Plan Tiplerine Göre Bizans Kilise Mimarisinin Gelişim

Kilise Yunanca ekklesia, (Latince’ye de aynen alınmış): demokratik halk toplantılarını Ekklesia, “Tanrı’nın toplantısı”, “Hz.İsa’nın çevresinde toplananlar”, “seçilmişler” kavramlarını ifade etmiştir. ekklesia (cemaat), yapı eşitliğinde olup, Tanrı’nın (yeryüzündeki) Mabedidir. Kilise yapısının Hıristiyanlık dinsel törenlerine özgü bir biçim kazanması ve anıtsal boyutlarda uygulanmasının ilk örnekleri İmparator Büyük Konstantinos (I.Constantinus) döneminde (M.S 306-337) görülmektedir. 1.-3.yy’lar arasında yalnızca dinsel törenlere adanmış kilise binaları bulunmaması, (Roma Devleti’nin baskılarından kaynaklanmış olabilir.) ilk Hıristiyanlık düşünürleri için templum dei (Tanrı’nın Tapınağı), yani Hz. İsa’nın çevresinde toplanmış insanlardan, etten ve kemikten oluşmuş bir kilise’nin kendisi kutsallık sahibiydi;

Bazilika: Bazilika (Gr.basilike, Lat.basilica) Krala ait anlamındadır ( Yunanaca ve latince) . Arkeoloji ve sanat tarihinde kilise binasına ilişkin kullanıldığında genel olarak çok nefli, uzunlamasına dikdörtgen, dar kenarlarından biri eğrisel ender olarak dörtgen apsis’li şemaya göre düzenlenmiş yapıları niteler. bazilika sözcüğü erken dönemlerde (1.-4.yy) kutsal nitelikte bir binayı ifade etmemektedir. 5.yy’dan başlayarak Batı’da kelimenin kilise binası anlamı taşıdığı görülmektedir Belli bir kilise tipinden bağımsızdır; çok nefli, dikdörtgen bir kilise de, yuvarlak bir kilise de, bazilika olarak adlandırılmıştır. Genel tanım olarak: Hıristiyanlığa geçişte ve ilk Bizans devrinde oldukça çok sayıda yapılmış bir kilise tipidir. Bu tip yapılar doğu-batı ekseni üzerinde uzanan dikdörtgen bir zemin şeması gösterir. Doğu kısmında yarım yuvarlak şeklinde apsis kısmı yer alır. Bazilikalarda orta mekan iki ya da dört sütün dizisi ile bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümlere Nef adı verilir. Apsisin önünde tören yapılan kısma Bema denir. Bazilikaların batı yönünde narteks adı verilen giriş mekanları bulunur. Narteks’in önünde ise atrium denen bir avlu yer alır.

İşlev: Antik dinlerin tersine Hıristiyan dinsel ayini kapalı mekânda yapılmaktadır. Bu yönüyle pagan “sır” (mysterium) dinlerine yakınlığı vardır; * Söz ayini * Şükran (eukharistia) duası “eukharistik” ayinin özünde Hz.İsa’nın tutuklanmasından bir akşam önceki “son yemek” te söyledikleri yatmaktadır. Eukharistik tören Kilise Sunağında yapılır. Alçak bir korkuluk kutsal alanı, yani sunağın çevresini sınırlar; gerisinde yarım daire planlı (ender olarak dörtgen planlı ) Apsis’te din adamlarının oturmaları için sıralar (Synthronon) düzenlendiği bazı yapılarda tespit edilebilmektedir. Apsis içinde, synthronon’un ortasında piskopos kürsüsü (Kathedra) bulunabilir. Bema alanı korkuluklu çerçevesiyle kilisenin ortasına yayılmaktadır. En erken dönemlerde bazı kiliselerin batıya bakması örneğin Roma’daki erken anıtsal yapılar, Lateran Kilisesi, S.Petrus, S.Paulus’ta olduğu gibi ayini yönetenin hem cemaate hem de doğan Güneş’e yönelmesini sağlamıştır. Ama, cemaatin zaman zaman doğuya anlık dönüşlerini kaldırmak için binanın batıya yöneltilmesinden vazgeçilmiştir.

