Psikososyal Risk Etmenleri

... konulu sunumlar: "Psikososyal Risk Etmenleri"— Sunum transkripti:

1 Psikososyal Risk Etmenleri
Sol üst köşedeki başlık biyolojik risk etmenleri" olarak değiştirilecek

2 Konunun Genel Amacı Katılımcıların, işyerindeki sağlığı ve güvenliği olumsuz etkileyen psikososyal risk etmenleri hakkında bilgi sahibi olmalarını ve bu etmenlere karşı alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini tartışmalarını sağlamaktır

3 Öğrenim Hedefleri Bu dersin sonunda katılımcılar;
İşyerlerinde çalışanları olumsuz etkileyen psikososyal risk etmenlerini tanımlar Türkiye’de ve dünyada psikososyal risk etmenlerine maruziyetin yüksek olduğu iş kollarını karşılaştırır Psikososyal risklerle ilgili kişiye yönelik değerlendirme yöntemlerini sıralar Psikososyal risk etmenlerinin işyerinde kontrolü ve iş güvenliği uzmanının bu konudaki görevlerini açıklar Başlık dahil ilk 4 slayt tüm oturumlar için ortak formatta olmalı

4 Oturum Planı İşyerinde sağlığı olumsuz etkileyebilecek psikososyal risk etmenlerinin Çalışma ortamı, çalışma süresi Yönetsel ve çalışanlarla ilgili sorunlar Çalışanların sosyal ve ekonomik hakları (sendikalaşma, kreş, gündüz bakımevi vb.) gibi faktörlerle ilişkisinin incelenmesi Özel yaklaşım gereken çalışma grupların tanımlanması Ayrımcılık, baskı ve mobbing gibi psikososyal sorunların tartışılması

5 Oturum Planı Stres kaynakları ve stres yönetimi
Psikososyal risk etmenlerine maruziyetin yüksek olduğu iş kolları Çalışanların ruhsal ve bedensel sağlıklarının korunmasında ekip çalışması ve psikolojik danışmanlığın önemi İlgili mevzuat

6 Psikososyal Risk Etmenleri
ILO, psikososyal etmenleri, «iş doyumu, iş örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve gereksinimleri arasındaki etkileşimler» bağlamında tanımlamıştır

7 İş Stresi Stres, işyerlerinde kas-iskelet sistemi hastalıklarından sonra en sık rastlanan ikinci sağlık sorunudur İş stresi iyilik halini ve üretim kapasitesini etkileyebilir ve ilginç olarak zamanla iş stresiyle baş etme yeterliğini geliştirebilir

8 STRES NEDİR? Kişinin kendisini tehdit altında hissetmesine neden olan, fiziksel veya psikolojik zorlanmalar karşısında, savunma ya da uyum sağlama amacıyla verdiği tepkidir.

9 STRESÖR Birey ve organizmanın uyumunu bozan stres deneyimleşmesine neden olan iç ya da dış ortamlardan kaynaklanan uyaranlara stresör denir.

10 Stres-Tanımlar «Çalışanın yetenekleri ve becerileri, işin gereksinimleri ile uyuşmadığında oluşan, zararlı fiziksel ve duygusal yanıtlardır» OSHA, 1999 «İş organizasyonu, çevresi, işin zararlı ve çekinilecek yönlerine duyusal, bilişsel, davranışsal ve fiziksel bir reaksiyondur» Avrupa Komisyonu

11 Stres-Tanımlar “Bireyin, tehdit edici çevre özelliklerine karşı gösterdiği bir tepki” (Steers,1981) «Kişinin duygu ve düşünce süreçleri veya fiziki şartları ile ilgili, çevreyle baş edebilme gücünü tehdit eden bir gerilim durumu» (Davis, 1982) «Kişinin gerçek dünyası ile beklentileri arasındaki farklılığa gösterdiği tepki» (Magnuson 1990) Kaynak: İSGİP

12 İşyerlerinde Stres Kaynakları
Kaynak: Serpil Aytaç. İş Stresi Yönetimi El Kitabı. Uludağ Üni. İİBF ’de elde edildi

