BİLİŞSEL GELİŞİM Yrd. Doç. Dr. İhsan SARI.

... konulu sunumlar: "BİLİŞSEL GELİŞİM Yrd. Doç. Dr. İhsan SARI."— Sunum transkripti:

1 BİLİŞSEL GELİŞİM Yrd. Doç. Dr. İhsan SARI

2 Giriş Bilişsel gelişim kimi kaynaklarda “zihinsel gelişim” olarak anılır. Biliş sözcüğü akıl, bilgi, bellek, akıl yürütme, anımsama, unutma, problem çözme, kavramlar ve düşünce gibi zihinsel işlevleri ifade eder (Yeşilyaprak, 2002). Başka bir ifadeyle, biliş, insanların dünyayı öğrenmeleri ve anlamalarına-anlamlandırmalarına kaynaklık eden zihinsel faaliyetleri ifade eder. Bilişsel gelişim, bireylerin zihinsel yapı, becerileri ve süreçlerindeki değişimleri konu alır.

3 Giriş Marcy Driscoll’a göre, bilişsel gelişim, “bebeğin farklılaşmamış-özelleşmemiş zihinsel becerilerinin yetişkin kavramsal yetkinliğine ve problem çözme becerilerine dönüşme” sürecidir.

4 Giriş Kısacası, bilişsel gelişim, bebeğin reflekslerden ibaret olan ve kendisiyle etrafındaki nesne ve kişileri ayırt edemediği basit zihinsel becerilerinden- hastalıklara çareler bulan tıp uzmanlığına, Nobel ödülü kazanan bilim ve sanat insanlarına nasıl bir süreç takip ederek ve ne tür yaşantılardan geçerek dönüştüğümüzü betimleme çabasındadır.

5 JEAN PIAGET Jean Piaget 1896 yılında İsviçre’de doğdu. Piaget insanın bilişsel gelişimi konusunda öncü çalışmalarıyla bilinir. Kuramını kendi çocukları ve diğer çocuklarla 50 yılı aşkın bir süre boyunca yaptığı titiz çalışmaları neticesinde oluşturdu. Piaget çocuk aklının yetişkinlerin bir minyatürü olmadığını ve düşünüş tarzlarının kendilerine has olduğu fikrini ortaya attı.

6 Piaget’nin Yaşamı Piaget doktora derecesi de dâhil olmak üzere kimi kaynaklara göre biyoloji- kimilerine göre de zooloji alanında eğitim gördü. Ancak annesinin ruh sağlığının bozulmasıyla psikopatolojiye ilgi duydu. 1919’da Fransa’ya gidip orada psikopatoloji, mantık, bilim felsefesi ve epistemoloji dersleri aldı

7 Piaget’nin Yaşamı Daha sonra zekâ testlerinin gelişiminde öncü isimleriyle beraber çalışmaya başladı. Piaget’nin belki de kuramına temel teşkil eden gözlemi çocukların zekâ testlerine benzer yanlış yanıtları vermeleriydi. Piaget kuramın genetik epistemoloji olarak isimlendirirdi. Piaget psikolojinin felsefe (epistemoloji) ile biyoloji arasındaki halka olacağı kanaatindeydi.

8 Piaget’nin Yaşamı Piaget’nin en az 50 kitap ve sayısız makale ve en az 30 civarında fahri doktorası olduğu bilinmektedir. Kendisi insan bilişsel gelişimini kapsamlı bir teorinin kurucu olarak yirminci yüzyılın en önemli bilim insanlarından biri olarak anılır. Nitekim Time dergisi Piaget’yi 20. yüzyılın en önemli 100 bilim insanları arasında andı.

9 Piaget’nin Yaşamı Piaget Geneva, Neuchatel, Lausanne ve Sorbonne gibi Avrupa’nın önemli üniversitelerinde felsefe, psikoloji ve sosyoloji dersleri verdi. 1979 yılında üniversitede ders vermekten emekli oldu ancak ölüm tarihi olan 1980’e dek araştırmalarına devam etti.