Ayasofya, mimari bakımdan, bazilika planı ile merkezî planı birleştiren, kubbeli bazilika tipinde bir yapıdır. Orta nef’in yarısını örten ana (merkezî) kubbe, doğu ve batısına eklenen yarım kubbelerle çok geniş bir dikdörtgen biçimli iç mekan yaratacak şekilde genişletilmiştir. Atrium’un Portikuslarının üzerindede bir katı vardır, Narteks ve Atrium’un doğu Portikus’u 9 ‘a bölünmüştür ve üzeri çapraz tonozlarla örtülmüştür. Duvarlar içten ve dıştan payandalarla desteklenmektedir. Galeri katına rampa ve merdivenlerle çıkılmaktadır. 3 nefli, apsisi içten yarım daire, dıştan çokgendir.

Bazilikalar Üç Nefli Bazilikalar Beş Nefli Bazilikalar Apsisi Yarım Daire Şeklinde Olan Bazilikalar Apsisi İçten Yarım daire Dıştan Çokgen Olan Bazilikalar Apsisi İçten Yarım Daire Ve Dıştan Düz Bir Duvar İçine Yerleştirilmiş Bazilikalar

1-Bazilika a- Üç Nefli Bazilikalar a.1) Eleona Kilisesi, Kudüs a.2) Meryemana(Akheiropoietos) Bazilikası (5.yy), Selanik a.3) Ayasofya Kilisesi (532-537), İstanbul a.4) Aya İrini Kilisesi (4.yy) İstanbul a.5) Bazilika of Maxentius (307-312), Roma a.6) Vize Ayasofyası (5.-6.yy) ,Kırklareli a.7) Selanik Ayasofyası (8.yy) (Haç biçimli kubbeli bazilika) a.8) Koimesis Kilisesi (6.yy ?), İznik a.9) Dereağzı Kilisesi (9.yy sonu ?) (Haç planlı kubbeli bazilika) a.10) Studios manastırı kilisesi,İstanbul b- Beş Nefli Bazilikalar b.1) S.Peters Bazilikası (333), Roma b.2) S.Paolo Bazilikası, Roma b.3) S.Giovanni in Laterano (313), Roma b.4) Kutsal Mezar Kilisesi, kudüs b.5) Aziz Demetrios (5.yy), Selanik

c- Apsisi Yarım Daire Şeklinde Olan Bazilikalar c.1) S.Peters Bazilikası (333), Roma c.2) S.Paolo Bazilikası, Roma c.3) Bazilika of Maxentius (307-312), Roma c.4) S.Giovanni in Laterano (313), Roma c.5) Vize Ayasofyası (5.-6.yy) ,Kırklareli c.6) Meryemana(Akheiropoietos) Bazilikası (5.yy), Selanik c.7) Kutsal Mezar Kilisesi, kudüs c.8) Aziz Demetrios (5.yy), Selanik d-Apsisi İçten Yarım daire Dıştan Çokgen Olan Bazilikalar d.1) Ayasofya Kilisesi (532-537), İstanbul d.2) Aya İrini Kilisesi (4.yy) İstanbul d.3) Selanik Ayasofyası (8.yy) d.4) Koimesis Kilisesi (6.yy ?), İznik d.5) Dereağzı Kilisesi (9.yy sonu ?) (Haç planlı kubbeli bazilika) d.6) Studios manastırı kilisesi,İstanbul e-Apsisi İçten Yarım Daire Ve Dıştan Düz Bir Duvar İçine Yerleştirilmiş Bazilikalar e.1) Eleona Kilisesi, Kudüs

KİLİSELERİN SINIFLANDIRILMASI Haç Planlı Kiliseler Dehlizli Tip Kiborion Plan Tipi

