SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ TARIM EKONOMİSİ BÖLÜMÜ KIRSAL KALKINMA YATIRIMLARININ MEYVECİLİK İŞLETMELERİ ÜZERİNE ETKİLERİ: ISPARTA İLİ EĞİRDİR İLÇESİ ÖRNEĞİ Alamettin BAYAV Ziraat Yüksek Mühendisi Isparta-2016

GİRİŞ Toplumların giderek artan ve çeşitlenen gıda maddeleri taleplerinin karşılanması, milli gelir, ihracat ve istihdama olan katkısı, biyolojik çeşitlilik ve ekolojik dengeye etkileri nedeniyle, tarım tüm ülkeler için çok önemli bir sektördür. Dünyadaki hızlı nüfus artışına bağlı olarak, bazı ülkelerde görülen ve gelecekte diğer ülkelerde de ortaya çıkma riski bulunan açlık sorunu, toplumları tedirgin etmektedir. Bu tedirginlik bir yandan, mevcut ekilebilir alanlarda üretimi artırıcı yeni tekniklerin uygulanmasını diğer yandan, bugün için verimsiz kabul edilen toprakların da üretime açılarak, tarımsal ürün üretim hacminin artırılmasını mümkün hale getirmiştir (Bayraç ve Yenilmez, 2005). Türkiye’de meyve üretimi; halkın beslenmesi, meyve işleyen sanayilere hammadde temin etmesi ve dış ticarete konu olması yönünden önemli bir üretim faaliyeti durumundadır (Esengün, 1993).

Uyguladıkları ekonomik sistem ve yaklaşımları ne olursa olsun hemen hemen her ülkede tarım sektörüne yönelik müdahalelerde bulunulmaktadır. Bu müdahaleler tarım sektörünün özelliklerinin bir gereği olarak yapılmaktadır. Özellikle tarımın ekonomide önemli bir sektör durumunda olduğu Türkiye gibi ülkeler için tarım sektörüne yapılacak müdahalelerin önemi artmaktadır (Erkan vd, 1999). Türkiye ve diğer birçok ülkede, kentler ekonomik ve sosyal olarak birer çekim merkezi haline getirilmiştir. Buna karşın kırsal alanların itici gücü kırsal ve kentsel alanlardaki dengenin gittikçe bozulmasına, kırsal alanların tarım dışında iş olanağı yaratamaması sonucu sosyo-ekonomik yönden gerilemesine neden olmuştur. Kırdan kente doğru dengesiz göç kentlerde de artan sorunları beraberinde getirmiştir (Örnek, 2007). Nüfusun kırda tutulabilmesi, büyük yerleşme merkezlerine olan göçün hızının kesilebilmesi için, kırda ve küçük yerleşim merkezlerinde istihdam yaratacak politikaların izlenmesi ve buraların sosyoekonomik yönden yaşanabilir yerler haline getirilmesi gerekir (Dinler, 2008).

Sosyal ve ekonomik gelişmenin gerçekleştirilebilmesi büyük ölçüde, ülke kaynaklarının tam ve etkin kullanımının geliştirilmesiyle ilişkilidir. Bu çerçevede tarımsal üretimde kaynakların tam ve etkin kullanımı, üretimde devamlılığın sağlanması ve geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Tarımda destekleme denince kamuoyunda daha çok destekleme alımları ve gübre, tarımsal mücadele ve veteriner ilaçları, tohum gibi girdilere yapılan fiyat desteklerini çağrıştırmaktadır. Halbuki tarımın veya kırsal kesimin desteklenmesi çok çeşitli yollarla yapılabilmektedir (Altuntop, 2014). Bu destekleme araçlarından biri de “Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı (KKYDP)” dır. Bu program Ulusal Tarım Stratejisi çerçevesinde uygulamaya konulmuştur. Ulusal Tarım Stratejisinin amacı; kaynakların etkin kullanımı ilkesi çerçevesinde ekonomik, sosyal, çevresel ve uluslararası gelişmeler boyutunu bütün olarak ele alan örgütlü, rekabet gücü yüksek, sürdürülebilir bir tarım sektörünün oluşturulması olarak belirlenmiştir. Aynı belgede stratejik amaçlardan biri de “üreticilerin gelir düzeyinin yükseltilmesi ve istikrarının sağlanması, üretim maliyetlerini azaltıcı ve teknolojik gelişimi hızlandırıcı tedbirlerin uygulamaya konulması yoluyla üreticilerin rekabet düzeylerinin yükseltilmesi” olarak belirtilmiştir (Anonim, 2004).

