MEDİKAL ve VETERİNER ENTOMOLOJİ

... konulu sunumlar: "MEDİKAL ve VETERİNER ENTOMOLOJİ"— Sunum transkripti:

1 MEDİKAL ve VETERİNER ENTOMOLOJİ
Prof. Dr. M. Özkan ARSLAN Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

2 Siphonaptera (= Aphaniptera) Takımı
Pireler, geçici parazit, Kozmopolitdirler, euroxen parazit,

3 Pire-Morfoloji caput, thorax, abdomen, latero - lateral basık,
sarı kahverenginde sağlam bir kitinle örtülüdür. erginleri mm, 3. çift bacakları çok uzun ve sıçramaya elverişlidir.

4 Pire-morfoloji genal tarak pronotal tarak spiracle (stigma)
Spermatheca, clasper

5 Kanatlı-Pire- Türler Tunga penetrans Echidnophaga gallinacea
Ceratopyllus columbae Ceratopyllus gallinae

6 Köpek-Kedi Pireleri Ctenocephalides canis Ctenocephalides felis

7 Tavşan-Rat-Fare-Sıçan-Pire Türleri
Xenopsylla cheopis Spilopsyllus cuniculi Nosopsyllus fasciatus Leptopsylla segnis

8 İnsan-Pire Türü Pulex irritans

9 PİRE-LİFE CYCLE-HAYAT SİKLUSU-YAŞAM ÇEMBERİ-BİYOLOJİK GELİŞME
Holometabole gelişme

10 Pire (fleas) -biyoloji

11 Pire- Tıbbi Önem Rickettsiya typhi, myxomatosis virusu, Tularemi
Dipylidium caninum, Hymenolepis nana Dipetalonema reconditum, Dirofilaria immitis,

12 Pire- Tıbbi Önem- hastalık etkenlerine vektörlük veya arakonaklık yapmaları. traumatik (yaralayıcı) olarak etki yapmaları, kan emmeleri sonucu soyucu sömürücü etki yapmaları, anemi, Konaklarını huzursuz etmeleri, köpeklerde depresyon, Deride irritasyon sonucu kaşıntı, dermatitis ve ürtikerlere neden olmaları, Deride tünel açan pire türleri deri altına yerleşerek, kaşıntı, şiddetli ağrı ve bulunduğu yerde irinleşmelere sebep olmaları gibi etkileri vardır. Köpek, kedi pireleri zoonozdur. İnsanlara tutunur ve kaşıntı oluştururlar. Klinik olarak önemli olan pire alerjik dermatitidir.

13 Pire Alerjik Dermatiti
Köpeklerde yaygındır. Allerjik dermatti olgularında dikkate alınmalı. Pire ısırmasını takiben kaşıntı, papül ve eritem şekillenmekte ve en son olarakta dermatit oluşmaktadır. Tip I ve Tip IV aşırı duyarlılık reaksiyonları oluşmaktadır. Tip I aşırı duyarlılık: IgE oluşması, mast hücre aktivasyonu ve histamin ve serotonin salgılanması. Tip IV aşırı duyarlılık: T hücrelerinin antijen ile karşılaşması sonucu lenfokinlerin salgılanması ve bu lenfokinlerin makrofaj hücrelerinin bölgeye gelmesine yol açması ile oluşan hücresel veya gecikmiş tip aşırı duyarlılık reaksiyonudur.

14 Spilopsyllus cuniculi Tavşan Avrupa, Avustralya Q fever
Hastalık Adı Hastalık Etkeni Vektör Pire türü Konak Coğrafi Dağılım Myxomatosis Myxoma virus Spilopsyllus cuniculi Tavşan Avrupa, Avustralya Q fever Coxiella burnetii Birçok pire türü Memeliler Küresel Tularemi Francisella tularensis Fare tifusu Rickettsia typhi Xenopsylla, Ctenocephalides, Silvatik epidemik tifus Rickettsia prowazekii Orchopeas spp. Uçan sincap, insan Kuzey Amerika Salmonellosis Salmonella enteriditis Pulex, Xenopsylla İnsan Avrupa, Asya Stafilokok enfeksiyonu Staphylococcus aureus Çeşitli türler Veba Yersinia pestis Xenopsylla spp. İnsan, rodent, kedi Fare trypanosomiosis Trypanosoma lewisi Nosopsyllus, Xenopsylla Kemiriciler Tavşan trypanosomiosis Trypanosoma nabiasi Tavşanlar Filariosis Acanthocheilonema reconditum Ctenocephalides Karnivorlar Cestod enfeksiyonu* Dipylidium caninum Köpek, kedi, insan Rodent cestodu* Hymenolepis diminuta Rodentler, insan Cestod* Hymenolepis nana Rodentler