Haç Planlı Kiliseler Kapalı Yunan haçı planı denilen bu tipe göre, dört kolu eşit bir haç şeklinde olan kilisenin, dört köşesinde birer hücre bulunduğundan, haç kilisesinin dış duvarlarının teşkil ettiği bir dikdörtgenin içine yerleştirilmiş olmaktadır ki bu tip, serbest haç planlı binalardan bilhassa bu noktada ayrılır. Haçın her kolunun üstünde birer beşik tonoz, kollarının tam ortada birleştikleri yerde ise pencereli bir kasnağı olan ve dört pandantif’in yardımı ile dört desteğe dayanan bir kubbe bulunmaktadır. Yunan haçı planı serbest ve kapalı olmak üzere iki tiptir. Serbest haç planında, haçın kolları arasında hiçbir mekan yoktur ve boş bırakılmıştır. Bu tipte daha çok binanın üzeri çatı ile örtülüdür. Kapalı Yunan haçı planında, haçın kollarının arası kapatılmıştır. Burada birtakım mekanlar yer alır.

Haç Planlı Kiliselere Örnek a) Vefa Kilise Camii (11.yy), İstanbul b) Eski İmaret camii (Pantepoptes Manastırı Kilisesi) (11.yy), İstanbul c) Fenari İsa camii (Lips Manastırı Kilisesi) (907), İstanbul d) Atik Mustafa Paşa Camii (9.yy’ın ikinci yarısı), İstanbul e) Bodrum Camii ( Myrelaion Manastırı Kilisesi) (920), İstanbul f) Zeyrek Kilise Camii (Güney Kilise) (Pantokrator Kilisesi), 12.yy, İstanbul g) Trabzon Ayasofyası (1250-1260) h) Fethiye Camii, Güney binası ı) Gül Camii (Hagios Theodosia Kilisesi) Haçvari Planlı Kiliseler a) Hirami Ahmet Paşa Mescidi (Hagios Ionnes ente Trullo Manastırı Kilisesi),12.yy ? b) Fethiye Cami Dehlizli Tip a) Koca Mustafa Paşa Camii b) Fenari İsa Camii, Güney binası c) Fethiye Camii, Kuzey binası

Dehlizli Tip Bu plan tipinde, pandantifli ve yüksek kasnaklı bir kubbe ile yüksek bir naos kısmı, binanın bütününe hakim olmakta, bu mekanı, üç taraftan basık ve tali bir rol oynayan dehlizler çevirmektedir. Kiborion Plan Tipi a) Kariye Müzesi (1077-1081), İstanbul

Üç Nefli Bazilikalar

Aya İrini Kilisesi Üç nefli bazilikal plan tipindedir. Merkezi kubbe örtülü orta mekanı ile kapalı Yunan haçı tipine geçiş dönemi yapısıdır. Merkezi kubbesi kemerlerle taşınmaktadır ve dört payeye oturmaktadır. Batısında iki katlı narteks ve onun açıldığı atrium bulunmaktadır. Kesme taş, tuğla duvar örgüsüyle, yapı, yüzyıllar içinde geçirdiği onarımlarda gözönüne alındığında tekniği karışık bir cephe görünümü sergilemektedir. Cephe açıklıkları tuğla kemerlidir. Güney cephesinde yan nefi oluşturan kemerlerin içinde düşeyde 4’er sıra olmak üzere oldukça fazla açıklıklıklı bir cephe düzeni görülmektedir. Güneydeoğu cephede apsise açılan encereler yine tuğla kirpi saçakla sonlanmaktadır. Kubbe kasnağındaki kemerli açıklıkların çoğu günümüzde kapatılmış durumdadır. Kubbeler ve tonozlarla örtülü iç mekan, kemerli açıklıklarıyla oldukça aydınlıktır. Yapının sahip olduğu düşünülen iç mekan bezemelerinden günümüze çok azı kalabilmiştir.Apsis yarım kubbesinin içindeki mozaik bunlardan en öne çıkanıdır.

Basilica of Maxentius/ 307-312, Roma Constantin zamanında yapılmıştır. Narteksin ve orta nefin üzeri çapraz tonozla örtülüdür. Batıda 7 kemerli girişi vardır. 3 neflidir, yan nefler 3’e bölünmüştür, apsisi yarım daire şeklindedir.

