YRD.DOÇ.DR.ESRA MELTEM KOÇ ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ YRD.DOÇ.DR.ESRA MELTEM KOÇ Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Tanımlar: Araştırma, çeşitli konularda bilgi, veri toplamak için belirli koşullar altında, planlı, sistemli yapılan gözlem ve/veya ölçümlerdir. Epidemiyoloji, belirli toplumlarda sağlıkla ilgili durum ya da olayların dağılımı ile belirleyicilerin incelenmesi ve bu çalışmanın sağlık sorunlarının önlenmesi ve kontrolüne uygulanmasıdır. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Epidemiyolojinin amaçları: 1-Bir hastalığın etyoloji veya nedenini ve ilgili risk faktörlerini belirlemek 2-Toplumda görülen hastalığın kapsamını(boyutlarını) belirlemek 3-Hastalığın doğal öykü ve prognozunun çalışılması 4-Sağlık hizmeti dağıtımı için , yeni gelişen ve mevcut koruyucu ve terapotik ölçümlerin ve biçimlerin değerlendirilmesi 5-Çevresel problemler, genetik konular ve hastalıklardan korunma ve sağlık gelişimi ile ilgili diğer konularda toplumsal politikaların geliştirilmesi için alt yapı sağlamak Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Epidemiyoloji Hem klinik, hem de toplum bilimlerinde sağlık olaylarının ya da sağlığı ilgilendiren olayların dağılımının, nedenlerinin, çözüm ve önleme yollarının araştırılmasında kullanılan yöntemlerin temel kurallarını öğreten bir bilim dalıdır. Kısaca, sağlık araştırmaları yöntem bilimidir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç EPİDEMİYOLOJİ Bilimsel bir disiplin Sağlık ile ilgili tüm araştırmalar için bir yöntem bilim “İnsanlarda, sağlık ve hastalık durumları; risk faktörleri ve olası müdahalelerin etkililiğini inceler…” Amaç: sağlıklı insanlar, sağlıklı TOPLUMLAR Kim bilmeli? Tüm sağlık çalışanları Kim uygulamalı? Eğitim almışlar Eğitim içeriği ne olmalı? Temel bilgiler + ilgi alanına özel Eğitim süresi ne olmalı? Yaşam boyu… Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Nerede Kullanılabilir? Hastalıkların zaman içindeki değişimi Toplumsal tanı Sendromların tanımlanması Klinik tablonun tanımlanması Kişiye özel risk ve değişikliklerin öngörülmesi Sağlık hizmetlerindeki ihtiyaçların belirlenmesi Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesi… Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç TEMEL STRATEJİLER …..Tanımlamak Karşılaştırmak: grupları, zaman içinde Yorumlamak- hata kaynaklarına dikkat! İzlemek (dinamik sürece ayak uydurmak) Gerekli düzenlemeleri yapmak … Sağlık politikalarına ışık tutmak Doğru ve güvenilir sonuçlar Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Kanıta Dayalı Tıp(KDT) Kanıta dayalı tıp, hastalıkların tanı ve tedavi sürecinde alınan kararlarda mevcut en iyi kanıtların dikkatli, şeffaf ve akılcı kullanımı olarak tanımlanmaktadır. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Kanıta Dayalı Tıp Klinik tecrübe,seçimler, yargılar,etik kanıtlar Hasta değerleri, beklentileri Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMALAR I. GÖZLEMSEL ARAŞTIRMALAR 1. TANIMLAYICI 1.1. Toplumsal Ekolojik/Korelasyon çalışmaları 1.2. Kişisel Vaka takdimi Vaka serileri 2. ANALİTİK 2.1. Kesitsel 2.2. Vaka-Kontrol 2.3. Kohort II. DENEYSEL/MÜDAHALE (INTERVENTION) ARAŞTIRMALARI 1. KLİNİK DENEYLER 2. SAHA DENEYLERİ III. METODOLOJİK ÇALIŞMALAR 1. GEÇERLİLİK (VALİDİTE) 2. GÜVENİLİRLİK-TUTARLILIK 12 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Etkene maruziyete araştırmacı mı karar veriyor ? EVET HAYIR DENEYSEL ARAŞTIRMA GÖZLEMSEL ARAŞTIRMA Gruplar rasgele mi belirleniyor ? Hipotez (testi) var mı ? EVET HAYIR EVET HAYIR Randomize klinik/saha çalışması Non-randomize klinik/saha çalışması Analitik çalışma Tanımlayıcı çalışma Çalışmanın yönü ne ? Etken Sonuç Sonuç Etken Etken-Sonuç aynı anda Kohort Vaka-Kontrol Kesitsel Kaynak: Lancet Epidemiology Series, 2002 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