10 PİAGET’NİN BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMI--Temel Kavramlar
Piaget (1896, 1980) çalışmalarını insanın nasıl bir yol izleyerek düşündüğünü bulmaya adadı. Fikirlerinde biyoloji eğitimi almış olmasının etkileri belirgindir. Kuramında biyolojik dinamikleri özenle vurgular. Bu nedenledir ki, Piaget bilişsel gelişimin insanın olgunlaşma sürecine paralel-dolayısıyla- yaşa dayalı bir seyir izleyerek vuku bulduğunu ifade eder.

11 Piaget’nin Temel Kavramları
Yine biyolojideki bilgisi ve tecrübesinden ötürü teorisinin temeli olarak dengeleme (equilibration) kavramını kullanır. Tıpkı biyolojik yapı ve organizmalarda olduğu gibi insan zihninin de gelişiminin temelinin denge arayışı olduğu iddiasındadır. Bilindiği gibi bir dokuda yer alan hücrelerde herhangi bir madde eksildiğinde dengesinde bir bozulma olur ve yeniden denge sağlamak için bu maddeyi temin ederler. Piaget biyolojide homeostasis (denge) olarak bilinen bu dinamiği zihnimizin işleyiş ve gelişiminde de temel mekanizma olarak nitelendirir.

12 Piaget’nin Temel Kavramları
Bulguları eşiyle beraber kendi üç çocuğunu yıllarca detaylı bir şekilde gözlemlemek ve çalıştığı diğer çocuklardan elde ettiği verilere dayanır. Piaget 1930’larda psikoloji gündemindeki önemli bir isim oldu. Tıpkı biyolojik dünyada olduğu gibi, insan da uyum (adaptation) sağlama eğilimi ve yetisine sahiptir.

13 Piaget’nin Temel Kavramları
Piaget’ye göre insanın zihinsel gelişiminin temeli biyolojik olgunlaşma sürecine dayanır. Bu nedenle yaşa paralel bir gelişim gösterdiğimiz kanısındadır. Piaget çocukların aktif “düşünürler” olduğunu ve sürekli olarak dünyayı anlamalarını ilerletmek çabasında oldukları fikrindeydi

14 Piaget’nin Temel Kavramları
Piaget bu “anlamaları ya da anlamlandırmaları” bilişsel dünyamızın yapı taşları olarak nitelendirdi. Ve Piaget bunları şema (schema-schemata) terimiyle ifade etti. Piaget yaşamı sürekli bir şekilde yeniden anlamlandırmamızın dünyayı zihnimizde organize etme eğiliminde olduğumuzu savunur.

15 Piaget’nin Temel Kavramları
Kimi yazarlar bu şemaları bilgisayar dosyalarına benzetir. Piaget’ye göre insanlar var olan şemalarına uygun olmayan durum ve bilgilerle karşılaştıklarında zihinsel dengeleri bozulur. Bu dengeyi tekrar oluşturmak için 3 mekanizmadan birini kullanırlar

16 Piaget’nin Temel Kavramları
Bu bilgileri var olan şemalarımızdan birine yerleştirmek. Yani, varılan bilgi ve şemaların içinde asimile ederler. Buna özümleme (assimilation) der. Eğer yeni bilgi ya da yaşantıyı eski şemalara yerleştirmek dengeyi sağlayamıyorsa- var olan şemaları bu yeni bilgi dâhilinde değiştirerek yeniden denge sağlanır.

17 Piaget’nin Temel Kavramları
Buna da uyma (accomodation) der Piaget. Üçüncü bir mekanizma da, eğer bir yeni bilgiyi bu iki mekanizma ile işleyememeğimiz kadar bize yabancıysa o zaman da bu bilgiyi görmezden gelmek yeniden denge kurmakta kullandığımız bir yoldur. Buna örnek, hiç bilmediğimiz bir yabancı dilde konuşan iki insanın konuşmalarına kısa bir süre sonra hiç dikkat etmemektir.

18 Piaget’nin Temel Kavramları
Piaget’nin kuramı kalıtım ve çevre etkileşimini oldukça iyi dile getiren bir modeldir. Piaget insan da dâhil bütün canlı organizmaların kendi kendini düzenleme yeteneğine sahip olduklarını ve bu mekanizma sayesinde kendi kalımını (survival) sağladığını ifade eder. Hatta Piaget bu uyum sağlama yeteneğinin biyoloji (kalıtım) ile çevre arasındaki temel halka olarak görür.