2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. MATERYAL Bu çalışmanın materyalini, Isparta ili Eğirdir İlçesinde 2010-2014 yıllarında KKYDP kapsamında uygulanan Makine Ekipman Alımlarının Desteklenmesi Programı’ndan (MEADP) yararlanmış bir grup üreticiyle yapılan anketler oluşturmaktadır. Bu konuda daha önce yapılmış ve yayınlanmış yayınlardan, her türlü rapor ve belgelerden yararlanılmıştır.

Şekil 1: Eğirdir İlçesi Haritası

2.2. YÖNTEM Örnek hacmini hesaplayabilmek için, öncelikle Isparta İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü kayıtlarından Eğirdir İlçesinde 2010-2014 yıllarında meyvecilik alanında faaliyet gösteren ve programdan yararlanan yatırımcı sayısı belirlenmiştir. Daha sonra ise, Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı meyve alanlarına göre, basit tesadüfi örnekleme yöntemiyle (Çiçek ve Erkan, 1996) örnekleme yapılarak, anket yapılacak işletme sayısı belirlenmiştir.

Anket yapılacak işletme sayısı aşağıdaki formül kullanılarak bulunmuştur: n: Örnek hacmini N:Popülasyondaki işletme sayısını σ2:Popülasyon varyansını D2: (d/t)2 olup, d ortalamadan belirli bir orandaki sapmayı (%10), t ise %90 güven sınırına karşılık gelen t tablo değerini (1,65) ifade etmektedir. Yukarıdaki formül kullanılarak yapılan hesaplama sonunda %90 güvenilirlik sınırı ve %10 hata payı ile anket uygulanacak işletme sayısı 63 olarak belirlenmiştir.

3. BULGULAR ve TARTIŞMA KKYDP çerçevesinde uygulanan MEADP kapsamında desteklenen makine-ekipman listesi çizelge 1’de verilmiştir. Çizelge 1: MEADP Kapsamında Desteklenen Makine-Ekipman Listesi S. No Makina Adı 1 Arıcılık Makinası ve Ekipmanları 16 Motorlu Tırpan 2 Balya Makinası 17 Sap Parçalama Makinası 3 Biçerbağlar 18 Silaj Makinasi 4 Canlı Balık Nakil Tankı 19 Pancar Söküm Makinası 5 Çayır-Yonca Biçme Makinası 20 Pulverizatör 6 Çiftlik Gübre Dağıtma Makinası 21 Sap Toplamalı Saman Makinası 7 Dal Parçalama Makinası 22 Sıra Arası Çapa Makinası 8 Diskaro 23 Soğuk Taşımalı Araç 9 El Traktörü 24 Sulama 10 File Sistemi Kurulması 25 Su Ürünleri Kuluçka Dolabı 11 Hububat Harman Makinesi 26 Süt Sağım Ünitesi ve Soğutma Tankı 12 Koyun Kırkma Makinası 27 Tambur Filtre 13 Lazerli Tesfiye Aleti 28 Taş Toplama Makinası 14 Mısır Hasat Tablası 29 Toprak Frezesi 15 Mibzer 30 Yem Hazırlama Makinası

2010 yılında MEADP kapsamında desteklenen makine sayısı ve ilçeler bazında destekleme miktarları çizelge 2’de verilmiştir. Çizelge 2: 2010 MEADP Destekleme Miktarları İlçelere Göre Dağılımı Sıra No İlçe Adı Makine Sayısı (Adet ) Hibe Miktarı (TL) 1 AKSU 5 14.307,00 2 ATABEY 4.910,00 3 EĞİRDİR 51 170.469,50 4 GELENDOST 53 221.350,00 GÖNEN 9 16.645,00 6 KEÇİBORLU 8 9.166,00 7 MERKEZ 29 59.865,00 SENİRKENT 14 53.985,00 SÜTÇÜLER 23.170,00 10 Ş.KARAAĞAÇ 36 202.207,14 11 ULUBORLU 22.252,50 12 YALVAÇ 19 90.747,86 13 Y.BADEMLİ 10.925,00 TOPLAM 254 900.000,00 Kaynak: Anonim, 2015.