Vize Ayasofyası (St.Sophia),8.yy sonu 9.yy başı (Cyrill Mango) Kilise zemin katında bazilikal, galeri katında haç biçimi planlıdır. Pandantiflerle geçilen kubbe elips biçimindedir. Onaltı cepheli kasnağında aynı sayıda pencere yer alır. Genelde moloz taş kullanılan yapımı kabadır, anıtın dıştan görünümü yalın ve donuktur.(C.Mango)

Selanik Ayasofyası

İznik Koimesis Kilisesi

Dere ağzı kilisesi

Kostantinopolis Studios Bazilikası

Beş Nefli bazilikalar S. Peter Bazilikası

S. Paolo Bazilikası

San Giovanni in Laterano/ Roma,313 Tek katlı dikdörtgen planlıdır. 5 nefli ilk kilise denemelerinden birisidir. Yapımında taş ve tuğla kullanılmıştır. Ahşap kırma çatılıdır.

Kutsal Mezar Bazilikası

Selanik Aziz Demetrius Bazilikası

Haç Planlı Kiliseler

Vefa Kilise Camii, 11.yy Yapı, orta Bizans döneminin tipik kilise plan biçimi olan, “dört sütunlu kapalı haç planına” sahiptir. Planda, bir karenin içine yerleştirilmiş eşit kollu bir haç görülür. Dışnarteks batı cephesi, yatay ve düşey olarak birçok bölüme ayrılmış, kademeli kemerler, sağır nişler, tuğla ile taşın alternatif kullanımının verdiği renk farklılıkları ve gölge ışık cephede hareketlilik yaratmıştır. Doğu cephesinde, yan apsisler belirgin bir çıkıntı yapmaz, buna karşılık beş kenarlı orta apsis alt vr üst olmak üzere iki kesimden oluşmaktadır. Kuzey ve güney cephelerde, haçın kollarını örten tonozlar, cepheye kademeli kemerler ile yansımaktadırlar. Güneybatı köşede yükselen minare, yarım daire planlı tuğlalarla meydana gelmiş, dikey çubuklu gövdesiyle İstanbul’daki tek örnektir. Ana kubbenin onikili tamburu arkadlarla süslüdür, iki sıra dişli kornişin meydana getirdiği bir tacı bulunmaktadır, pencerelerinin etrafında kademeli kemerler, köşelerde de ince sütuncuklar vardır.

Eski İmaret Camii/11.yy Kilise binası eğimli bir arazide yapılmıştır.Yapı üç nefli, üst yapıya uyan beşik tonoz örtülü bir alt üzerindedir. Girişi batı yönündedir. İkili narteks bölümünden sonra haç planlı ana mekana ulaşılmaktadır. Yapı taş ve tuğla ile almaşık örgülüdür. Yapının örtü sistemini dışa yansıtan kütlesi oldukça hareketlidir. Tonozla örtülü kısımlar kemerli bölümler halinde cephe vermekte, ortadaki kubbe kasnağıyla daha yukarıya yükselmektedir. Kubbe eteğinde kasnak üzerindeki pencerelerin kemerleriyle hareketli bir saçak oluşturulmuştur. Kubbenin üzei kiremit örtülüdür. Yapının batı tarafında çapraz tonozlu iki narteksi vardır.Dört destekli kapalı haç biçimindeki ana mekanın ortasında kubbe yer almaktadır. İç narteksin üzerinde galeri bulunmaktadır. Yapı dış duvarlarındaki çok sayıda pencere ile aydınlanmaktadır. Env.No:FAT033 İstanbul İl Kültür Müd.Envanteri

Fenari İsa Camii / Lips Manastırı Kilisesi,907 Ayrı dönemlere ait bitişik üç bölümden oluşan yapı ana hatlarıyla dikdörtgen planlıdır. En kuzeyde en eski yapı, bir narteks’i takip eden ana mekanı dört sütunlu “kapalı haç” plan şeması göstermektedir. Güney kilise son dönem Bizans mimarisinde görülen dehlizli plan tipindedir. Yapının tuğla ve taş örgülü cepheleri kemerlerle hareketlendirilmiş, kemerlerin içine pencereler yerleştirilmiştir. Yapının cephesi tuğla bezeme örnekleri açısından oldukça zengindir. Env.No:FAT134

