DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU

... konulu sunumlar: "DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU"— Sunum transkripti:

1 DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
Ertuğrul ŞAHİN Amasya Üniversitesi

2 SUNUM İÇERİĞİ Dehb Tanımı Dehb Tarihçesi Dsm-V Tanı Ölçütleri Dehb Alttipleri Dehb Nedenleri Dehb Yaygınlığı Dehb Tanısı Dehb Tedavi Yaklaşımları

3 TANIM Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gelişimsel olarak uygunsuz düzeyde dürtüsellik ve dikkat eksikliği ve bazı vakalarda hiperaktivite ile karakterize, kronik ve nörobiyolojik davranışsal bir bozukluktur ( Rief, 2008, s. 2 ).

4 DSM-V Tanı Ölçütleri Dikkatsizlik: Gelişimsel düzeyine göre uygun olmayan toplumsal, okulla/ işle ilgili etkinlikleri doğrudan olumsuz etkileyen aşağıdaki altı belirti (Amerikan Psikiyatristler Birliği, 2013). a) Çoğu kez ayrıntılara özen göstermez okul çalışmalarında (derslerde) işte ya da etkinlikler sırasında dikkatsizce hatalar yapar Örneğin: Ayrıntıları gözden kaçırır b) Çoğu kez iş yaparken ya da oyun oynarken dikkatini sürdürmekte güçlük çeker. Örn. : Uzun bir okumayı takip edemez. Dersi dinlerken odaklanmakta güçlük çeker c) Çoğu kez kendisine doğru konuşuyorken dinlemiyormuş gibi görünür. Örn.: Dikkatini dağıtacak bir uyaran olmasa bile aklı başka yerdedir.

5 DSM-V Tanı Ölçütleri d) Çoğu kez verilen yönergeleri izlemez ve okulda verilen görevleri, sıradan günlük işleri, ya da işyeri sorumluluklarını tamamlayamaz. Örn. Öğretmenin verdiği bir işe başlar ancak hızlı bir şekilde dikkatini yitirir. e) Çoğu kez işlerini düzenlemekte güçlük çeker. Örn. Dağınık ve düzensiz çalışır. Kişisel eşyalarını düzenli tutmakta güçlük çeker. f) Çoğu kez zihinsel bir çaba gerektiren işlerden kaçınır, bu tür işleri sevmez ya da bu tür işlere girmek istemez. Örn. : Rapor hazırlamak, Form doldurmak, Ödev yapmak gibi. g) Çoğu kez işi ya da etkinlikleri için gerekli nesneleri kaybeder. Örn: Anahtar, Kalem, Gözlük, Defter, Kitap gibi.

6 DSM-V Tanı Ölçütleri h) Çoğu kez dış uyaranlarla dikkati dağılır. Örn. : Öğretmeni dinlerken uçan bir sivri sinek görürse dikkatini ona verebilir. i) Çoğu kez günlük işlerde unutkandır. Örn. Faturaları Ödeme, Ödevleri Yapma, Öğretmenin verdiği bir kitabı odaya götürme.

7 MOR İNEK

8 DİKKAT TOPLAMA / TOPLAYAMAMA
Dikkat Kapasitesi: kısa bir süre içerisinde hatırlayabildiğimiz ya da dikkatimizi yöneltebildiğimiz bilgi miktarı Seçici Dikkat: ilgili uyaranlara yoğunlaşabilme ve çevredeki –gürülti gibi- dış uyaranlardan etkilenmeme Süreğen Dikkat / süreğen özen: dikkatini belli bir konuya uzun süre odaklayabilme ya da yorgunken dikkat edebilme. DEHB olan çocuklar çoğunlukla 3. maddede güçlük yaşarlar. DEHB olan çocuklar ilgilerini çekmeyen ya da tekrara dayalı bir iş yaptıklarında, performanslarının diğer çocuklara göre düştüğü gözlenmektedir

9 DSM-V Tanı Ölçütleri Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik : Gelişimsel düzeyine göre uygun olmayan toplumsal, okulla/ işle ilgili etkinlikleri doğrudan olumsuz etkileyen aşağıdaki altı belirti (Amerikan Psikiyatristler Birliği, 2013). a) Çoğu kez kıpırdanır, ya da ellerini ve ayaklarını vurur ya da oturduğu yerde kıvranır. b) Çoğu kez oturması gerektiği durumlarda oturduğu yerinden kalkar. Örn.: Sınıfta c) Çoğu kez uygunsuz ortamlarda ortalıkta koşturur durur ya da bir yerlere tırmanır. d) Çoğu kez boş zaman etkinliklerine sessiz bir biçimde katılamaz ya da sessiz bir biçimde oynayamaz.