13 İş Stresinin Neden ve Sonuçları
Kaynak: Serpil Aytaç. İş Stresi Yönetimi El Kitabı. Uludağ Üni. İİBF ’de elde edildi

14 Bireysel Stres Kaynakları
Kişilik tipleri (A tipi, B tipi; kardiyo-vasküler hastalıklara yatkınlık)* Yaş (orta ve ileri yaşlarda stresten etkilenme daha fazla; menapoz ve andropoz belirtileri, fiziksel-zihinsel denge ve kontrolün azalması, çalışma temposuna uyamama, vb.) Cinsiyet (kadın çalışanlar daha çok etkilenir; cinsiyet ayrımı, cinsel taciz, şiddet, aile yaşamı ile iş yaşamı sorumlulukların çatışması). Aile hayatı (kayıplar, ayrılıklar, hastalıklar, taşınma, vb.) Sosyoekonomik düzey *

15 Kişilik Tipleri A tipi kişilik davranışları:
Sürekli zamanla yarışan ve sabırsızlık duygusu içinde olan çoğu zaman ses tonları ve hareketleri yaşadıkları bu telaş duygusunu açıkça sergiler. Hızlı konuşurlar, konuşanın sözünü kesme eğilimindedirler. Konuşmanın gidişini denetlemeye çalışırlar. A tipleri aynı zamanda aşırı derecede rekabetçidirler. Nitelikten çok niceliğe önem verirler. Eğitici soru gelirse gösterebilir

16 Kişilik Tipleri B tipi kişilik davranışları:
A tipi kişiliklere göre daha rahat, uysal, daha az rekabetçi ve daha az saldırgandırlar. A tipleri küçük ayrıntılara takılma eğilimi gösterirken, B tipleri olaylara daha geniş bir bakış açısından bakabilirler. Yaşama karşı daha az telaşlı bir yaklaşımları vardır. B tipleri de stres yaşarlar, ancak zorlamalar ve tehditler karşısında daha az paniğe kapılırlar.

17 En Stresli Meslekler Madenci Polis memuru
Gardiyan, inşaat işçisi, pilot, gazeteci Reklam yöneticisi, diş hekimi Aktör Doktor, radyo-TV çalışanı Hemşire, film yapım ekibi Ambulans personeli, müzisyen, itfaiye personeli Öğretmen Sosyal işçi, personel müdürü

18 Strese Yanıt Evreleri Tehlike durumuna hazır olma-Alarm aşaması
Direnme-karşı koyma aşaması Tükenme aşaması

19 Strese Yanıtın Evreleri
1. Evre: Tehlike durumuna hazır olma- alarm aşaması: stres hormonlarının salgılanması, göz bebeklerinin büyümesi, kan basıncının yükselmesi ve terleme Organizma mücadele ederek ya da kaçarak stresten korunmaya çalışır.

20 Alarm Aşamasında Fiziksel Belirtiler
Kan akımı beyne ve kaslara yönlenir Göz bebekleri büyür Tükürük artar Ter bezi faaliyetleri artar Solunum sayısı artar Kalp atışları hızlanır, kan basıncı yükselir Ellerde titremeler başlar Baş ağrısı olur Sindirim yavaşlar, mide asidi artar Depolanmış yağ ve şeker kana karışır Aşırı yemek yer yada iştahsızdır Bu slayt ve ardından gelen 3 slayt’ı daha profesyonel olarak düzenleyelim

21 Alarm Aşamasında Duygusal Belirtiler
Huzursuzluk, sıkıntı, gerginlik Kaygılı olma, karamsarlık Durgunlaşma, çökkünlük Sinirlilik, öfke patlamaları Aşırı duygusallık, kolay kırılabilirlik İşte isteksiz tavırlar Özgüven azalması, güvensizlik

22 Alarm Aşamasında Zihinsel Belirtiler
Unutkanlık Konsantrasyonda azalma Kararsızlık İlgi azalması İş kalitesinde düşüş Hatalarda artış Aşırı hayal kurma Olumsuzluklar üzerinde odaklanmak

23 Alarm Aşamasında Sosyal Belirtiler
Sosyal hayatın yoksunlaşması Randevulara gitmemek veya iptal etmek İnsanlarda hata bulmaya çalışmak Sözel hakaret ve suçlamalar Birden fazla kişiyle dargınlık

24 Strese Yanıtın Evreleri
2. Evre: Direnme-karşı koyma aşaması: Organizma stres yaratan duruma karşı direncini yükseltmeye çalışır Kişi stres kaynağı olan problemi etkili bir şekilde çözdüğü zaman, vücut alarm aşamasında meydana gelen zararları onarır ve yanıt sonlanır.