Kostantin Lips Manastırı

Atik Mustafa Paşa Camii / 9.yy’ın II. yarısı Atik Mustafa Paşa Camii, Eyice tarafından, Bizans kilise mimarisindeki, “kapalı haç planlı” yapıların “köşe duvarlı tipi” olarak sınıflandırılmıştır. Planda, naosta kare içine yerleştirilmiş eşit kollu bir haç vardır. Yapının girişi batı cephesindedir. Apsis, prothesis ve Diakonikon hücreleri doğu cephesinde, geç antik dönem yapılarında olduğu gibi üç yüzlüdür, ortada ana apsisin üç yüzeyine pencereler açılmış ve araları tuğla ve taş ile örülmüştür. Batı cephesinde asıl yapının önüne ahşap ağırlıklı bir konstrüksiyonu olan son cemaat yeri gelmiştir. Güney cephe, iki pilastr tarafından, genişlikleri 573,456 ve 380 cm olmak üzere batıdan doğuya doğru azalan, eşit olmayan üç düşey parçaya ayrılmaktadır. Kuzey cephe çok fazla müdahale görmüş ve özgün duvar işçiliğinin çoğu kaybedilmiştir. Yaklaşık kare şeklindeki naos üç nefli ve haçvari planlıdır. Naosa batıdan, merkezi bir kapıdan girilmektedir. Env.No:FAT718

MYRELAİON MANASTIRI 10.yy’da İmparator I.ROMANOS LEKAPENOS tarafından kurulan MYRELAİON MANASTIRI’nın mezar kilisesi olarak yapılmıştır. Dört destekli, kapalı haç plan tipindedir. Saray terası ile aynı seviyede olması istendiğinden iki katlı olarak inşa edilmiştir. Dış cephe yarım silindir biçimli tuğla payandalar ve kemerli açıklıklarla vurgulanmaktadır. Ana mekanı kubbeyle, nefler tonozlarla örtülüdür. Merkez kubbeyi taşıyan kemerler 4 adet korint başlıklı sütunla taşınmaktadır. Nefler ise kagir ayaklar üzerinde yükselmektedir. Yaptıran imparator I.ROMANOS LEKAPENOS Env.No:EMI305

Zeyrek Kilise Camii / Pantokrator Kilisesi,12.yy Yapı Güney, Kuzey ve mezar şapeli olmak üzere üç ana bölümden ihtivadır. Ayasofyadan sonra İstanbulda ayakta kalmış ikinci kilisedir. Söz konusu şapelden en eskisi Güney şapeli olduğu gözlenmektedir. Bunun dışında geç döneme ait haçvari tonozla örtülü beş bölümlü bir dış narteks bulunmaktadır. Esas narteksin orta bölümünün üstünü geniş kasnaklı bir kubbe örter. Güney kilise dört sütunlu kapalı haç planlıdır.

Trabzon Ayasofya Kilisesi

Trabzon Ayasofya Kilisesi / 1250-1260

FETHİYE CAMİİ (GÜNEY KİLİSE)/PAMMAKARİSTOS MANASTIRI,12.YY Kommen dönemine ait ana kilise, Paleolog dönemine ait bir mezar şapeli ve binayı Güney, Batı ve Kuzey yönlerden saran koridorlu bölümden oluşur. Ana kilisede, naos altında bulunan sarnıç, haçvari planlıdır.