19 Piaget’nin Temel Kavramları
Bir anlamda denebilir ki, Piaget’ye göre bilişsel gelişimin en temel amacı uyum-adaptasyondur. Piaget kuramı çocuklara ilişkin şu varsayımlara dayanır: Çocuklar bilgiyi yaşantıları yoluyla kendileri organize eder ve yapılandırırlar. Çocuklar yaşıtlarından, yetişkinler ya da büyük çocuklardan öğrenirler ancak daha çok kendi başlarına oluştururlar. Çocuklar öğrenme yönünde doğal bir yönelim (eğilimle) doğarlar. Çocukların öğrenmek için yetişkinlerin teşviki ya da ödüllendirmelerine ihtiyaçları yoktur

20 Piaget’nin Temel Kavramları
Piaget çocuklardan problemler çözmeleri sorup-çocukların çözümlerinin nasıl bir mantıksal sıra izlediklerine baktı.

21 Piaget’nin Temel Kavramları
İlk bulgularından bir tanesi çocukların yetişkinlerden belirgin bir şekilde farklı düşündüğünü fark etti. Araştırmaları neticesinde, Piaget insanın düşünme ve dünyayı anlamlandırma tarzlarının niteliksel olarak farklılıklar arz eden dönemlerden geçerek oluştukları fikrini savunur

22 Piaget’nin Temel Kavramları
Piaget evrensel (her toplum ve kesimde aynı şekilde) olarak insanların dört dönemden geçerek-refleksif motor tepkilerle başlayan ve soyut düşünmeye dek devam eden bir süreç arz ettiğini savunur (Woolfolk, 2004).

23 Piaget’nin Önerdiği Gelişim Dönemleri
Duyusal-Motor Dönem (Sensory-Motor Stage) 0-2 Yaş İşlem Öncesi Dönem (Preoperational Stage: Intuitive and Symbolic Stages) 2-7 Yaş Somut İşlemsel Dönem (Concrete Operational Stage) 7-11 Yaş Soyut İşlemsel Dönem (Formal Operational Stage) 11+ Yaş

24 Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş)
Duyu organlarının bilincine kavuşmak ve bedenin farkına vararak onu istediği gibi kullanmak. Dönem sonunda yürür. Reflekslerden şemalar (emme ve tutmadan ısırma çiğneme gibi) Doğadan ayrışma (başlangıçta kendisini çevreden ayırt edemez, ben sen kapı vb yok). Ses bulaşması

25 Nesne Devamlılığı (Sürekliliği)
Resimdeki bebekte bu kavram henüz gelişmemiştir. Bu nedenle önünde ilgi gösterdiği oyuncakla kendisi arasına oyuncağı kapatacak bir kâğıt parçası konduğunda, oyuncağa olan ilgisi kaybolur (başka yöne bakıyor ikinci resimde). Bu da bebeğin oyuncağın hala kâğıdın arkasında gizli olduğunu “bilmediğini” gösterir. Bu özeliği kazanması nesneyi aklında tuttuğunuda göterir.

26 Ertelenmiş taklit Önceden gördüğü davranışı taklit edebilir. Bu durum bebeğin akılda tutma işlemini yapabildiğinin göstergesidir. Önemli bir zihinsel gelişim aşamasıdır.

27 Hedefe yönelik davranış
Önceleri istemsiz olan el kol hareketleri, belirli bir amaç için gerçekleştirilir. İstemsiz gülümsemeler bebeklerde mevcuttur, yoksa ilk üç ayda bebek kimseyi fark edip gülümsemez. Bu dönem sonunda amaçlı gülme ve iletişime geçme eylemi vardır.