25 Strese Yanıtın Evreleri
3. Evre: Tükenme aşaması: Stresle etkili bir şekilde baş edilemediğinde ya da stres kaynakları çoğaldığında alarm reaksiyonundaki tepkiler yeniden ortaya çıkar. Tükenme, stresin devam etmesi durumunda savunmanın azalıp kapasitesinin tükenmesi, kronik etkilerin ve hastalıkların başladığı dönemdir.

26 Stresle sürekli ama etkisiz bir mücadele varsa bu tükenmeyi getirir.

27 Stresin Klinik Sonuçları
Psikolojik etkiler ve Davranış Bozuklukları Sistemik Bozukluklar Korku, endişe, panik Kardiovasküler etkiler (HT, ritim bozuklukları) Öfke, ajitasyon, şiddete eğilim Nörolojik etkiler (parkinson, felç) Depresyon Gastrointestinal etkiler (spastik kolon, epigastrik ağrı, iştahsızlık) Suçluluk duygusu, ağlama nöbetleri Endokrinolojik etkiler (diabet, tiroid hastalıkları) Sosyal izolasyon, ekip dinamiklerine etki Üreme sağlığına etkiler (mens düzensizlikleri, impotans, azospermi, libidoda azalma) İntihara eğilim Kas-iskelet sistemi hastalıkları Alkol-madde bağımlılığı Enfeksiyonlara yatkınlık Dikkat kaybı Dikkat kaybı, uyku bozuklukları

28 STRES HER ZAMAN KÖTÜ MÜDÜR?
Stresin hepsi kötü değildir * Olumlu stres, hoşa giden aktivitelerin getirdiği yaşamsal zorluklardan kaynaklanır. Olumsuz stres, uyum sağlamamız gereken nahoş durumlar olduğunda yaşadığımız strestir.

29 Stres; bazen insanın çaba göstermesini, çalışmasını, başarmasını sağlar.

30 Olumlu durumların yarattığı stresle başa çıktığımızda olgunlaşırız, kendimize güvenimiz artar, bu da stresin hayatımıza getirdiği olumlu etkidir.

31 OLUMLU STRES OLUMSUZ STRES
Duygusal bir ilişkiye başlamak Üniversiteyi kazanmak Yeni bir iş Boşanma Ölüm Ağır iş yükü Problemli ilişkiler

32 Psikososyal Sağlık Kontrolleri
Mental durum muayeneleri Uluslararası geçerli ve güvenilir ölçek ve formlar kullanılabilir: Beck Anksiyete Ölçeği Beck Depresyon Ölçeği Maslach Tükenmişlik Ölçeği Uyku düzeni sorgulama formu Dikkat Dağınıklığı Testi Kaynak: İSGİP

33 İş Stresinin Kurumsal Sonuçları
Örgütte kalite, üretim ve verimlilik sorunları, Çalışanlarda iş tatminsizliği ve moral kaybına, Yöneten ve çalışanlar uyumsuzluk, çatışma İş gücü devri* (yüksek olması o örgütteki çalışan giriş ve çıkışlarının fazla olduğunun bir göstergesidir) Maliyet yükü; işe devamsızlık, sigorta ve hastane masraflarının artması, hırsızlık ve sabotaj, sakatlık ve erken emeklilik ödemeleri *İş gücü devri; bir örgütte belirli bir dönemde işten ayrılan veya uzaklaştırılan toplam işgören sayısının aynı döneme ait çalıştırılan ortalama işgören sayısına bölümünün yüzdesel ifadesidir.