I-TANIMLAYICI ARAŞTIRMALAR Bilgi toplamak Hastalık/sağlık sorunu özellikleri hakkında Hastalıkların doğal seyri hakkında Olası risk faktörleri hakkında “Risk altındaki toplum”un özellikleri hakkında Olayın yeri, zamanı ve “yaygınlığı” hakkında.. 6W: who, what, when, where, why… so what? Sağlık hizmet planlamada yararlı Hastalıkların nedenleri konusunda hipotezler geliştirmeye yönelik ipuçları elde etmek Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

TANIMLAYICI ARAŞTIRMALARIN AVANTAJLARI Çabuk Ucuz Kolay Yeni hastalıkların/sağlık olaylarının tanımlanması Analitik araştırmalar için ipuçları sağlaması – hipotez yaratmaya, hipotez taramaya yönelik araştırmalar Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

TANIMLAYICI ARAŞTIRMALARIN DEZAVANTAJLARI Analiz yapılacak ise çalışılacak durum özelinde örnek hacmi hesaplanmalı- burada yok (tip II hataya dikkat) Sonuçlar topluma genellenemez. “External validity” Özel seçilmiş toplumlar, temsiliyet aranmıyor, heterojenesite? Özellikle korelasyon çalışmalarında “karıştırıcı faktörleri” ayırt etmek olası değil. Çoğunlukla “karşılaştırma grubu” yok. Gözlemsel- kullanılan yöntemler standart değil (information bias) Risk/rölatif risk hesaplaması mümkün değil. Nedensel ilişki kurmak olası değil. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

TANIMLAYICI ARAŞTIRMALAR NE: Hastalık Belirtileri / Tanı Kriterleri KİM: Hastaların Kişisel Özellikleri NEREDE: Hastaların Yaşadıkları Yer/Ortam Özellikleri NE ZAMAN: Hastalığın Zaman Özellikleri Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Tanımlayıcı araştırmalarda en sık yapılan yanlış: karşılaştırma grubu olmaksızın ilişkiler konusunda yorumlarda bulunmak veya gelişigüzel seçilmiş karşılaştırma grupları kullanarak, temsiliyeti olmayan örneklerde nedensellik incelemek. Tanımlayıcı araştırmalar hipotez yaratmak için kullanılır ancak bu hipotezlerin doğru planlanmış analitik araştırmalar yoluyla test edilmesi gerekir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Tanımlayıcı araştırmalar dört ana başlık altında incelenir: Ekolojik çalışmalar Vaka sunumları Vaka serileri Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç VAKA SUNUMLARI Tıbbi açıdan özelliği olan, yeni, dikkat çekici yapıda vakaların tanımlayıcı özelliklerinin sıralanması Örn:Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesindeki Zika virüsü vakası Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç VAKA SERİLERİ Benzer vakalara ait sunumların tek rapor halinde derlenmesi Örn.: Los Angeles’da homoseksüel erkeklerde benzer özellikler - AIDS epidemisi En önemli özelliği, vaka-kontrol çalışmalar için “vaka” grubu olarak kaynak sağlayabilir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

EKOLOJİK KORELASYON ÇALIŞMALARI Kişiler değil toplumlar bazında etken-sonuç ilişkisinin değerlendirilmesi amaçlı; hipotez yaratmaya yönelik Toplum vaka serilerine benziyor ancak bireysel düzeyde yürütülmüyor. Analiz toplum veya grup düzeyinde yapılıyor. Bilgi genelde istatistiklerden derleniyor. Korelasyon katsayısı (r2) etken-sonuç arasında doğrusal (lineer) bir ilişkiyi gösterir Veri toplaması daha hesaplı ve daha az zaman alıyor. Dezavantaj: etken-sonuç ilişkisini kişi bazında değerlendiremez; karıştırıcı faktörler için kontrol ZOR! - EKOLOJİK BİAS (ecologic fallacy) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