2011 yılında MEADP kapsamında desteklenen makine sayısı ve ilçeler bazında destekleme miktarları çizelge 3’de verilmiştir. Çizelge 3: 2011 MEADP Destekleme Miktarları İlçelere Göre Dağılımı Sıra No İlçe Adı Makine Sayısı (Adet ) Hibe Miktarı (TL) 1 AKSU 24 61.880,00 2 ATABEY 108.045,00 3 EĞİRDİR 175 547.350,00 4 GELENDOST 131 517.946,00 5 GÖNEN 21 73.288,50 6 KEÇİBORLU 59.898,00 7 MERKEZ 78 279.158,00 8 SENİRKENT 71 279.086,50 9 SÜTÇÜLER 15 57.860,00 10 Ş.KARAAĞAÇ 59 245.150,00 11 ULUBORLU 40.995,00 12 YALVAÇ 61 312.048,00 13 Y.BADEMLİ 17.295,00 TOPLAM 704 2.600.000,00 Kaynak: Anonim, 2015.

2012 yılında MEADP kapsamında desteklenen makine sayısı ve ilçeler bazında destekleme miktarları çizelge 4’te verilmiştir. Çizelge 4: 2012 MEADP Destekleme Miktarları İlçelere Göre Dağılımı Sıra No İlçe Adı Makine Sayısı (Adet ) Hibe Miktarı (TL) 1 AKSU 1.120,00 2 ATABEY 6 27.615,00 3 EĞİRDİR 15 39.332,50 4 GELENDOST 23 105.945,00 5 GÖNEN 11 48.625,00 KEÇİBORLU 53.825,00 7 MERKEZ 8 32.500,00 SENİRKENT 20 98.142,50 9 SÜTÇÜLER 3.525,00 10 ŞARKİKARAAĞAÇ 127.555,00 ULUBORLU 30.087,50 12 YALVAÇ 111.065,00 13 Y.BADEMLİ 0,00 TOPLAM 115 679.337,50 Kaynak: Anonim, 2015.

2013 yılında MEADP kapsamında desteklenen makine sayısı ve ilçeler bazında destekleme miktarları çizelge 5’de verilmiştir. Çizelge 5: 2013 MEADP Destekleme Miktarları İlçelere Göre Dağılımı Sıra No İlçe Adı Makine Sayısı (Adet ) Hibe Miktarı (TL) 1 AKSU 14 88.195,11 2 ATABEY 35 202.148,40 3 EĞİRDİR 30 135.247,54 4 GELENDOST 36 119.379,70 5 GÖNEN 31 189.364,83 6 KEÇİBORLU 117.222,72 7 MERKEZ 42 198.564,24 8 SENİRKENT 49 210.450,57 9 SÜTÇÜLER 24.968,71 10 ŞARKİKARAAĞAÇ 46 196.171,84 11 ULUBORLU 28 110.906,58 12 YALVAÇ 57 303.594,83 13 YENİŞARBADEMLİ 10.442,16 TOPLAM 410 1.906.657,23 Kaynak: Anonim, 2015.

2014 yılında MEADP kapsamında desteklenen makine sayısı ve ilçeler bazında destekleme miktarları çizelge 6’da verilmiştir. Çizelge 6: 2014 MEADP Destekleme Miktarları İlçelere Göre Dağılımı Sıra No İlçe Adı Makine Sayısı (Adet ) Hibe Miktarı (TL) 1 AKSU 18 55.140,00 2 ATABEY 33 124.281,50 3 EĞİRDİR 27 83.509,46 4 GELENDOST 35 99.663,16 5 GÖNEN 34 117.372,80 6 KEÇİBORLU 43 214.079,48 7 MERKEZ 48 200.936,30 8 SENİRKENT 38 160.411,06 9 SÜTÇÜLER 10 38.490,00 ŞARKİKARAAĞAÇ 56 295.171,17 11 ULUBORLU 98.875,00 12 YALVAÇ 63 280.668,22 13 YENİŞARBADEMLİ 6.500,00   TOPLAM 436 1.775.098,15 Kaynak: Anonim, 2015.