15 Pire enfestasyonu-Mücadele
Meskenler toprak zeminli ise buralara insektisitler püskürtülür, toz şeklinde olanlar ise serpilirler. Bu amaçla chlorpirifos etil, cyfluthrin, permethrin ve lambda-cyhalothrin kullanılır. Hayvanlar üzerinde bulunan pireler için insektisitler solüsyon halinde ise püskürtülür veya banyo edilir. Toz halinde ise hayvanların tüyleri arasına serpilirler. Pet kliniklerde pire tasmaları. Imidacloprid ve Imidacloprid+permethrin gibi ilaçlar köpek-kedilerde deriye damlatılarak kullanılmaktadır. Carbaryl, dichlorvos, fenthion, fenvalerate, permethrin gibi.

16 Köpek-kedi Pire enfestasyonları tedavi
imidacloprid 10mg/kg, fibronil 6.7 mg/kg ve selamectin 6 mg/kg dozda tedavi ve koruyucu amaçlı olarak, genellikle spot-on şeklinde uygulanır. Ayrıca imidacloprid + permethrin veya pyriproxyfen + permethrin kombinasyonları köpeklerde kullanılır. Pire alerjisi olgularında ilave olarak kortikosteroid ve antibiyotik tedaviside yapılmalıdır. antelmentik (Dipylidium caninum için) (Praziquantel, niclosamid) uygulaması unutulmamalıdır. Pirelerde kontrol amacıyla kedi ve köpeklerde dichlorvos ve diazinon ihtiva eden tasmalar kullanılabilir.

17 Thysanoptera Neuroptera

18 Psocoptera Dermaptera

19 Odonata Plecoptera

20 Hymenoptera Lepidoptera

21 Tricoptera Homoptera

22 Coleoptera Takımı Tıbbi Önemi
Arakonak: Gongylonema pulchrum, Physocephalus sexalatum, Spirocerca lupi Ascarops strongylina Macrocanthorynchus ve Moniliformis Hymenolepis ve Raillietina Mekanik taşıyıcı: anthrax basilini ve diğer bazı patojenik etkenleri dışkılardan yiyeceklere bulaştırırlar.

23 Diptera Takımı İnsecta sınıfının en önemli takımıdır,
Vektörlük yaparlar, Bazılarının Larvaları myiasis etkenleridir.

24 Nematocera Alttakımı Nematocer insektler
Uzun vücutlu, narin yapılı, küçük, bacakları oldukça uzundur. Antenleri uzun ve çok sayıda (8'den fazla) segmentten oluşmuştur. Kanatları pullu, kıllı yada parlaktır. Kanat venleri birbiri ile kesişmez. Dişileri kan emerler. Anopheles, Phlebotomus, Simulium, Culicoides

25 Brachycera Alttakımı kuvvetli ve iri yapılıdır,
antenleri thoraxdan kısa, 6'dan az segmentli, Antenleri üzerinde (3. segment) arista bulunabilir. Arista antenin ucuna doğru yer alır. Dişileri kan emerler. Tabanus, Chrysops, Haematopota, Pangonia

26 Cyclorrhapha Alttakımı
tüylü ve metalik renklerdedirler, antenleri 3 segmentlidir ve aristalıdır. Arista 3. segmentin dorsalinde yer alır. Musca domestica, Glossina, Calliphora, Sarcophaga, Hypoderma bovis, Oestrus ovis, Gasterophilus, Cuterebra, Hipbobosaca, Melophagus,