34 İş Stresiyle Mücadele Stresle başa çıkma, bireylerin stres faktörlerine karşı sergiledikleri bilişsel ve davranışsal girişimlerdir (Lazarus ve Folkman, 1984). Mesleki-kişisel stres kaynaklarının belirlenmesi İş ortamından kaynaklanan tehditlere yönelik kurumsal düzenlemeler Kişisel ve gruplara yönelik önlemler ve çalışanların stresle başa çıkma yeterliklerinin geliştirilmesi

35 Stresle Mücadelede Aşamalar
Stres kaynaklarını teşhis etme Stres kaynaklarını azaltmak ya da yok etmek Çalışanlara stres yönetimi deneyimi kazandırmak Çalışanlara stresin sonuçları hakkında bilgi vermek Stresle mücadelede daha etkili yöntemler uygulamak ÖRGÜTSEL AŞAMALAR

36 İş Stresiyle Kurumsal Mücadele
Olumlu örgüt iklimi (hiyerarşik yerine yatay örgütlenme) Sosyal destek sistemleri, Koçluk Katılımcı yönetim, Örgütsel rollerin belirlenmesi ve çatışmanın azaltılması Kariyer planlama ve geliştirme Zaman yönetimi Ücret yönetimi Etkin iletişim Stres yönetimi eğitimi, Personeli güçlendirme ve ekip çalışması, Stres danışmanlığı Çalışma ortamının iyileştirilmesi (aydınlatma, gürültü, temizlik, termal konfor, ergonomi, vb.)

37 Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması
Personeli güçlendirme; yardımlaşma, paylaşma, yetiştirme ve ekip çalışması yolu ile çalışanların karar verme haklarını (yetkilerini) arttırma ve çalışanları geliştirme süreci olarak tanımlanabilir (Conger vd., 1988). İşi yapan birey alanında uzmandır ve doğal olarak iş hakkındaki fırsatları görüp karar vermesi bireyin inisiyatifine bırakılmalıdır (Saruhan ve Türker, 2003, s.817).

38 Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması
Ekip, tek tek bireylerin özellikleri ve performanslarının toplamından daha kapsamlı bir şeydir Ekip içinde üretim (bilgi, beceri, davranışlar) işin sonucunu etkiler Ekip içinde çıkan sorunlar, ekibin kendi dinamiklerine uygun yollarla daha etkili şekilde çözüme ulaşır Ekip tanımlanmış rollere uygun olarak iş sürecine ilişkin yeterlik ve sorunları düzenli olarak refleksiyon toplantılarında ele almalıdır

39 Duyguların ifade edilmesi
Tanımlama «Ne oldu?» Duyguların ifade edilmesi «Ne düşündün ve hissettin?» Değerlendirme «Yaşantıyla ilgili olarak iyi ve kötü olan şeyler nelerdi?» Analiz «Ne yaptın, bu davranışını nasıl algılıyorsun? başka ne yapmak isterdin?» Eylem planı «Eğer bu durumla yeniden karşılaşırsan neleri değerlendirmek istersin?» REFLEKTİF UYGULAMA ve TOPLANTILAR

40 Stres Yönetimi Eğitimi
Stres Yönetimi Eğitimlerinde; Özellikle stresin neden ve sonuçlarının tanınması, stresin fizyolojik ve psikolojik sonuçlarının azaltılabilmesine yönelik bireysel stratejilerin belirlenmesi amaçlanır.