10 DSM-V Tanı Ölçütleri e) Çoğu kez her an hareket halindedir. Başkaları tarafından yerinde duramayan kişiler olarak görülürler. f) Çoğu kez aşırı konuşurlar. g) Çoğu kez soruşan soru tamamlanmadan cevabı yapıştırır. Örn.: İnsanların konuşma sırasında sırasını bekleyemez. h) Çoğu kez sırasını bekleyemez. i) Çoğu kez başkalarının sözünü keser ya da araya girer. Örn.: Sormadan başka insanların eşyalarını kullanabilir.

11 DSM-V Tanı Ölçütleri EK ÖLÇÜTLER
Belirtiler 12 yaş öncesinden itibaren görülüyor mu? Belirtiler aynı yaştaki ve aynı cinsiyetteki çocuklardan daha sık ve daha yoğun görülüyor mu? Süreğen bir problem mi? (en azından 6 aydır) Birden fazla ortamda görülüyor mu? Sosyal ve akademik yaşamında bozukluklara / sorunlara neden oluyor mu?

12 DÜRTÜSELLİK Bilişsel Dürtüsellik : Organize olamama, hızlı düşünme ve yönlendirilmeye ihtiyaç duyma. Ödevini yaptığı halde teslim etmeyi unutma gibi Davranışsal Dürtüsellik: sınıfta gürültü yapma, sonuçlarını hiç düşünmeden davranma. Sessiz, sakin olmaları gereken durumlarda davranışlarını ketleyememe. Ütünün sıcak olduğunu bildiği halde dokunma

13 DSM-V Alt Tipleri DSM-V tanı ölçütlerine göre üç tipi bulunmaktadır ( Amerikan Psikiyatri Birliği, 2013). Dikkat Eksikliğinin Egemen Olduğu Tip: Dikkat Eksikliği Belirtilerini Karşılar, Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik belirtilerini karşılamaz. Aşırı Hareketlilik ve Dürtüselliğin Egemen Olduğu Tip: Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik belirtilerini karşılar, Dikkat Eksikliği Belirtilerini Karşılamaz. Birleşik Tip: Her iki belirti tipini de karşılar.

14 DEHB’NA EŞLİK EDEN BELİRTİLER
Dağınıklık, düzensizlik Dalgınlık, hayal kurma Tutarsızlık Sakarlık,koordinasyon güçlükleri Bellek (hafıza) sorunları Uyku sorunları Saldırgan davranışlar Sosyal ilişki sorunları Kendine güven ve özsaygının azalması

15 OLUMLU ÖZELLİKLER Başkaları yorulduğunda bile onlar hala enerjiktir
Yaratıcıdırlar Sıcak kanlı ve cana yakındırlar Kolay ilişki kurabilirler İstekli ve yüreklidirler İyi bir espri yeteneğine sahiptirler Risk alabilirler Çok iyi birer tartışmacı olabilirler

16 DEHB NEDENLERİ DEHB oluşumunda çeşitli nörolojik, çevresel ( hamilelik sırası, zehirlenme, doğum sırasındaki faktörler ) ve genetik faktörler etkilidir( Barkley, ). Biederman ve ark.(1995) ailede anne ya da babadan herhangi birinin DEHB olması durumunda çocuğun dehb olma riskinin %57 olduğunu bildirmiştir.

17 DEHB NEDENLERİ Nörolojik çalışmalarda dopamin ve noradrenalin hormonlarında anormallik ve beynin sağ ön bölgesinin normalden daha küçük olduğu bulunmuştur ( Barkley, 2005, s. 211). Annenin hamileliği sırasında sigara ve alkol kullanımı annenin hamilelik sırasında yaşadığı stres ve kaygı DEHB risk faktörleriyle ilişkilidir.

18 DEHB YAYGINLIĞI DEHB bozukluğunun yaygınlığına ilişkin epistemolojik araştırma tahminleri ilkokul çağı çocuklarınında %1- %7 ( Pelham & Waschbusch, 2004, s.405), okul çağı çocuklarında ise %3-%7 arasında değiştiğini belirtmektedir ( Amerikan Psikiyatri Birliği, 2000, s.90 ). Szatmari(1992) altı büyük epistemolojik araştırmayı kullandığı çalışmasında DEHB yaygınlığın %2 -%6.3 arasında değiştiğini bildirmiştir.