27 İnsan ve hayvanlarda bulunan önemli Diptera’lar ( sinekler ) ile bunların neden olduğu yada naklettiği hastalıklar Diptera Ailesi Diptera Cinsi Hastalık Culicidae (Sivrisinekler) Culex, Anophelse, Aedes, Mansonia Malaria, Dirofilariosis, Filariosis, Ensefalitis, Kanatlı çiçeği, Sarı humma, Dang humması Ceratopogonidae (Heleidae, Acısinekler) Culicoides Mavidil, Onchocercosis, dermatitler Simuliidae (Kara sivrisinekler) Simulium Leucocytozoonosis, Onchocercosis, dermatitler Phlebotomidae (Tatarcıklar) Phlebotomus, Lutzomyia Leishmaniosis, Bartonellosis, tatarcık humması Tabanidae Tabanus, Haematopota, Chrysops, Pangonia Anaplasmosis, Tularemi, Şarbon, Yanıkara, At enfeksiyöz anemisi, Muscidae (Karasinekler) Musca, Fannia, Stomoxys, Hydrotaea, Haematobia Enterik hastalıklar (Giardia, Entamoeba), kolera, tifo, mastitis, anthrax, konjonktivit, Habronema, Stephanofilaria, Trypanosoma Glossinidae (Çecesinekleri) Glossina Trypanosomiosis, Uyku hastalığı, Nagana

28 İnsan ve hayvanlarda bulunan önemli Diptera’lar ( sinekler ) ile bunların neden olduğu yada naklettiği hastalıklar Diptera Ailesi Diptera Cinsi Hastalık Calliphoridae Calliphora, Lucilia, Callitroga, Chrysomya, Phormia Myiasis Sarcophagidae Sarcophaga, Wohlfahrtia Oestridae Oestrus, Rhinoestrus Myiasis, oestrosis Hypodermatidae Hypoderma, Przhevalskiana Myiasis, Hypodermosis Gasterophilidae Gasterophilus Gastricol myiasis Cuterebridae Dermatobia, Cuterebra Hippoboscidae Hippobosca, Melophagus, Pseudolynchia Trypanosoma, Haemoproteus Braulidae Braula Arı biti, braulosis

29 Suborder: Nematocera Familya: Culicidae (Sivrisinekler)
Familya: Ceratopogonidae (Heleidae, Acısinekler) Familya: Simuliidae (Melusinidae, Siyahsinekler, Körsinekler) Familya: Psychodidae (Phlebotomidae, Tatarcıklar)

30 Familya: Culicidae (Sivrisinekler)- Morfoloji
Narin yapılı, 2 -10 mm büyüklüğünde, Bacaklar uzun, Vücutları silindirik yapıda, Antenleri segmentli, Antenleri erkeklerde tüylü, Abdomen uzun yapılı, thorax kama şeklinde,

31 Culicidae-Türler Anophelinae Anopheles Culicinae Aedes Culex Mansonia

32 Sivrisinek - Biyoloji

33 Culicidae-Tıbbi Önemi
Kan emme, huzursuzluk Vektörlük: Plasmodium Borrelia anserina , Brugia malayi Sarı humma virusuna, Doğu ve batı at encephalitisleri, Tavşan myxomatosis, Japon B encephalitisi Kanatlı çiçeği Arakonaklık: Wuchereria bancrofti, Dirofilaria immitis

34 Sivrisineklerin bulaştırdığı virüsler
Hastalık / Patojen Rezervuar / Konak Coğrafi Dağılım Alphavirus Doğu At Encephalomyelitis Kuşlar Güney Amerika, Orta Amerika, Karayipler Venezuella At Encephalomyelitis Rodentler Orta Amerika, Meksika Batı At Encephalomyelitisi Kuşlar, tavşanlar Kuzey Amerika, Meksika Chikugunya humması Primatlar, insan Asya, Afrika, Filipinler O’nyong-nyong humması İnsan Afrika Ross River ateşi İnsan, rodentler Australya, Yeni Gine, Fiji Flavivirus Sarı humma (Yellow fever) İnsan, maymun Afrika, Orta ve Güney Amerika Dang humması Asya’nın güneyi, Karayipler Japon ensefalitis Kuş, domuz Asya’nın doğusu, Filipinler St. Louis ensefaliti Kuş Amerika Batı Nil ateşi (West Nile Virusu) Kuşlar, insan Afrika, Orta Doğu, Avrupa, Rusya, Hindistan Murray Vadisi ensefaliti Australya, Yeni Gine