II - ANALİTİK ARAŞTIRMALAR Amacı: Hastalık nedenlerine ilişkin hipotezler test edilir. Kesitsel (taramalar/prevalans) Vaka-kontrol Kohort Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

KESİTSEL ARAŞTIRMALAR Toplumların “belirli bir anda/zaman diliminde” sağlık durumunu tanımlar. Ucuz, takip gerektirmez. Zamansal (temporal) ilişkiyi göstermediği için nedensellik araştırılamaz. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

KESİTSEL ARAŞTIRMALAR Ölçüm:Prevalans hızı İlişkinin gözlenmesi Risk faktörü/Neden tespit edilemez(?) (Olası risk faktörü/nedenleri üzerine hipotez kurulabilir) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Kesitsel Araştırmaların Avantajları Düzenli kayıt ve bildirim sistemi yoksa, kısa sürede, oldukça düşük maliyetle veri elde edebilme Birden fazla sağlık sorununu saptamaya yönelik olursa daha ucuza maliyet Topluma veya evrenine genellenebilir veri Araştırmayı terk sorunu yok Prevalans hızı elde etmek mümkün- “prevalans çalışmaları” Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Kesitsel Araştırmaların Dezavantajları Hafıza faktörü potansiyel risk Etken-sonuç ilişkisi birlikte incelendiğinden nedensel ilişkiler ihtiyatlı yorumlanmalı Bu durum, özellikle fatalitesi yüksek hastalıkların etkenlerinin araştırılmasında sakınca yaratır – “survival bias” Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

VAKA-KONTROL ARAŞTIRMALARI AMACI: Tanımlayıcı araştırmalar sonucunda yaratılan hipotezlerin sınanması; etken-sonuç arasında ilişki olup olmadığının tayini; saptanan ilişkilerin nedensel olup olmadığını konusunda fikir üretmek… Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç VAKALAR KONTROLLER TOPLAM ETKEN VAR A B A+B ETKEN YOK C D C+D A+C B+D A+B+C+D Vakalardaki tahmini risk (Odds) = A/C Kontrollerdeki tahmini risk (Odds) = B/D TAHMİNİ RÖLATİF RİSK (ODDS RATIO) = (A/C) / (B/D) = AD / BC Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Vaka-kontrol Araştırmalarının Avantajları Kolay Ucuz Hızlı Latent dönemi uzun ve/veya seyrek görülen hastalıkların araştırılması için en çok tercih edilen araştırmalar Araştırmayı terk sorunu yok Farklı bölgelerde, farklı kurumlarda, farklı araştırıcılarca aynı yönde sonuç bulunduğunda nedensellik hakkında yargıya gidebilmek olası Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Vaka-kontrol Araştırmalarının Dezavantajları Sonuçlar evrene genellenemez “Etken”in mi, “sonuç”un mu önce başladığını saptamak güç Önemli risk hesapları yapılamaz Taraf tutma (yanlılık- bias) olasılığı yüksek * Hafıza faktörü (recall bias) * Seçim yanlılığı (selection bias) * Yanlış adlandırma (false labeling) * Kayıtların yetersiz, eksik olması hata riskini arttıracaktır. * Diğer nedenlere bağlı ölümler, erken ölümler, yaşamda kalma süresi ile ilişkili diğer faktörler çalışma sonuçlarını etkiler. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Kohort Araştırmaları Belli bir özelliğe sahip olan kişilerin oluşturduğu gruba KOHORT denir. AMAÇLARI: Hastalığa yakalanma olasılığını (“insidans”, “risk”) hesaplamak “Sonuç” ile “etken” arasında gözlenen ilişkinin nedensel olup olmadığını belirlemek Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Hastalığa henüz yakalanmamış olanların, yani "sağlam"ların hastalığın etiyolojisindeki rolü araştırılan etkenle karşılaşıp karşılaşmama durumlarının, karşılaşanlarda da bunun derecesinin belirlenmesi, Bu grupların belirli bir süre (ileriye dönük ya da geriye dönük olarak kayıtlardan) izlenerek her birisindeki hastalık insidansının belirlenmesi İzleme ileriye dönük yapılıyorsa "prospektif", eğer kayıtlar kullanılarak geriye dönük veri toplanmış ise "retrospektif" tipte kohort çalışmalarından bahsedilir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