28 İşlem Öncesi Dönem(2-7 yaş)
Henüz işlemlerin yapılamadığı, buna yönelik hazırlıkların olduğu dönemdir. Ayrımlaşmamış sesler: kelimeler tam olarak kullanılamadığından (ham sesi hem yemek yemek, yemde oyunda seni yiyeceğim anlamına gelebilir) bu dönemde bu sesler ayrımlaşmaya başlar. 4 yaşında 2000 civarı kelime. Tek yönlü düşünce: (gidilen yol geri gelirken karşılaşılacaklar) Devresel tepki (öğrenilen bir esprinin çok fazla tekrar edilmesi). Oyunun simgselleşmesi (sopayı at gibi kullanmak) BENMERKEZCİLİK (onun bildiğini herkes bilir, gördüğünü herkes görür) kendisini başkasının yerine koyamaz (telefonda annesine «anne bak elbisemi giydim» der. Paralel oyun (grupça herkes kendi o yununu oynar) Toplu monolog Kişi sürekliliği (fatmanın ebisesini giyen ayşe artık ayşedir fatma değil) Animizm: (oyuncaklarla konuşma, anladığını sanma, canı yanmayacağını bilmeme)

29 Somut İşlemsel Dönem (7-12 Yaş)
Bu dönemin gelişimsel görevleri: Somut problemler çözebilir, soyut işlemler henüz yapılamaz. Tersinebilirlik (7x9=63) (kardeşin varmı, - evet var adı ezgi. Peki ezginin kardeşi varmı? Hayır.. Bu özellik önceki dönemde yoktur. Bu dönemde bunu anlayabilir). Benmerkezcilik azalır, başkaları ile başkaları olarak iletişim kurar. ‘KORUNUMU EDİNİR (Madde,uzunluk,sıvılar, nesneler yakınken veya uzakken miktarı, alan korunumu, ağırlık korunumu, hacim korunumu. Sınıflama ve sıralama, gruplandırmaları kolaylıkla yaparlar. Bu nedenle okula gitme yaşı bu dönem başındadır.

30 Korunum Deneyi

31 Korunum Piaget’nin korunumu test etmek için kullandığı örneklerden bir tanesi çiftlikteki inek örneğidir. Resime görülen yeşil renkli karelerin yemi temsil ettiğini ve hangi ineğin daha çok yem yediğini (ya da hangi ineğin daha çok yemi var?) diye sorar çocuklara.

32 Soyut İşlemsel Dönem (11 Yaş sonrası)
Soyut problemleri mantıksal yollarla çözebilir. İzafi/göreli ve karşılaştırmalı düşünür. Birleştirmeci düşünme: birkaç faktör bir arada ele alınarak problem çözülebilir. Düşüncede tümdengelim kullanabilir ve mantıksal ayırımlar yapabilir. Bu yaş bireyler ideolojik sorunlarla ilgilenir ve kendi ahlaki anlayışlarını geliştirme uğraşı içine girerler. Odanın bir köşesinden diğer köşesine birçok yolla gidilebileceğini söyler. Satranç kolay gelir.

33 Soyut İşlemsel Dönem (12 Yaş sonrası)
Göreli kavramlar (kardeş sayısı, başkasının gözünden olaya bakabilme, kardeşin anlamı)

34 Soyut İşlemsel Dönem (12 Yaş sonrası)
Bu gençler bir bütünü oluşturan değişkenleri bütünden ayırıp- tek tek ele alabilir, bu değişken yerine başka bir değişken olduğunda bütünün bundan nasıl etkileneceğini tasavvur edebilir ve ele alınan parçalara dair çokça bilgiyi bir araya getirebilir.

35 Soyut İşlemsel Dönem (12Yaş sonrası)
Yaygın olarak ergen ben-merkezciliği olarak nitelendirilen özellik de nitekim soyut düşünmenin bir ürünüdür, başkasının ne düşünebileceğini düşünmeye başladığı içindir. Bu kavram ergenlerin sanki sahnedelermiş de etraftaki herkes kendilerini izliyor olarak algılamalarını tasvir etmek kullanılır

36 Piaget’ye Getirilen Eleştiriler ve Piaget Sonrası Araştırma Bulguları
Piaget farklı kültürden örneklemlerle çalışmamasına rağmen iddialarının evrensel olduğunu iddia ederdi. Sonraki uzmanlar Piaget’nin kültürün etkilerini hesaba katmamış olmasını eleştirdiler. Yine kendisine getirilen en önemli eleştirilerden bir tanesi her bir gelişimsel dönemi katı çizgiler halinde izah etmesiydi