35 Sivrisineklerin bulaştırdığı virüsler
Hastalık / Patojen Rezervuar / Konak Coğrafi Dağılım Bunyavirus California ensefalitisi Tavşan ABD (Texas, Utah) La Crosse virus Rodent, tilki, insan ABD (Wisconsin, ,Virginia) Snowshoe hare virus Yabani tavşan, tavşan ABD Kuzeyi (Montana) Kanada Keystone virus Rat, Yabani boz tavşan ABD (Florida, Texas) Trivittatus virus Yabani tavşanlar ABD Jamestown Canyon virus Geyik ABD, Kanada Tahyna virus Yabani tavşan, domuz Avrupa, Tacikistan, Azerbaycan Phlebovirus Rift Vadisi humması Sığır, manda, koyun, keçi, çiftlik hayvanları Afrika, Kenya, Somali, Mısır

36 Sivrisineklerin bulaştırdığı protozoon ve helmintler
Etken Hastalık / Patojen Rezervuar / Konak Coğrafi Dağılım Protozoon Plasmodium enfeksiyonları (Malaria =Sıtma) İnsan Orta Doğu, Afrika, İran, Hindistan, Güneydoğu Asya, Güney Amerika, Meksika Helmint Filariosis (Wuchereria bancrofti, Brugia malayi) insan Afrika güneyi, Japonya, Asya, Endonezya, Brezilya

37 Sivrisineklerin hayvanlarda bulaştırdığı patojenler
Patojen / Hastalık Konaklar Coğrafi Bölge Doğu At Ensefalomyalitis virusu Equdeler, kuşlar ABD Batı At Ensefalomyelitis virusu At ABD , Kanada Venezuella at ensefalomyelitis At, katır, eşek Orta ve Güney Amerika Japon ensefalitis virusu At, domuz Asya, Malezya, Endonezya, Japonya Rift Vadisi humması Sığır, keçi, koyun Afrika, Mısır Wesselsbron virus Koyun, keçi, sığır, insan Afrika, Tayland, Madagaskar Kanatlı Çiçeği (Fowlpox virus) (Poxviridae: Avipoxvirus) Kümes hayvanları, evcil kanatlılar, Yaygın Myxomatosis (Myxoma virus) Tavşanlar Güney Amerika, ABD’nin doğusu Malarya Kanatlı, Rodent , Reptil, Primatlar Afrika, Asya Köpek Kalp Kurdu (Dirofilaria immitis) Köpek Dünya’da yaygın

38 Sivrisinek-Mücadele Larvasit Larvaların yaşam yerlerine Adulticit
Erişkinlere karşı Biyolojik mücadele

39 Ceratopogonidae (Heleidae, Acısinekler)- Culicoides-Morfoloji
sivrisineklerden daha küçük, 1-3 mm, Antenleri segmentli , dişilerde çok seyrek ve kısa kıllı, erkeklerde ise çok kıllı ve uzundurlar. Thorax kamburlaşma yapar. Kanatlarında pulların olmasıyla sivrisineklerden, daha uzun antenlere sahip olmaları ile de Simulium'lardan ayrılırlar. En tipik özellikleri benekli kanatlara sahip olmalarıdır.

40 Culicoides-biyoloji Bataklık alanlarda yaşarlar,
Dişileri yumurtalarını akarsu kıyılarına bırakırlar. Larvaları hem karada hemde suda bulunur. Erişkinleri Mayıs - Eylül aktiftir. gelişme süresi 1 -2 aydır.

41 Culicoides-Tıbbi Önemi
İnsan ve hayvanlardan kan emme, soyucu -sömürücü etki, anemi, kaşıntı, ödem ve şiddetli acıya neden olurlar, Atlarda Culicoides robertsi türü önemlidir. Şiddetli allerjik dermatitis - ıslak kaşıntı - yaz dermatitisi Atlarda Onchocerca reticulata, at vebası taşırlar. Dipetalonema türlerini naklederler, mavi dil virusuna vektörlük yaparlar,