2010-2014 yılları arasında MEADP kapsamında desteklenen toplam makine sayısı ve ilçeler bazında destekleme miktarları çizelge 7’de verilmiştir. Çizelge 7: 2010-2014 MEADP Destekleme Miktarları İlçelere Göre Dağılımı Sıra No İlçe Adı Makine Sayısı (Adet ) Hibe Miktarı (TL) 1 AKSU 62 220.642,11 2 ATABEY 100 466.999,90 3 EĞİRDİR 298 975.909,00 4 GELENDOST 278 1.064.283,86 5 GÖNEN 106 445.296,13 6 KEÇİBORLU 109 454.191,20 7 MERKEZ 205 771.023,54 8 SENİRKENT 192 802.075,63 9 SÜTÇÜLER 48 148.013,71 10 ŞARKİKARAAĞAÇ 212 1.066.255,15 11 ULUBORLU 80 303.116,58 12 YALVAÇ 209 1.098.123,91 13 YENİŞARBADEMLİ 20 45.162,16   TOPLAM 1.919 7.861.092,88 Kaynak: Anonim, 2015.

Çizelge 8: İncelenen İşletmelerde Üreticinin Yaşı, Eğitim Durumu, Çiftçilik ve Meyvecilik Deneyimleri Üreticinin Ortalama Standart Sapma Yaşı (Yıl) 55,06 9,76 Eğitim Durumu (Yıl) 7,03 3,12 Çiftçilik Deneyimi (Yıl) 37,26 10,12 Meyve Yetiştiricilik Deneyimi (Yıl) 36,18 8,91 Çizelge 9: İncelenen İşletmelerde Ortalama Arazi Varlığı, Tasarruf Şekli ve Arazinin Ortalama Parselasyon Durumu   Ortalama Mülk Arazi (da) 18,56 Kiraya ve Ortağa Tutulan Arazi (da) 0,97 İşletme Arazisi (da) 19,53 Ortalama Parsel Sayısı (Adet) 5,70 Ortalama Parsel Alanı (da) 3,43

Çizelge 10: Üreticinin Sosyo-Ekonomik Yapısı ile Alınan Destek Miktarı Arasındaki İlişki   Korelasyon P Değeri Çiftçiye ait özellikler Çiftçilik Deneyimi -0,401 0,6833 Gelir-Gider Toplam Üretim Masrafları 0,532 0,0012* Hanenin Toplam Aylık Ortalama Harcaması -0,097 0,1553 İşletmeye Ait Özellikler Sulu Arazi Oranı -0,301 0,8146 Toplam Arazi Büyüklüğü 0,161 0,0047*

Alınan Destek Miktarı (TL) Çizelge 11: Alınan Destek Miktarının Diğer Değişkenlerle İlişkisi   Alınan Destek Miktarı (TL) Ortalama ± Standart Hata P Değeri Çiftçilik dışında çalışıyor mu? Evet (n=17) 5.420 ± 777 0,2486 Hayır (n=17) 4.400 ± 386 KKYDP veriminizde artış sağladı mı? Evet (n=15) 5.242 ± 824 0,5084 Hayır (n=19) 4.649 ± 447 Ailenizde sizden başka hibe programdan faydalanan var mı? Evet (n=9) 6.078 ± 1.485 0,1401 Hayır (n=26) 4.451 ± 342 İşletme ve işletme dışında yatırım yapıldı mı? Evet (n=10) 6.086 ± 1.177 0,0819 Hayır (n=24) 4.420 ± 355 Şehir merkezine gittiğinizde tarımsal kuruluşa uğrar mısınız? Düzenli (n=11) 5.879 ± 1.097 0,1266 Ara sıra (n=23) 4.447 ± 362 Hayır (n=0) 0,00 ± 0,00