41 Stres Yönetimi için Bireysel Yöntemler
Gevşeme Teknikleri: Derinlemesine (otojenik eğitim), aşamalı (meditasyon, biyo/nöro feedback), hızlı gevşeme egzersizleri Problem çözme teknikleri a) Problemi saptama; b) Seçenekleri gözden geçirme; c) Bir çözüm yolu seçme; d) Eyleme geçme; e) Sonuçları değerlendirme. Zamanı iyi kullanma becerilerini geliştirme Zaman planları, zaman cetveli, iş dağılım çizelgeleri Etkili iletişim Ben dili, açık uçlu sorular, etkin dinleme 1. Derinlemesine gevşeme: Sinir sistemi rahatlar kasların gerginliği azalır. Çok gergin ya da üzüntülü durumlarda gevşeme egzersizleri bu gerilimi tümüyle yok etmez ama azaltabilir. Derinlemesine gevşeme durumunu başarabilmek için biraz pratik yapmak gerekir. Bu kas gevşetme hareketlerini yaparken gözlerinizi kapatabilirsiniz. Ellerinizin, ayaklarınızın ve tüm vücudunuzun rahat ve sıcak olduğunu kendinize telkin ediniz. Ayrıca kendinizi Akdeniz kıyısında bir kumsalda, güneş altında hayal ediniz. Sahile çarpan pırıl pırıl dalgaları ve martı seslerini düşününüz. Martı ve dalgaların seslerini duymaya çalışınız. Ya da bir kırda olduğunuzu, rengârenk çiçekleri ve çeşitli kuşların seslerini ve hareketlerini hayal ediniz. veya hayalinizde uçsuz bucaksız bir denizi seyrediniz, ya da göldeki balıkları izleyiniz. Kendinizi bunlardan biri üzerine konsantre ediniz. Bir yandan da kaslarınızı önce geriniz, sonra gevşetiniz. Bu gevşeme uygulamasını sabah ve akşam olmak üzere günde iki defa yapınız. Otojenik eğitim: Belli bedensel değişiklikleri yaratmak amacıyla hayal kurmaktır. Bunun için gözleri kapatıp sessizce oturmak ve kendi kendimize komutlar vermek gerekir. Örneğin; sağ kolum gittikçe ağırlaşıyor diyoruz. Kolumuzun ağırlaştığını hissediyoruz. Aynı şeyi sol kolumuz ve bacaklarımız için de yapıyoruz. Sonra sıcaklık duygusu geliştiriyoruz. Kolumuzdaki sıcaklığın arttığını hayal ediyoruz. Daha sonra kalp atışlarımızı sakinleştiriyoruz. Kendimize kalbim daha düzenli ve sakin atmaya başladı diyoruz. Aynı şekilde solunumu da düzenliyoruz. Son olarak bütün gövdem ısınmaya başladı diyoruz. Bunları yaparken alnım giderek serinliyor diyerek alnımızı serinletiyoruz. Kendi kendimize tekrarladığımız bu cümleler üzerinde odaklaşarak derinlemesine gevşemeyi gerçekleştirebiliriz. 2. Aşamalı gevşeme: Gevşeme durumunu ortaya çıkarabilmek için gerginlik durumunun iyice anlaşılması ve fark edilmesi gereklidir. Rahat bir pozisyonda oturarak ya da uzanarak başlayın. Gözlerinizi kapatın ve vücudunuzdaki çeşitli kas gruplarına odaklaşın. Ellerinizdeki kasları gerin ve yumruklarınızı sıkın. Yumruğunuzu sıkı tutmak için ne kadar çaba harcadığınıza dikkat edin. Sonra yumruğunuzu açın ve elinizin bütünüyle gevşemesine izin verin. Gerginlik ve gevşeme durumları arasındaki farkı görün. Bu yöntemi bedeninizdeki her bir kas grubu için izleyin. 22 a) Meditasyon: Bir sözcük ya da bir renk üzerinde odaklaşarak zihnimizi onu oyalayan çeşitli düşüncelerden sıyırıp sakinleştirmektir. b) Biyo geri bildirim: Elektronik bir aygıtla beyin dalgalarını kas hücrelerini ya da kan basıncını izlemektir. Amaç bedensel tepkileri bazı sinyaller aracılıyla görmemiz ya da uymamızı sağlamaktır. 3. Hızlı gevşeme: Strese karşı koymak için, kısa gevşeme araları vermek gereklidir. Derin soluk alıp verme, kendimizin rahat bir yerde olduğunu zihinde canlandırma, kas alışkanlıklarını tanıma ve stresli durumlarda kendimizde olup biten fiziksel belirtilerin farkına varabilme amacıyla hızlı gevşeme taktiği kullanılmaktadır.