42 Culicoides’lerin bulaştırdığı viral hastalıklar
Hastalık / Patojen Omurgalı Konak Coğrafi Bölge Afrika at hastalığı, at vebası (Reoviridae: Orbivirus) At, katır, eşek Afrika, Orta Doğu, Hindistan, Asya, Avrupa Mavidil- Bluetongue (Reoviridae: Orbivirus) Sığr, koyun, diğer evcil ve yabani ruminantlar Afrika, Orta Doğu, Avrupa, Japonya, Australya, Amerika Epizootik Hemorajik Hastalık Geyik, yabani ruminantlar Kuzey Amerika, Afrika, Asya, Australya Akabane Enfeksiyonu (Bunyaviridae: Bunyavirus, Akabane virus) Sığır, koyun, keçi, manda, at, deve Afrika, Orta Doğu, Japonya, Avustralya Kırım-Kongo Hemorajik Ateşi (Bunyaviridae: Nairovirus) Sığır, İnsan Afrika, Asya, Avrupa (Başlıca vektörü kenelerdir) Nairobi Koyun hastalığı (Bunyaviridae: Nairovirus) Sığır, insan Afrika Rift Vadisi Humması (Bunyaviridae: Phlebovirus) Sığır, manda, koyun, keçi, deve, ceylan, insan (Başlıca vektörü sivrisineklerdir) Sığır Ephemeral Ateşi (Üç gün hastalığı, Rhabdoviridae: Arbovirus) Sığır Afrika, Asya, Avustralya

43 Culicoides’lerin bulaştırdığı protozoon ve helmint hastalıklar
Hastalık / Patojen Omurgalı Konak Coğrafi Bölge Haemoproteus enfeksiyonları Kaz, hindi, ördek, su kuşları, karga, muhabbet kuşu, serçe, keklik Dünya’da yaygın Leucocytozoon caulleryi Tavuklar Güneydoğu Asya, Japonya Hepatocystis Sincap, maymun Malezya, Kenya Onchocerca enfeksiyonları At, sığır, manda Kuzey Amerika, Australya, Hindistan, Sri Lanka, Malezya, Güney Afrika Mansonella enfeksiyonları İnsan Güney Amerika, Orta ve Batı Afrika, Kenya, Mozambik

44 Familya: Simuliidae (Melusinidae, Kara sivrisinekler)- Simulium-Morfoloji
2 -5 mm büyüklüğünde, Gri siya renklidirler. Antenleri kısa, kalın ve kılsızdır. Üzerlerinde kıl yoktur ve parçalıdır. Kanatları çok geniş, pulsuz, beneksiz ve parlaktır. Bacakları kısa ve kalındır. üzerlerinde tüy ve kılların olmayışı ile Culicoides'lerden ayrılır.

45 Simulium-Biyoloji ormanlık ve gölgelik yerlerde yaşarlar
2-4 haftada erişkinler oluşur

46 Simulium-Tıbbi Önemi Zoofil sineklerdir.
deride veziküller - papül -dermatidler , şiddetli toksik ve allerjik etki. simulotoksin toplu halde uçuşur, üst solunum yollarını tıkar, ölüm nedeni olabilirler. sığırlarda Onchocerca gutturosa'yı naklederler. Kanatlılarda Leucocytozoon vektörlük yaparlar. şarbon, ruam, tropikal spiroketoz (Treponema türleri) etkenlerini mekanik olarak bulaştırabilirler. Kemiricilerde myxomatosis virusuna biyolojik vektörlük yaparlar. İnsanlarda Onchocerca volvulus'u bulaştırırlar. Tularemiyi hayvanlara ve insanlara Francisella tularensis’i bulaştırabilmektedir.

47 Phlebotomidae (Psychodidae, YAKARCA, Tatarcıklar) -Morfoloji
Phlebotomus , Lutzomyia 2 mm büyüklüğünde, Vücut ve kanatları tüylerle kaplıdır, Solgun donuk veya parlak koyu sarı renklidirler. Baş öne eğiktir ve thorax kamburlaşmıştır. Antenleri uzun ve 16 segmentten oluşur.