(Hastaların ayrılması) İZLEM Sonuç (+) (a) Muayene/testler (Hastaların ayrılması) Etken (+) Sonuç (-) (b) Referans popülasyon “SAĞLAMLAR” Risk Altındaki Toplum Sonuç (+) (c) Etken (-) Sonuç (-) (d) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Elde Edilecek Ölçütler HASTALIK(+) HASTALIK(-) TOPLAM ETKEN VAR A B A+B ETKEN YOK C D C+D A+C B+D A+B+C+D Etkene maruz kalanlardaki risk (insidans E+)= A / A+B Etkene maruz kalmayanlardaki risk (insidans E-)= C / C+D Rölatif Risk= insidans E+ / insidans E- = (A / A+B) / (B / B+D) Atfedilen Risk= (insidans E+) - (insidans E- Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç KOHORT ARAŞTIRMALAR AVANTAJLARI Hastalığın doğal seyri, insidans, yaşamda kalma (survival) çalışmak için en uygun Zamansal (temporal) ilişki çalışılabilir Hipotez test etmeye yönelik Tek etken maruziyetine ait değişik ve çok sayıda sonuç oluşabilen durumlar için ideal Etkene maruziyet nadir ise ideal Yaşamda kalmaya bağlı taraf tutma minimum Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç KOHORT ARAŞTIRMALAR DEZAVANTAJLARI Seçime bağlı taraf tutma olabilir Nadir görülen veya oluşma süresi uzun hastalıklar için uygun değildir Takipte kayıp olası ve sık görülür Etkene maruziyet durumu takip süresinde değişebilir Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

III - MÜDAHALE ARAŞTIRMALARI (Interventional studies, Clinical Trials) Amacı: Bir uygulamanın (Eğitim, Aşı, İlaç, Ameliyat vb.) etkililiğini ve güvenliğini belirlemek TİPLERİ: Klinik Araştırmalar Saha Araştırmaları Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

MÜDAHALE ARAŞTIRMALARI Yöntemleri: Kontrol Grupsuz Kontrol Gruplu Randomize Olmayan Randomize Olan Tek/Çift/Üçlü Kör Randomize Kontrollü Müdahaleler Dönüşümlü (cross-over) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

MÜDAHALE ARAŞTIRMALARI ÖZELLİKLER RANDOMİZASYON FARKINA VARDIRMAMA PARAMETRE SEÇİMİ (marker, sonuç) (insidans, yan etkiler, yaşam olasılığı,prognoz, yaşam kalitesi) İZLEME Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

IV - METODOLOJİK ARAŞTIRMALAR GEÇERLİLİK (VALİDİTE) Internal Validite External Validite Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

METODOLOJİK ARAŞTIRMALAR GEÇERLİLİK (VALİDİTE) Internal Validite Bir tanı yönteminin doğru tanı koyma yeteneğidir SENSİTİVİTE (DUYARLILIK)(olguları yakalayabilme gücü) SPESİFİSİTE (SEÇİCİLİK)(sağlamları yakalayabilme gücü) PREDİKTİF DEĞERLER (POZİTİF, NEGATİF) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç Positif Prediktif Değer (PPV) = Testte pozitif olanlar arasında gerçek hasta olanların oranı (olasılığı) Negatif Prediktif Değer(NPV)= testte negatif değer alanlar arasında gerçek hasta olmayanların oranı (olasılığı) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

METODOLOJİK ARAŞTIRMALAR GEÇERLİLİK (VALİDİTE) External Validite Bir araştırmanın sonuçlarının temsil ettiği topluma genellenebilme özelliği Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç TEŞEKKÜRLER..... Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç