Uyarılmışlık, Stres ve Kaygı Yrd. Doç. Dr. İhsan SARI

Uyarılmışlık Organizmanın derin uyku halinden yoğun heyecan noktasına kadar olan süreci kapsayan ve bu süreç içinde değişik düzeyler sergileyen genel fizyolojik ve psikolojik etkinliktir.

Kaygı Sinirlilik endişe ve evham ile tanımlanan ve aktiflik ya da bedenin uyarılmışlığı ile ilişkilendirilen olumsuz duygusal durumdur. Sporda ise: baskı altında yerine getirilen görev performansından kaynaklanan strese verilen hoş olmayan psikolojik tepkidir. Durumluk kaygı (Bilişsel ve bedensel kaygı) Sürekli kaygı

Uyarılmışlık ve kaygıyı ölçmek Uyarılmışlığı ölçmek için fiziksel belirtilerdeki değişikliklere bakılabilir yada sayısal ölçeklerle belirlenebilir. Kaygı ise özbildirim ölçekleri ile ölçülebilir (Örn: CSAI-2). Sporculara maçtan hemen sonra maçın farklı durumlarındaki kaygı durumları sorulabilir.

Stres İsteğin önemli sonuçlarının olacağı durumlarda fiziksel ve/veya psikolojik istekle tepki kapasitesi arasındaki önemli dengesizliktir. Stres kişinin baş edebilme gücünü aşan ya da zorlayan durumlarla karşılaştığında kendini koruyabilmek ve hayata devam edebilmek adına verdiği otomatik tepkilerdir

Stresin oluşma evreleri Çevresel istek İstek algısı (kişi isteği nasıl algılıyor. Tehdit edicimi? Algısında isteği karşılayacak yeterliliğe sahip mi? Bu aşamada sürekli kaygı bir etkendir. Stres tepkisi Davranışsal sonuçlar (kabiliyeti ve istenen şey arasında fark varsa sporcu başarısız mı olacak yoksa daha çok çabalayarak başarılımı olacak)

Durumsal stres kaynakları Olayın önemi Belirsizlik Kişisel stres kaynakları Sürekli kaygı Öz saygı Sosyal fizik kaygı

PERFORMANSLA UYARILMIŞLIK VE KAYGI BAĞLANTISI

DÜRTÜ KURAMI Dürtü kuramı temel olarak, uyarılmışlık veya dürtüler arttıkça, öğrenilmiş davranışların meydana gelmesini daha olası olduğunu ileri sürmektedir. Bu durum, uyarılmışlıktaki herhangi bir artışın daima performansı geliştirdiğini öne sürebilir. Gerçekte temel uyarılmışlık performans ilişkisi doğrusaldır; uyarılmışlıkla arttıkça, performans artar.

TERS U DENENCESİ

BİREYSEL YETERLİ FONKSİYON ALANI Optimal performans alanı kuramı, rus spor psikoloğu Yuri Hanin tarafından alternatif görüş olarak sunulmuştur. Hanin, zirvedeki sporcuların en iyi performanslarını durumluluk kaygıları optimal bölgede ise gösterdiklerini bulmuştur. Bölge dışında ise zayıf performans gösterirler. Hanin' in görüşü ters U hipotezinden iki noktada ayrılır; ilki, durumluk kaygı optimal seviyesi her zaman uzamın orta noktasında meydana gelmez, ve kişiden kişiye değişiklik gösterir. Yani bazı sporcular çizginin başında, bazıları ortasında, bazılarıda diğer ucunda optimal fonksiyon alanına sahiptirler. İkinci olarak; durumluk optimal seviyesi yalnızca bir nokta değildir, ama bir genişliktir.

BİREYSEL YETERLİ FONKSİYON ALANI Hanin, ayrıca duygularla ilgili de çalışma yapmıştır.

ÇOK BOYUTLU KAYGI KURAMI Bilişsel kaygı: (olumsuz etki) Somatik (fiziksel) kaygı:(ters u denencesindeki gibi optimal bir düzeyi vardır)

Kırılma olgusu Hardy' nin modeline göre, performans uyarılmışlığın tümüyle ilgili ve bilişsel kaygıya bağlıdır. Katastrof modeli, psikolojik uyarılmışlık ters U biçimi içinde performansla bağlantı kurulduğunu tahmin etmektedir, fakat sporcu endişeli olmayacak veya düşük bilişsel durumluk kaygısına sahip olacak. Eğer bilişsel kaygı yüksek olursa (sporcu endişeliyse) uyarılmışlık bir tür eşik düzeyine ulaşır, optimal uyarılmışlık seviyesi yükselir ve hızlı bir şekilde performansa zarar verir. Bunlarında üzerinde, yüksek endişe durumu içinde, yüksek uyarılmışlık ve katastrof olduğunda performans dramatik bir şekilde kötüleşecektir.

ZITLIK KURAMI Kerr‘ın zıtlık teorisi (1985) uyarılmışlığın, bireylerin uyarılmışlık seviyelerini bireysel açklamalarına temelde bağlı olarak performansı etkilediğini iddia etmektedir. Ali hoş bir heyecan olarak yüksek uyarılmışlığı açıklamaktadır, aksine Can kaygıyı hoş olmayan bir durum olarak açıklamaktadır. Ali düşük kaygıyı gevşeme olarak görmektedir, aksine Can kaygıyı sıkıcı olarak görmektedir. Bundan dolayı, bir sporcu uyarılmışlığı bir dakika önce olumlu algılayabilir ve bu, bir dakika sonra ki dakika olumsuz yorumlamaya kayabilir.

Kaygının yönü ve yoğunluğu Kaygı ve performans arasındaki ilişki sporcunun kaygı belirtilerini yorumlaması ile ilgilidir. Kaygının yoğunluğu ve yönü (kişinin yorumlaması) önemlidir. Kaygıyı kolaylaştırıcı olarak görmek performansı artırır. Zorlaştırıcı ve kolaylaştırıcı kaygı.. Sporcular kaygı belirtilerini etkili kullanabilmeleri konusunda eğitilebilirler. Kaygının algılanmasını etkileyebilecek faktörler: nevrotiklik, dışa dönüklük, başarı motivasyonu, öz güven, başa çıkma stratejileri vb. Elit sporcular kaygı belirtilerini daha kolaylaştırıcı olarak algılarlar.

UYARILMIŞLIK VE PERFORMANS GÖRÜŞLERİNİN ÖNEMİ Sporcular kendileri için yeterli düzeyde uyarılmışlık düzeyine sahip olmalı. Uyarılmışlık ve kaygı, performans için olumsuz olmayabilir. Sporcunun yorumu önemlidir. Bu nedenle özgüven ve kontrol algısı önemlidir. Uyarılmışlık yeterli düzeyde olmalıdır. Fakat çok yoğun uyarılmışlık kırılmalara neden olur. Kaygıyla baş etmede kendi kendine konuşma, imgeleme ve hedef belirleme gibi becerilere sahip olmalıdır.

Uyarılmışlık performansı neden etkiler Kas gerginliği yorgunluk ve koordinasyon zorlukları Dikkat, kaygı ve görsel arama değişimleri

BİLGİLERİN uygulamada KULLANILMASI Yeterli uyarılmışlıkla ilgili duyguları tanımlamak. Kişisel ve durumsal faktörlerin etkileşiminin farkına varmak. Uyarılmışlık ve durumluk kaygı belirtilerinin farkına varmak. Koçluk stratejilerini bireylere uygun hale getirmek. Oyuncu güveni geliştirme