ayko Ayakkabı Fabrikası, Süt Ürünleri Fabrikası Koop Süt, Binboğa Yem Fabrikası, Harup Ürünü İşleme Fabrikası, Zeyko Yağ Fabrikası, Zirai Araç & Makine Bölümü, Koop-Gaz Dolum Tesisleri (Tüp Gaz), Koop-Gıda Levazım, Denko Denizcilik İşletmesi, Şeker Sigorta (Kıbrıs) Ltd. ile faaliyet göstermiştir. Koop Merkez Bankası halen KKTC’nin en büyük bankası konumundadır.

Üst birlik Bugün Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası özkaynakları, mevduat ve plasman hacmi, personel sayısı, yarattığı katma değer ve devlete doğrudan ve dolaylı olarak sağladığı vergilerle ülkemizin en büyük kuruluşları arasındadır. Aktif büyüklükte uzun senelerden beri KKTC'nin en büyük finansal kuruluşu konumunda olup, bankacılık sektörünün gerek bilanço büyüklüğünün gerekse mevduat hacminin %23'üne sahiptir. Bugün KKTC'de faaliyet gösteren her kooperatif Banka'nın üyesidir; Banka bu şekliyle ülkemizdeki aktif kooperatiflerin bir üst birimi olarak da faaliyet göstermektedir.

Şu anda KKTC’de kooperatif şirketleri, Fasıl 114 Kooperatif Şirketler yasasına tabidir. Kuruluş için, 12 gerçek kişi veya kayıtlı   2 Kooperatif şirketi gereklidir.  Kooperatiflerde, Kooperatif Şirketler Mukayyitliği yetkili makamdır. Mevcut mevzuat uyarınca, KKTC’de kooperatifler tarım üretimi, sanayi üretimi, perakende pazarlama,toptan      pazarlama, ithalat/ihracat, konut, finans, kredi, ve bankacılık gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Aşağı yukarı her alanda kurulmuş bir kooperatif vardır.

Uygulamada yaşanan sorunlar Tam anlamıyla üst birlik olmadığından dolayı kooperatif merkez bankası dışında bir üst birliğe ihtiyaç duyulmaktadır.Birlik Üretimden Tüketime Kadar Olan Akışı Kontrol Etmek İşsizliği Azaltmak Haksız Rekabet Koşullarını Engellemek Bilgi ve Beceriyi Paylaşmak Gelişime İhtiyacı Olan Sektörlere Destek Vermek Sosyalleşerek Büyümek için olmazsa olmazdır.