KELİMEDE YAPI
Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Kelimenin kökü kendi sesini muha-faza eder. Kimi ekler kelimeye yepyeni bir anlam katarken kimi ekler de kelimenin kö-künde var olan anlamını değiştirme-den kelimeyi cümle içinde farklı gö-revlerde kullanmamızı sağlar.
KÖK: Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalana-mayan en küçük parçasıdır.
Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgisi olmalıdır. “Okul” kelimesinin kökü, “oku-” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.
Yardımcı Ses(Kaynaştırma Sesi) Kanayan (yara) baltacılar süpürge Kan – a – y – an Balta – cı – lar Süpür – ge Kök Ek Kök Ek Kök İsim Kökü İsim Kökü Fiil Kökü Çekim Eki(Çoğul Eki) Yardımcı Ses(Kaynaştırma Sesi) Sıfat-Fiil Eki(FİYE) Ek (Fiilden İsim Yapım Eki) İsimden Fiil Yapım Eki İsimden İsim Yapım Eki
Ek (Fiilden İsim Yapım Eki) Ölümcül (Bana) güller (verin.) Gülen (adam) Öl – üm – cül Gül – ler Gül – en Kök Ek Kök Kök İsim Kökü Fiil Kökü Fiil Kökü Ek (Fiilden İsim Yapım Eki) Çekim Eki(Çoğul Eki) Sıfat-Fiil Eki(FİYE) İsimden İsim Yapım Eki
Dertleşmeyi garipseyenler azımsanmayacak kadar çoğaldı. kazı çalışması Arıza giderildi. Dertleşmeyi garipseyenler azımsanmayacak kadar çoğaldı. Arıza Dert-leş-me-y-i kaz - ı Kök garip-se-y-en-ler gid - er - il - di az-ımsa-n-ma-y-acak Fiil Kökü Kök Ek Ek kadar Ek (Fiilden İsim Yapım Eki) Fiil Kökü Çekim Eki(Kip) çok - al - dı Fiilden Fiil Yapım Eki Fiilden Fiil Yapım Eki
Kazançlılarımız Kazançlılarımız K Ka Kaz- (fiil) Kaz (isim) Kaza(isim; trafik kazası) Kaza(ilçe) Kazan(tencerenin büyüğü) Kazan- Kazan-ç Kazan-ç-lı Kazan-ç-lı-lar Kazan-ç-lı-lar-ımız Kazançlılarımız
Kökler iki çeşittir: 1. İsim Kökleri 2. Fiil Kökleri
1. İSİM KÖKLERİ: İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir.
Göz: göz-lük, göz-cü, göz-le- Ev: ev-li, ev-len-, ev-ler Yol: yol-cu, yol-luk, yol-da, yol-la- Güzel: güzel-lik, güzel-den Ben: ben-lik, ben-den, ben-cil Âh! : Alma mazlumun âhını… Kimsenin âhı yerde kalmaz.
2. FİİL KÖKLERİ: Hareketleri, işleri anlatan kök-lere denir. Kök tespit edildiği za-man kelimenin cümle içindeki anlamı da dikkâte alınmak şar-tıyla köke “-mak, -mek” mastar ekini getirdiğimizde anlamlı bir durum oluşuyorsa o kök fiil kö-küdür. Kökün aldığı eklere de dikkât etmeliyiz.
gelin > Gel- : gel-in gider- > Git- : gid-er- vergi > Ver- : ver-gi kırgın, kırıcı > Kır- : kır-gın, kır-ıcı uçak > Uç- : uç-ak Unutkan > Unut- : Unut-kan süpürge > Süpür- : süpür-ge
Konu sıkıntısı çekmek, bilinen konuları yinelemek bir köşe yazarını okunmayan II III bir yazar durumuna sokar. IV V Bu cümledeki numaralanmış sözcüklerden hangisi farklı sözcük türünde bir kökten türemiştir? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V
–m (–ım, –um, –im, –üm) eki eylem kök veya gövdesinden ad türetebilir. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcükte bu durum örneklenmemiştir? A) Yağışlı havalarda bütün eklemleri sızlıyordu. B) İlkokulu bitirmiş bir çocuk, çarpım tablosunu bilmez mi? C) Biraz bakım görünce güzel bir bahçe olmuştu. D) Kırkımda saçlarım yavaş yavaş ağarmaya başladı. E) Önümüzdeki seçim ben de oy kullanabileceğim
Kurban olurum köyümün baharına yazına. İSİM Sesteş Kökler: Kurban olurum köyümün baharına yazına. İSİM Yazdığın yazı yanlış; dikkat et yazına. Fiil Fiil Fiil Kökü Kökü Kökü KIZ : Verdiğim öğütler için kızma, kızım, bana. GEÇ: Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç
Kökteş (Ortak ) Kökler: Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Boya: Boyalarla halıyı boyamış. Güven: Güven veren insanlara güvenir. Barış: Barış ortamında barışmalısın. Savaş: Savaş zamanında savaşırsın.