37 Piaget’ye Getirilen Eleştiriler ve Piaget Sonrası Araştırma Bulguları
Piaget’nin bilişsel gelişimi ergenlik çağına kadar getirip-sonraki dönemlere değinmemiş olması da yine kuramına getirilen eleştirilerden biridir. Piaget sonrası yapılan araştırmalar gelişimsel değişimin seyrinin genel çizgileriyle Piaget’nin ifade ettiği sıra içinde vukuu bulduğunu ifade eder

38 Piaget’ye Getirilen Eleştiriler ve Piaget Sonrası Araştırma Bulguları
Değişik kültürlerle yapılan çalışmalar her bir dönem için belirtilen zaman aralıklarında kimi farklar olsa da gelişimsel sıranın farklı kültürlerde de Piaget’nin belirttiği sırayı izlediğini bulmuştur. Yeni çalışmalar, Piaget’nin bulgularının aksine, iki dönem arasındaki geçişin daha esnek, daha az bir keskinlikle ve bu geçiş zamanlarının her iki döneme ait özellikler taşıdığı bulunmuştur.

39 Piaget’ye Getirilen Eleştiriler ve Piaget Sonrası Araştırma Bulguları
Kişi ardışık iki dönemden Piaget’nin düşündüğünden daha fazla özellikler sergilemekle beraber, tıpkı O’nun değindiği gibi içinde bulunulan dönemin özellikleri daha baskındır. Başka bir ifadeyle, somut işlemsel dönemdeki çocukları işlem öncesi dönemden de, soyut işlemsel dönemden de özellikler taşır.

40 Piaget’ye Getirilen Eleştiriler ve Piaget Sonrası Araştırma Bulguları
Ancak Piaget’nin ifade ettiği üzere baskın olarak somut işlemsel dönemin özelliklerini taşırlar. Bu son bulgu duyusal-motor dönem için o kadar geçerli değildir. Yani bu dönemde Piaget’nin vurguladığı karakteristikler üzerinde evrensel bir fikir birliği vardır. Bu dönem, diğerlerine kıyasla bir sonraki döneme ait daha az benzerlikler içerir

41 Piaget Eleştirisi Hatırlanmalıdır ki, gelişimsel özellikler yaşamın ilk 1-2 yılında biyolojik dinamiklerin baskın etkisi altındadırlar. Bu nedenle de, sonraki dönemlere kıyasla bu ilk zamanlardaki gelişimsel daha az kültürel varyasyon gösterirler. Bunun nedeni de biyolojinin kültüre kıyasla daha evrensel olmasındandır.

42 Piaget Sonrası 1980 ve 90’larda çocukların başkalarının bakış açılarının alma (perspective taking) kapasiteleri ile araştırmalarla yoğundu. Bu araştırmacılar sıklıkla çocukların akıl teorisi (theory of mind) geliştirdikleri ve bu vesileyle hem kendi düşünüşleriyle hem de başkalarının nasıl düşündükleri ile ilgili bilgi ve şemalar geliştirdiklerinden bahseder ve buna dair araştırmalar yaptılar.

43 Piaget Sonrası Bu araştırmaların başında Heinz Wimmer ve Josef Perner gelir. Bu araştırmalar Maxi’nin Çikolata Testi (the Maxi Chocolate Task) adını verdikleri bir hikâye anlatırlar çocuklara. Hikâyeye göre Maxi adında bir çocuk mutfak tezgâhının üzerine çikolatasını koyar ve koşarak dışarı oynamaya gider.

44 Piaget Sonrası Maxi dışarıda oynarken, annesi mutfaktaki işlerinden dolayı Maxi’nin çikolatasını kaldırır mutfak masasına koyar. Maxi oyundan geri döndüğünde çikolatasını ister. Wimmer ve Perner (1983) deneylerine katılan değişik yaş gruplarından çocuklara “Maxi mutfağa döndüğünde çikolatasını nerede arar?” diye sorar.