19 DEHB YAYGINLIĞI Türkiyedeki epistemolojik araştırmalarda DEHB yaygınlığının ilköğretim çağı çocuklarında % ( Gül, Tiryaki, Kultur, Topbaş, Ak, 2010 ), yetişkinlerde %1- % 6.6 arasında değiştiği ( Kavakçı, 2012 ) bildirilmektedir. DEHB erkeklerde kızlardan daha yaygındır. Dehb tipine bağlı olarak erkek kız oranları 2:1 ila 9:1 arasında değişmektedir ( Amerikan Psikiyatri Birliği, 2000, s.90 ). Türkiyedeki araştırmalarda ilköğretim çağı çocuklarında erkek kız oranı 3.5 : 1 olduğu bildirilmektedir ( Gül ve ark., 2010 ).

20 DEHB YAYGINLIĞI Bu oranlar her sınıfta en az bir çocuğun DEHB olduğunu düşündürmektedir.

21 DEHB’nda tanı koyma aşamaları
Genel Bir prosedür olarak tanı koyma aşağıdaki aşamalarda gerçekleşmektedir. 1- Aile ve çocukla görüşme, bilgi alma, ailenin doldurması gereken ölçekler 2- Çocuğun değerlendirilmesi (muayene ve testler) 3- Okul ve öğretmenden alınan bilgiler ve öğretmenin doldurduğu ölçekler 4- Laboratuar testleri

22 DEHB’nun Tedavisi 1- İlaç tedavileri 2- Aile temelli müdahaleler
3-Okul temelli müdahaleler ( sınıf davranış yönetimi, akademik müdahaleler ) 4- Akran müdahaleleri (sosyal beceri eğitimi, yaz tedavi programı ) 5- Çok yönlü tedavi yaklaşımları

23 İlaç tedavileri DEHB’nda etkinliği kanıtlanmış ve en yaygın olarak uygulanmakta olan tedavi, ilaç tedavisidir. İlaç tedavilerinde genellikle bireylerin noradrenalin ve dopamin düzeylerini düzenlemeye yönelik ilaçlar kullanılmaktadır.

24 Psikostimülan ilaçlar
Ritalin Yetişkin Concerta Çocuk

25 İlaçların olumlu etkisi
Dikkat süresi ve yoğunluğu artar. Aşırı hareketlilik ve dürtüsellik azalır. Uyarı, eleştiri ve olumsuz geri bildirimler azalır. Öğretmenler ve arkadaşlarla ilişkiler olumlu yönde gelişir. Aile ile ilişkiler olumlu yönde gelişir. Kişi gerçek kapasitesini görmeye ve kendine güvenmeye başlar. Akademik başarı artar.

26 Aile Temelli Müdahaleler
DEHB’i betimleyen dürtüsel davranış, hiperaktivite ve dikkatsizlik sıklıkla ebeveyn çocuk arasındaki ilişkide bozulmaya katkıda bulunan ve ailenin stres düzeyini yükselten bir durumdur. Zaman içerisinde aileler çocukların var olan davranış güçlüklerini arttırmaya yada sürdürmeye katkıda bulunabilecek problemlerle başa çıkmakta uyumsuz ve zarar verici çocuk bakımı stratejileri geliştirebilir (Patterson,DeBaryshe,Ramsey,1989).

27 Aile Temelli Müdahaleler
Ülkemizde ve dünyada Dehbli bireylerin ailelerine yönelik çeşitli programlar geliştirilmiştir. Bu programlarda ailelere DEHB olan çocukların istenmeyen davranışlarıyla nasıl etkili bir şekilde başa çıkabileceği öğretilmektedir.

28 Etkinlik 1 Çocuklar neden istenmedik davranışları gösterirler?

29 Etkinlik 1 Çocuğun özellikleri
Şimdiye kadar tanıdığınız en iyi insan ila en kötü insanın kişilik özellikleri neler? Ana-babanın özellikleri Sağlık sorunları, Fiziksel sorunlar, Gelişimsel gecikme, Dürtü kontrol sorunları (Hiç düşünmeden aklına estiği gibi davranma), Dikkat toplamayla ilgili sorunlar Hareketlilikle ilgili sorunlar Sosyal-- ‐davranışsal sorunlar Uyku ya da yemek yemeyle ilgili sorunlar Duygusal sorunlar, çabuk öfkelenme

30 Etkinlik 1 Ailede yaşanan stres
Iş yaşamı iş bulmayla ilgili sorunlar, Ailede sağlık sorunları, Evlilikle İlgili sorunlar, Ekonomik sorunlar Ana-babalık stilleri

31

32 DAVRANIŞIN ABC’ Sİ A Küçük Çocuklar Örneği , Öğretmen Örneği
C İki tür sonuç vardır: Olumlu sonuçlar, davranışın yeniden gösterilme olasılığı yüksektir Olumsuz sonuçlar, davranışın yeniden gösterilme olasılığı düşüktür.