Hagios Theodosis Kilisesi( Gül camii),10.-11.yy ? Eski bir Bizans Kilisesi olan yapı, tuğla tonozlu ve üstündeki binanın ölçülerine uyan bir bodrum katı üzerine yapılmıştır. Kilise “kapalı haç planlı”dır. Yapının taş ve tuğladan almaşık örgülü cepheleri oldukça yüksektir. Bir mahzenin üzerinde bulunmasıyla yapının yüksekliği daha da belirginleşmiştir. Osmanlı döneminde onarım geçiren iki yan cephesinde sivri kemerli ve bol pencereli cephe düzeni görülmektedir. Yapının basık ve sağır bir kasnak üzerinde yükselen kubbesi de yapısı itbariyle Osmanlı dönemindendir. İç mekan haç palna uygun olarak bölümlüdür. Galeriler derinlik hissini arttırmaktadır. Mekan ortada yüksek bir merkezi kubbe ve onun dört yönünde daha alçak tutulmuş beşik tonozlarla örtülüdür. Haç planın köşelerinde kalan kare birimler kubbelidir. Env.No:FAT006 Plan of the ground floor of the mosque, after Van Millingen, Byzantine Churches of Constantinople (1912)

Hagios Theodosis Kilisesi( Gül Camii)

Haçvari Planlı Kilise

Hirami Ahmet paşa Mescidi/ Hagios Ionnes En Te Trullo Manastırı Kilisesi / 12.yy ? Haçvari planlı kilisenin, naosu 3 neflidir. Naod Doğuda bema, apsis ve pastoforia’ya, Batıda nartekse açılmaktadır. Doğuda apsis ve pastoforia yarım yuvarlak çıkıntılar yapmaktadır. Naos üzerinde bulunan kubbe 4 sütün tarafından taşınmaktadır. Doğu cephesinde yarım daire olarak duvardan öne çıkan apsisler, Konstantinopolis’te dışarıdan yarım daire apsisli tek örnektir. Kuzey ve Güney cephelerde, haçın kollarını örten tonozlar büyük bir kemerle cepheye yansırlar. Kemerlerin altında üçlü pencere açıklıkları yer almaktadır. Kubbe ve tonozların kiremit örtüsü, beton ile değiştirilmiştir. Davul formlu kubbe (Drum Dome) sekizgendir, sekiz kaburgası ve penceresi bulunmaktadır. Üç bölümlü narteks, üç nefli naosa açılmaktadır. Env.No:FAT753

Hirami Ahmet paşa Mescidi/ Hagios Ionnes En Te Trullo Manastırı Kilisesi

Dehlizli Tip

KOCA MUSTAFA PAŞA CAMİİ (HAGİOS ANDREAS EN TE KRİSEİ MANASTIRI

Konstantinos Lips Manastır Kilisesi (Fenarı İsa Camii) İstanbul Güney kilise: 13. yüzyıl sonu

KARİYE (KHORA) KİLİSESİ (1077-1081) EYİCE‘yegöre Bizans dini mimarisinin KİBORİON tipinin uygulandığı yapıya Batı cephesinde dışnarteksten girilir. Dışnarteksten narteks, naos, postoforia ve bemaya, Kuzey ek’e ve metokhites tarafından 14.yy başında eklenmiş tek nefli parekklesion’a geçilir. Yapının cepheleri taş ve tuğla hatıllı almaşık bir örgüye sahiptir. Cephede kullanılan kademeli kemerler, bunların içindeki üçüz pencereler, Doğu cephesinde apsis nişleri hareketlilik yaratılmasını sağlamıştır. Doğu cephesinde kapatılmış arkadlar bulunmaktadır. Parekklesionun cephelrinde, cephe sağır kemerlerle arasındaki üçgenler, zikzak, ağ, örgü ve yürek biçimli tuğla motiflerle süslenmiştir. Zengin mermer kaplama levhları, mozaikler ve pareklesiondaki freskler, yapıyı Bizans sanatı açısından önemli kılmaktadır. Yaptıran I.ALEKSİOS-İZAK KOMNENOS, METOHİTES Env.No:FAT741

Kaynakça İstanbul’un Bizans Geçmişi, Yapı Kredi Kültür sanat Yayıncılık Prof.Dr.Semavi EYİCE, Son Devir Bizans Mimarisi Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi Cyrill MANGO, Bizans Mimarisi www.istanbulkulturenvateri.gov.tr/