48 Phlebotomus-Yaşam yerleri
Doğada kemirgen, kaplumbağa, kertenkele, kuş yuvalarında, yabani hayvan inlerinde, mağara ve ağaç kovuklarında, ev, ahır ve kümeslerin içinde duvarların çatlak ve deliklerinde, çevredeki taş yığınları arasında bulunurlar. Oldukça nemli, loş, rüzgarsız ve sessiz yerlerde yaşamayı tercih ederler. Yalnız dişileri kan emerler. Geceleri hayvanlardan kan emerler. Dişileri 3 hafta erkekleri ise 2 hafta kadar yaşar.

49 Phlebotomus-Biyoloji
Yabani hayvan, kemirgen yuvalarında yaşarlar Yumurtalarını karaya bırakırlar

50 Phlebotomus-Tıbbi Önem
Kemirici, köpek, kedi ve insanlar arasında Leishmania tropica ve Leishmania donovani'yi biyolojik olarak naklederler. Bartoneıla bacilliformis'i (Carion hastalığı, Oraya humması) ve tatarcık humması virusunu (papatasi humması-üç günlük humma-tatarcık humması) insanlara taşırlar.

51 Phlebotomus’ların vektörlükleri
Etken Hastalık Hastalık Etkeni Konak/Rezervuar Protozoon Leishmaniosis (Kutanöz ve Visceral leishmaniosis) Leishmania tropica, L.major, L.aethiopica, L.amazonensis, L.braziliensis, L.mexicana, L.chagasi, L.donovani, L.infantum Kemiriciler, maymun, köpek, kedi, rat, insan Bakteri Bartonellosis Bartonella bacilliformis insan Virüs Phlebotomus humması (Tatarcık humması) Bunyaviridae: Phlebovirus Rodentler, primatlar Veziküler Stomatitis Rhabdoviridae: Vesiculovirus Sıçan, maymun, kirpi, rakun, vaşak, at, domuz, sığır, koyun

52 Familya: Tabanidae Büvelekler, Erişkinleri 0.5 -2.5 cm,
Oldukça büyük ve güçlü sineklerdir. Ağız organelleri sokucu -emicidir. Antenleri 3 eklemlidir. Bacakları kısa, kalın ve güçlüdür. Kanatları kuvvetli yapıdadır.

53 Tabanidae-Türler-Yaşam biçimi
Günün sıcak saatlerinde, At ve sığır gibi büyükbaş hayvanlardan kan emerler. İnsanları soktuklarından büyük acı hissedildiği için kolaylıkla tanınırlar. Tabanus Haematopota Chrysops Pangonia

54 Tabanidae-Biyoloji bataklık arazide ürerler.
Yumurtalarını su kenarlarındaki yaprak ve bitkilere bırakırlar. larvaları 2 -3 ay sonra pupa safhasına girerler. Pupa dönemi yaklaşık 2 hafta sürer. Daha sonra erişkin sinekler çıkar. Uygun koşullarda gelişmeleri 4 -5 ay kadar sürer.

55 Tabanidae-Tıbbi Önemi
Kan emer, merada hayvanları rahatsız ederler. Mekanik Vektör: Trypanosoma theileri , Trypanosoma evansi Francisella tularensis , Bacillus anthracis At enfeksiyöz anemi virusunu, sığır leukemi virusunu, Anaplasma marginale Loa loa , Elaeophora schneideri İnsanlarda deri myiasis etkeni olan Dermatobia hominis yumurtalarına mekanik taşıyıcılık (taşıt konak) yaparlar.

56 Tabanidlerin vektörlükleri
Hastalık / Patojen Vektör Vektör tipi Coğrafi Dağılım Virüs At enfeksiyöz anemisi Tabanus, Chrysops, Hybomitra, Mekanik Dünyada yaygın Sığır Löykosis Tabanus Domuz kolerası Bakteri Antraks/Şarbon Tabanus, Chrysops, Hamatopota Dünya’da yaygın Tularemi Chrysops Kuzey Amerika, Rusya, Japonya Rik Anaplasmosis/ Protozoon Trypanosoma evansi Tabanus, Chrysops, Hamatopota, Güney Amerika, Kuzey Afrika, Asya, Hindistan Trypanosoma vivax Güney Amerika, Afrika Besnotia besnoiti Güney Amerika, Güney Avrupa, Afrika, Asya Helmint Loa loa Biyolojik Orta Afrika Elaeophora sp Hybomitra, Tabanus Kuzey Amerika, Güney Avrupa