33 DAVRANIŞIN ABC’ Sİ ETKİLİ SONUÇLAR NET OLUN
SONUÇLAR OLABİLDİĞİNCE DAVRANIŞIN HEMEN ARDINDAN VERİLMELİ. SONUÇLAR TUTARLI OLMALIDIR. SONUÇLAR ANLAMLI OLMALIDIR. SONUÇLAR ORANTILI DENGELI OLMALIDIR

34 Oncul-Davranış-Sonuç Formu

35 Problem Çözme Bir soru: Elinizdeki boş kağıda her sırada üçer nokta olmak üzere toplam dokuz nokta çiziniz. Şimdi elinizi bu noktaların üzerinden kaldırmadan 4 doğru parçası kullanarak tüm noktaların üzerinden geçin.

36 Problem Çözme 1.Problemin ne olduğunu söyle 2. Çözümleri düşün 3. Her bir çözümü incele 4. Birini seç ve uygula 5. Işe yarayıp yaramadığına bak

37 Etkili Övgü Bir şey istediğinizde ve çoçuğunuz bunu yapmaya başladığında hemen onun bu davranışını takdir ettiğinizi belirtin: “Bir şey getirmeni söylendiğimde yapman çok hoşuma gidiyor.”, özellikle yaptığı davranışa yönelik övgü olmalı. Bir süre sonra öğrencinin davranışını izleyin ve devam ediyorsa tekrar olumlu sözler söyleyin. Eğer sizin söylemenizi beklemeden olumlu bir iş veya görev yaparsa, özellikle daha önce yapmadığı bir görevi yaparsa daha kuvvetli övgü sözcükleriyle beğeninizi dile getiren. Bu istekler ve verilen görevler yapılması kolay olduğu için, davranış sorunları olsa bile çoğu öğrenci tarafından uygulanabilir. Bu öğrenciye “iyi çocuk” olabilme şansını yakalama fırsatı sağlayacaktır.

38 Etkili Komut Verme Gerçekten yapılmasını ve bitirilmesini istediğiniz bir şey için öğrenciden istekte bulunun. Cümleleriniz anlaşılır ve ciddi olmalı. Yalvarma veya kızma biçiminde olmamalı. Yönerge basit olmalı, aynı anda üç beş şey istenmemeli. Yönergenin yerine getirebilmesi için yeterli süre verilmeli. Çocuğunuzla göz ilişkisi kurulmalıdır. Çocuğun dikkatini dağıtabilecek etkenler kaldırılmalı. Gerekirse ne istediğinizi tekrarlatarak, öğrencinin anladığından emin olun. Gerekirse görev kartları yapılabilir.

39 Öneriler Evde derslerin yapılabilmesi için mümkün olduğu kadar sakin, sessiz ve düzenli olmalıdır.

40 Öneriler Çocuğunuza talimat ve görev verirken çocuğun dikkatinin kendisinde olduğundan ve verdiği komutum açık ve anlaşılır olduğundan emin olmalıdır. Günlük talimat ve beklentiler birbiriyle tutarlı olmalıdır. Ev kuralları açık olmalı ve çocuk tarafından bilinmelidir. Anne baba sakin olmalı, kuralları çiğnediğini çocuğa ifade etmeli ve çocukla tartışmaktan kaçınmalıdır. Uygunsuz davranışlar için sonuçların önceden belirlenmiş olması çocuk için yararlıdır.

41 Öneriler Cezadan çok ödülü kullanmalıdır. Herhangi bir iyi davranış ya da performansı hemen övmelidir. Çocuğunuzu teşvik etmek için çeşitli yollar bulmalıdır. Eğer çocuk bir zorluk varsa, anne baba yeni yollara başvurarak çözüme ulaşmalıdır. Eğer çocuk hiperaktif, dikkatsiz, dürtüsel ise bunların her birinin çözülmesi gerekmektedir. Genel kurallar yoktur. Her çocuk için ayrı ayrı plan yapmalıdır.

42 Öneriler Hiperaktivite
Hedef çocuğun enerjisi için kabul edilebilir etkinliklere kanalize etmektir. Eğer mümkünse çocuğa hareketli olabileceği belli görev ve etkinlikler verilebilir. Örneğin Market alışverişi, Çöpleri dökme gibi. Aynı zamanda Gün içerisinde belli süreler parka götürülerek fiziksel aktivite yapması sağlanabilir.