42 Stres Yönetimi-Öneriler
1-Gevşeme egzersizlerini sürekli uygulayın 2- Bekleyin, Düşünün ve Yavaşça İlerleyin. Yaşam temponuzu yavaşlatın. 3- Geleceği Planlayın. 4- Olumlu Düşünüp İyimser Olmaya Çalışın. 5- Gününüzü Daha İyi Planlayın. 6-Uykunuzun düzenli olmasına dikkat edin 7- Yaratıcı hobiler edinin Bu ve sonraki slayt birleştirilebilir mi?

43 Stres Yönetimi-Öneriler
8- Rutin Işler Arasında Kaybolmayın: 9- Problemlerinizi belirleyin 10- Problemlerinizden bahsedin 11- Stresinizi yönetmeyi öğrenin 12- Zihninizi problemlerden arındırmanın yollarını bulun. 13- Gerginliği azaltan gündelik aktiviteler yapın 14- Beslenmenize dikkat edin. 15- Şu tuzaklardan kaçının:Yalnızlık, kaçınma, soğukluk, katılık, kontrol, öfke.

44 Mesleki Tükenmişlik Sendromu
Psikolojik ve fiziksel olarak uzun süreli yoğun iş stresi ve aşırı yük sonucunda gelişen tükenme halidir Stresle baş edilememesinin sonucudur Maslach tükenmişliği «profesyonel bir kişinin mesleğinin özgün anlamı ve amacından kopması, hizmet verdiği insanlar ile artık gerçekten ilgilenmiyor olması» olarak tanımlamıştır.

45 Mesleki Tükenmişlik Sendromu
Özellikle sağlık çalışanlarında sık görülür. Temel özellikleri: Enerji kaybı Motivasyon eksikliği Sosyal geri çekilme Duyarsızlaşma, kişisel beceri ve performansta azalma Oluşmasında etkili faktörler: rol çatışmaları, rol belirsizlikleri, aşırı iş yükü, dinlenme zamanlarının azlığı, denetim yetersizliği, çalışanın işi üzerinde kontrol yetkisinin olmaması, sosyal ve aile desteğinin yetersizliği

46 İşyerinde Zorbalık-Mobbing
Kurumlardaki hiyerarşik örgüt yapısı, otoriter yönetim tarzı uygun bir ortam sağlar Kurum liderinin yönetim becerilerinin yetersizliği Aşırı rekabet Toplumun sosyal, kültürel, ahlaki normları İşyerlerinde liyakata bağlı ilerleme mekanizmasının olmaması Hemşehrilik ilişkileri, vb.

47 İşyerinde Zorbalık-Mobbing
İşyerinde sistematik, sürekli ve uzun süreli psikolojik taciz En az 6 ay, ortalama 15 ay, kalıcı etkiler ay arası ortaya çıkar 30 yıllık çalışma süresine göre maruz kalma riski %25 Düşey psikolojik taciz: üstlerin astlarına yönelik Yatay psikolojik taciz: iş arkadaşlarıyla rekabet, çıkar çatışması gibi nedenlerle uygulanır Dikey psikolojik taciz: çalışanın yöneticiye psikolojik şiddet uygulaması (nadir)

48 Mağdur Etkileri Açısından Zorbalık Davranışları*
Kendini göstermeyi engelleme; sürekli eleştiri, sözünü kesme, yüksek sesle azarlama Sosyal ilişkilere saldırı; çalışana iş ortamında yok sayma, iletişimin kesilmesi İtibara saldırı; asılsız söylentiler Mesleki durumuna saldırı; nitelikli iş verilmemesi Kişinin sağlığına doğrudan saldırı; ağır işler verilmesi, fiziksel-cinsel şiddet tehdidi *Heinz Leyman

49 İşyerinde Zorbalığı Önleme
Birincil önleme: ortaya çıkmadan önce örgütsel önlemlere yönelik İkincil önleme: acil durumlara yönelik Üçüncül önleme: uzun erimli, bakıma ve ruhsal sorunları azaltmak ve desteğe yönelik Hukuki boyut: TCK 86(1): kasten başkasının vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis ile cezalandırılır.