Sözcükler hiçbir ek almamasına, sadece çekim almasına ya da herhangi bir yapım eki alıp alma-masına yahut birden fazla keli-meden oluşup oluşmamasına göre yapı bakımından incelenir. O halde, önce eklerimizi inceleyelim.
EKLER -i: “Belirtme/Yükleme Hâl Eki” → Gül-ü koparmayın. I. ÇEKİM EKLERİ A. İSİM ÇEKİM EKLERİ 1. HÂL (DURUM) EKLERİ -i: “Belirtme/Yükleme Hâl Eki” → Gül-ü koparmayın. -e: “Yönelme Hâl Eki” → Ev-e dön. -de: “Bulunma Hâl Eki” → Yurt-ta kaldı. -den: “Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki” → Ev- den ayrıldı.
TEKİL ŞAHISLAR ÇOĞUL ŞAHISLAR 2. İYELİK EKLERİ TEKİL ŞAHISLAR ÇOĞUL ŞAHISLAR 1. TEKİL BENİM 2. TEKİL SENİN 3. TEKİL ONUN 1. ÇOĞUL BİZİM 2. ÇOĞUL SİZİN 3. ÇOĞUL ONLARIN kitab-ım kitab-ın kitab-ı kitab-ımız kitab-ınız kitap-ları
Belirtili İsim Tamlaması 3. ÇOĞUL EKİ(–ler) dağlar, fikirler, idealler, dertler… 4. TAMLAMA EKLERİ (Yolun sonu görünmüyor.) yol – un son – u İlgi eki İyelik eki Tamlayan Tamlanan Belirtili İsim Tamlaması
B. FİİL ÇEKİM EKLERİ 1. ZAMAN ve ŞEKİL EKLERİ a. HABER KİP EKLERİ b. DİLEK KİP EKLERİ 2. ŞAHIS EKLERİ 3. OLUMSUZLUK EKİ: -me
FİİL KİPLERİ Haber (Bildirme) Kipleri Dilek (İstek) Kipleri Görülen(Bilinen) Geçmiş Zaman -di İstek Kipi -e, -a Duyulan(Öğrenilen) Geçmiş Zaman -miş Dilek-Şart Kipi -se, -sa Geniş Zaman -r, -ar Gereklilik Kipi -meli, -malı Gelecek Zaman -ecek Emir Kipi Şimdiki Zaman -yor
gör - dü - m fiil görülen kişi g.z.eki eki
Bakmadım ben hiçbir yabancıya. Bak - ma - dı - m Fiil Kökü Olumsuzluk Eki Görülen Geçmiş Zaman Eki Birinci Tekil Şahıs Eki
“Güzel davranışlar sergileyerek öğretmenlerini çok mutlu ediyorlar.” mutlu et- i- yor- lar fiil yard.ünlü şimdiki kişi z.eki eki
“Bu sefer ben kazanacağım.” kazan - acak - ım fiil gelecek şahıs z.eki eki
fiil geniş şahıs eki. z. eki Sabahları erken kalkmayı istersin. iste - r - sin fiil geniş şahıs eki. z. eki
“Güzel bir şiir okuyayım.” oku - y - a - y - ım fiil k.h. istek kipi k.h. 1. t. ş. e.
Bu konuları bir anlasam, sorun kalmayacak. anlasam: anla - sa - m Fiil Kökü Şart Kipi Birinci tekil şahıs eki
“Onu önce ben görmeliyim.” Birinci tekil şahıs eki Fiil Kökü Gereklilik Kipi Yard. Ses k.h.