43 Öneriler Dikkatsizlik
Görevler küçük parçalar haline bölünerek farklı zamanlarda yaptırılarak tamamlatılır. Örneğin, ödevlere ilgisini artırmak için çalıştığı oda pencere, kapı veya klimaya uzakta bir noktada bulunmalıdır. Çalışma Masası.

44 Öneriler Dürtüsellik   Dürtüsellik evde yönetilmesi zor olan bir davranıştır. Çoçuğun beklemeyi öğrenmesine yardım etmek hedef olabilir. Beklemesine yardımcı olabilmek için bir susan çocuk resmi kullanılabilir. Veya küçük notlar alması daha sonra bunlar hakkında konuşmasına izin verilebilir.

45 Soru Cevap

46 Soru Cevap

47 Soru Cevap

48 Kaynakça American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of of mental disorders (5.ed.). Washington,DC: Author. American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of of mental disorders (4.ed., text revision). Washington,DC: Author. Ansthel,K.M.,Barkley,R.A.(2011). Attention Deficit Hyperactivity Disorder. B.Bradford Brown and Mıtchell J.Prınstein Eds., Encylopedia of Adolescence İçinde ( s.56-61). London: Elsevier. Barkley, RA.(2007). Atttention Deficit Hyperactivity Disorder. Third edition. New York: Guilford Press.

49 Kaynakça Biederman, J., Faraone, S. V., Mick, E., Spencer, T., Wilens, T., Kiely, K., Guite, J., Ablon, J.S., Reed, E., & Warburton, R. (1995). High risk for attention deficit hyperactivitydisorder among children of parents with childhood onset of the disorder: A pilot study.American Journal of Psychiatry, 152, 431–435. Chronis, A., Jones, H., and Raggi, V. (2005). Evidence-based psychosocial treatments for children and adolescents withattention deficit/hyperactivity disorder. Clinical Psychology Review, 26, 486–502. DuPaul, G.J,Eckert, T.L.(1997). The effects of school- based interventions for Attention Deficit Hyperactivity Disorder: A meta-analysis. School Psychology Review, 23,5–27.

50 Kaynakça Ercan,E.S.,Aydın,C.(1999).Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu. (2.Baskı) İstanbul: Gentaş. Gül, N., Tiryaki, A., Kültür, E.C., Topbaş, M, Ak, I. (2010). Prevalence of attention deficithyperactivity disorder and comorbid disruptive behavior disorders among school age children in Trabzon. Bulletin of Clinical Psychopharmacology ;20:

51 Kaynakça Kavakçı,Ö.(2012). Erişkin Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Epidemiyolojisi. Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics ,5(1),8-13. MTA Cooperative Group. (1999a). A 14-month randomized clinical trial of treatment strategies for attention-deficit/hyperactivity disorder. Arch Gen Psychiatry, 56,1073–1086. MTA Cooperative Group. (1999b). Moderators and mediators of treatment response for children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Arch Gen Psychiatry ,56,1088–1096.

52 Kaynakça Patterson, G., DeBarsyshe, B., Ramsey, E. (1989). A developmental perspective on antisocial behavior. American Psychologist, 44, Pelham WEJ, Wheeler T, Chronis A (1998), Empirically supported psychosocial treatments for attention deficit hyperactivity disorder. Journal Clinic Child Psychology, 27, Pelham,W.E.,Washbusch,D.A.(2004). Assessment and Treatment of Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) in Schools. Ronald T.Brown Ed., Handbook Of Pediatrıc Psycology In School Settings İçinde (s ). London,UK: Lawrence Erlbaum Associates.

53 Kaynakça Rief,S.F. (2008). The ADD/ADHD Checklist A Practical Reference for Parents &Teachers. (Second Edition). San Francisco: Jossey-Bass. Rube,D.,Reddy,D.P.(2005). Attention Deficit Hyperactivity Disorder, William M. Klykylo and Jerald L. Kay Eds., Clinical Child Psychiatry İçinde (s ). New Jersey: John Wiley &Sons. Schweitzer, J.B.(2004). Attention Deficit Hyperactivity Disorder, W.Edward Craighead, Charles B.Nemerof Eds., The Concise Corsini Encyclopedia of Psychology and Behavioral Science İçinde (s.11-12). New Jersey: John Wiley &Sons

54 Kaynakça Silver, L. B. (2004). Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder A Clinical Guide to Diagnosis  and Treatment for Health and Mental Health Professionals. Third Edition. London : American Psychiatric Publishing, Wender, P. H. (2000) . ADHD: Attention-Deficit Hyperactivity Disorder in Children, Adolescents and Adults. New York: Oxford University Press.