45 Piaget Sonrası Üç yaşındaki çocukların çoğu Maxi’nin çikolatayı mutfak masasında arayacağını söyler. Buna karşın 4 yaşındaki çocukların çoğu ve 5 yaşındaki çocukların neredeyse hepsi Maxi’nin çikolatayı mutfak tezgâhının üzerinde arayacağını çünkü annesinin çikolatanın yerini değiştirdiğini bilmez diye yanıt verirler

46 Piaget Sonrası Bu bulgular Piaget’nin 6-8 yaş çocuklarda oluşan aklın teorisi fikrinin daha önce de oluştuğuna işarettirler. Dolayısıyla 5 yaşında çocukların başka bir insanın yerine kendilerini koyabileceklerine de işaret etmektedirler. Yeni bulgular çocukların Piaget’nin ifade ettiğinden daha fazla ileri dönemlere ait özellikler taşıdıklarını vurgular ( Renner, Stafford, Lawson, McKinnon, Friot & Kellogg, 1976).

47 Piaget Sonrası Kimi araştırmalar lise son sınıf öğrencilerinin ancak %30-35’nin soyut işlemsel döneminin özelliklerini taşıdıklarını bulmuştur (Kuhn, Langer, Kohlberg & Haan, 1977). Öte yandan Piaget çocukların 11 yaşından sonra çoğunluğunun soyut işlemsel geçmelerini öngörmüştü

48 Piaget Sonrası Bu, bir yandan Piaget’nin metodolojisindeki sınırlılıklardan kaynaklanabilecekken öte yandan da şimdiki çocukların Piaget’nin zamanındakilerden farklı olabileceği- Yani daha da farklı gelişimsel değişimler göstermelerine vesile olan- öğrenme çevrelerinde yaşıyor olduklarının da belirtisi olabilir

49 Piaget Sonrası Kısacası, bu bulgular, gelişimsel dönem fikrinin daha esnek bir şekilde yorumlanması gerektiğini gösteriyor ancak Piaget’den beri yapılan çalışmalar O’nun teorisini temel anlamda doğrulamıştırlar.

50 Piaget Sonrası Piaget sonrası bakış açılardan bir tanesi Amerika Birleşik Devletlerinin Harvard Üniversitesi- Gelişim Çalışmaları Laboratuarından gelir. Bu merkezde yıllardır bebeklerle araştırmalar yapan Elizabeth Spelke kendisinden önce Robert Fanz tarafından kullanılan “seçici bakma” (preferential looking) adı verilen bir tekniği kullanarak bebeklerin zihinsel kapasitelerini incelemektedir.

51 Piaget Sonrası Spelke Piaget aksine nesne devamlılığın temel bir düzeyde bebeklerde var olduğunu ifade eder. Dahası, Spelke, bebeklerin katı cisimlerden geçilmeyeceği (örnek: duvarın içinden yan odaya geçme) gibi kimi temel doğa kanunlarına dair bir farkındalıkla doğduklarını ileri sürer

52 Piaget Sonrası Yine bu araştırmacıya göre bebekler temel geometrik bilgiler taşıdıklarını ve kendilerini uzayda (alanda) nasıl yönlendireceklerine dair bir farkındalığa sahiptirler. Kısacası, bu anlayışa göre bebekler Piaget’nin ifade ettiklerinden daha çok temel kimi “bilgilere” sahip olduklarını araştırmalarıyla ele alır. Dahası bebeklerin kimi çok temel bilgileri öğrenmeden doğuştan taşıdıklarını ifade eder.

53 Piaget Sonrası Spelke’ün çalışmaları ve bu çalışmalara ilişkin tartışmalar günümüzde olanca yoğunluğuyla devam etmekte. Robert Campbell (2006) gibi kimi psikologlar Piaget’nin felsefi alt yapısının 1900’lü yılların ilk çeyreğinden kalma olduğunu ve dolayısıyla da çağdaş felsefenin birikiminden uzak bir yaklaşım arz ettiği yönünde eleştirirler

54 Dil gelişimi 1. Agulama (0-12 ay) 2. Tek Sözcük Evresi (12-18 ay)
Ağlama (0-2 ay) Babıldama (2-5 ay) Çağıldama (Heceleme) (6-12 ay) 2. Tek Sözcük Evresi (12-18 ay) 3. Telegrafik Konuşma Evresi (18-24 ay) 4. İlk Gramer Konuşması Evresi (24-60 ay)

55 SUNUMUN SONU!!!