“Geç saatlere kadar sokakta top oynama.” oyna-ma Emir Kipi: “Geç saatlere kadar sokakta top oynama.” oyna-ma “Üzerine düşen görevleri yerine getirsin.” getir-sin “Zil çalar çalmaz sınıflarınıza giriniz.” gir-iniz 1.tekil şahıs 1.çoğul şahıs 2.tekil şahıs gül 2.çoğul şahıs gül-ün(gül-ünüz) 3.tekil şahıs gül-sün 3.çoğul şahıs gül-sünler
II. YAPIM EKLERİ
İsimden İsim Yapan Ekler kıraç, topaç başak, solak güney, düzey Türkçe evceğiz oyuncak eskici, çöpçü kimsecik, kitapçık insancıl, ölümcül anaç özdeş, arkadaş özge incelik, boşluk ortam, toplum ekşimsi acımtrak kırsal, kumsal ipeksi, çocuksu bilgisiz yaşıt, eşit, boyut inilti, uğultu, gürültü beşiz, ikiz evli
Fiilden İsim Yapan Ekler güleç, tıkaç giyecek ürkek, dönek, yatak süre, sapa asalak, çökelek görenek inanç, kazanç süpürge unutkan, alıngan bilgin uy(u)ku, bilgi öğretmen gezi, ölü, kazı yığın, gelin delik, açık, göçük kesici, görücü tarak, dilek, otlak yatsı, tütsü geçit, umut kıymık, kusmuk görüntü, alıntı öğrenci uyum, çizim, bölüm dalgıç, bilgiç
İsimden Fiil Yapan Ekler gürülde-, çıtırda-, şırılda- tüne-, yaşa-, kana- düzel-, çoğal- göğer-, morar- birik-, gecik- azımsa-, benimse- durul-, eğril- izle-, gözle- telaşlan-, şüphelen-, evlen-, canlan-, hoşlan-, uslan- dertleş-, seyrekleş- garipse-, susa-
Filden Fiil Yapan Ekler bildir-, durdur- itele-, silkele- gider-, onar- (Sorunlar giderilecek.), (Motor onarıldı.) sürü-, kazı- (Cesedi elbise gibi sürüdü.), (Duvardaki lekeleri kazıdılar.) çekil-, soyul- pişir-, uçur- taşın-, hazırlan- ödeş-, koşuş- anlat-, uyut-, korkut-
BİRLEŞİK KELİMELER
Birleşik İsim Gülşehir, akbaba, kaynana, Lalebahçe, Afyonkarahisar… İki veya daha fazla sözcüğün birleşerek oluşturduğu yeni adlardır. Gülşehir, akbaba, kaynana, Lalebahçe, Afyonkarahisar…
Birleşik adlar yapılışlarına göre değişik özellikler gösterir Birleşik adlar yapılışlarına göre değişik özellikler gösterir. Bunları şu şekilde gruplandırabiliriz:
İsim Tamlaması Yoluyla “Komşunun çocuğu kuşpalazına yakalanmış.” “Onlar düğünden sonra balayına gidecekler.” “Üzerinde camgöbeği renginde bir kazak var.” “Bahçenin bir köşesine aslanağzı ekmişlerdi.”
Sıfat Tamlaması Yoluyla “O ne açıkgöz adamdır bilsen.” “Buradan Acıgöl’e gidebilir miyiz?” “Buralarda eskiden çok sivrisinek olurdu.” “Bu mevsim tam karatavuk avlama mevsimidir.”
İyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla “Burası bağrıyanık insanların diyarıdır.” “Çocukları fazla başıboş bırakmamalıyız.” “O sütübozuk adama güvenir miyim hiç?”
İki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla “Odaya yeni bir çekyat alalım.” “Bu denizlerde gelgit olayı pek görülmez.” “Ekinler biçerdöverlerle biçilip ambarlara doldurulurdu.” “Onunla uyurgezer diye dalga geçerlerdi.”
“Bihruz Bey mirasyedi bir tipi temsil eder..” Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla “Bihruz Bey mirasyedi bir tipi temsil eder..” “Yeni bir ateşkes imzalanacakmış.” “Bu lokantada imambayıldı güzel yapılır.”
İsim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla “Bu bölgede günebakan yetişmiyormuş.” “Ahmet karakaçanın sırtına binmiş gidiyordu.” “Böyle oyunbozanlık edersen, geçinemeyiz.” “Bu limana bir dalgakıran yapmak lazım.” “Güzin Abla mahallenin çöpçatanı.”
devedikeni, akbaba, kuşbaşı Tür Özelliğini Yitirme Birleşik sözcüklerin oluşumu şu şekillerde de olabilir: Anlamını Yitirme devedikeni, akbaba, kuşbaşı Tür Özelliğini Yitirme mirasyedi, çıtkırıldım, açıkgöz Ses Düşmesi ya da Ses Türemesi kaynana, pazartesi, affetmek, halletmek
Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ise iki ayrı sözcüğün varlığı bile hissedilemez. sütlü aş > sütlaç ne asıl > nasıl bu öyle > böyle
Birkaçınız daha iyi anlıyor. (zamir) Hiçbiriniz aptal değilsiniz. (zamir) birkaç öğrenci, (sıfat) birçok insan, (sıfat) Bugün neler gördük? (zarf)
Birleşik Fiiller I- Özel Anlamlı Birleşik Fiiller(Ulaçlı Birleşik Fiiller)(Kurallı) II- Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller III- Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
I- Özel Anlamlı Birleşik Fiiller (Ulaçlı, Kurallı) a) Yeterlik Fiili: (fiil) + (-e, -a) + (bil-): Taşıyabilirim. Çıkabilirsin. Gelebilirim. b) Tezlik Fiili: (fiil) + (-i) + (ver-): Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya c) Sürerlik Fiili: (fiil) + (-e) + (dur-, kal-, gel-): Keloğlan’ın ninnisiyle dev uyuyakalmış. Gidedursun turnalar, gurbet ellere d) Yaklaşma Fiili: (fiil) + (-a, -e) + (yaz-): Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
Hiç bir söz, hiçbir varsayım, hiçbir kuram yaşanan somut gerçeklerin yerini tutamaz; bin kez söylenen yağmur sözcüğünün bir damla yağmurun yerini tutamayacağı gibi. Bu cümlede aşağıda verilenlerden hangisi yoktur? A) Ek fiil almış sözcük B) Benzetme edatı C) Sayı sıfatı D) Birleşik sözcük E) Yeterlik fiili
II- Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek. Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder. Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı. Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında. Benliğime hâkim olur bir deli rüzgar. Bir gün yeniden bana döneceğini hissediyorum. Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim. Sabretmiş; ama gel bir de ona sor.
“Et-, ol-” yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir, yani asıl fiildir. Ben ettim, sen etme. Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur. Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder. Boş zamanlarımda kütüphanede olurum. “Bu olmuş, bu olmamış.” diyerek karpuzları inceliyordu.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir anlatım bozukluğu vardır? A) Yarın, uzun sürecek bir iş gezisine çıkı-yorum. B) Kızımı Fransızca kursuna kayıt yaptırmak istiyorum. C) Telefonumu nerede bıraktığımı hatırlamı-yorum. D) Bu kursta, güzel konuşmanın inceliklerini öğreniyorum. E) Davete katılanların hemen hemen hepsini tanıyorum.
III- Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller karnı zil çal-, hasta düş-; gözünü korkut-, bileğine güven-, ayağına gel-; kalp kır-, kafa tut-, göze gir-, abayı yak-, göz yum-, Arap saçına çevir-, bağrına bas-, içi kan ağla-, kan gövdeyi götür-, kendi kendini kemir-, Atı alan Üsküdar’ı geç-canı burnunun ucuna gel-...
Aşağıdakilerin hangisinde birden çok bileşik fiil vardır? A) Kimi benim gibi erir derinden kimi senin gibi çok mutlu olur. B) Bahsetti derinden ona halim Aşkın bu onulmaz yarasından C) Soldu günden güne sessiz soldu Dediler hep : "Kıza bir hal oldu!" D) Bir öğreniversin aşkı Ağacı o vakit seyredin E) Dalıveriyoruz arada bir Belli, bir şey var aramızda
(I) “Ağın” sözcüğü, çocukluğumda, bazı toprak yığınlarının tepesindeki tek kalmış ağaçları getirirdi gözümün önüne. (II) Fırat’ın bir kolu olan Karasu kıyılarındaki ekin tarlalarının ortasında yetişen “tek dut”, içimdeki yalnızlığın simgesiydi. (III) Şu yaşa gelmeme karşın o ağacın “yalnızlığı” çağrıştıran görüntüsü belleğimden silinmedi. (IV) Ağın’da elmasından armuduna, eriğinden narına, üzümüne çeşit çeşit meyve yetişmeseydi, “Ağın”la “ağu” (zehir, zıkkım) arasında anlamca bir bağlantı kurulabilirdi belki. (V) Oysa o küçük kasaba, insanlarıyla, kuzularının melemeleriyle, güzelim meyveleriyle zehri bala çeviriyordu. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) I. cümle bileşik yapılıdır. B) II. cümle ad cümlesidir. C) III. cümlede fiilimsiyle oluşturulmuş bir tamlama vardır. D) IV. cümlede yeterlik fiili kullanılmıştır. E) V. cümlede “ile” bağlaç olarak kullanılmıştır.