Çizelge 12: Üreticilerin KKYDP Haberdar Olmada Bilgi Kaynakları Sayı % Tarım İl/İlçe Müdürlüğü 21 62 İlaç/Gübre Bayi 9 26 Diğer 4 12 Çizelge 13: Üreticilerin Makine Ekipman Fiyatlarıyla İlgili Düşünceleri Makine-Ekipman Fiyatı Sayı % Arttı 26 76 Değişmedi Düştü 8 24

Şekil 2: Üreticilerin Yatırımdan Sonra Tarımsal Faaliyete Yönelik Düşünceleri

Şekil 3: Üreticilerin Meyve Yetiştiriciliğinde Maliyet Unsurları

Şekil 4: KKDYP % 50’lik Payı Ödeme Kaynağı

Şekil 5: KKDYP Desteği Olmasaydı Makine Ekipmanı Satın Alır mıydınız?

Şekil 6: KKDYP Üretim ve Gelirinizi Etkiledi mi?

4. SONUÇ ve ÖNERİLER 2010-2014 yıllarını kapsayan beş yıllık dönemde Isparta ili Eğirdir İlçesinde MEADP kapsamında 298 üreticiye 975.909 TL hibe desteği ödenmiştir. Meyvecilik faaliyetinde bulunan işletme sayısı 223’tür. MEADP’dan yararlanan üreticilerin yaş ortalaması 55, ortama eğitimleri 7 ve ortalama çiftçilik deneyimleri 37 yıldır. Yani MEADP’dan yararlanan üreticiler orta yaşlı ve tecrübelidir. Bu, tecrübeli çiftçilerin makineleşme yönünde daha istekli olduklarını göstermektedir. Ancak istatistiksel olarak önemli olmasa da yararlanılan tarımsal destek miktarı ile tecrübe arasında negatif yönlü bir ilişki vardır. Ortalama işletme alanı yaklaşık 19 dekardır. Bu, Türkiye ortalamasının (50-60 da) çok altındadır.

Yararlanılan hibe miktarı ile toplam üretim masrafları ve toplam arazi büyüklüğü arasında istatistiksel olarak önemli pozitif bir korelasyon vardır. Yani toplam arazi miktarı ve toplam üretim masrafı arttıkça, yararlanılan hibe miktarı da artmaktadır. İstatistiksel olarak önemli olmamakla birlikte sulu arazi miktarı arttıkça toplam hibe miktarı düşmektedir. MEADP hibe desteğinden yararlananların %44’ünde verim ve kalite artışı sağlanmıştır. MEADP hibe desteğinden yararlananların %29’u program sonrası işletme içi-dışı yatırımlar yapmıştır. MEADP hibe desteğinden yararlananların tamamı mutlaka ilaç/gübre bayisine, %88’inin İl/İlçe Tarım Müdürlüklerine ve %12’sinin de Araştırma kuruluşlarına uğradığını göz önüne aldığımızda, araştırma kuruluşu-üniversite, yayımcı ve üretici üçgeninin bağlarının zayıf olduğu bu çalışmayla bir kez daha ortaya konmuştur.

MEADP hibe desteğinden yararlanan üreticilerin %62’si işletmesini genişletmeyi düşünmektedir. MEADP hibe desteği alan üreticilerin meyve yetiştiriciliğinde en büyük maliyet kalemleri İlaç (%35) ve gübredir (%23). Bu iki unsurun sübvanse edilmesi gerek kırsal kalkınma ve gerekse çiftçi refahı açısından önem arz etmektedir. Anket sonuçları makine-ekipman desteğinin olmaması varsayımıyla sorulan soruya üreticilerin %79’u makine-ekipmanı yine de alacağını göstermektedir. Bu, verilen hibenin çiftçi refahı açısından ne kadar önemli olduğunun bir göstergesidir. 2015 yılında kapsam dışında tutulan MEADP programı tekrar kapsama alınmalıdır.

KAYNAKÇA Anonim, 2004. Tarım Stratejisi (2006–2010). TKB, Ankara, 2004/92. Anonim, 2015. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, İl Müdürlüğü Kayıtları, Isparta. Altuntop, E., 2014. Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı (KKYDP) Kapsamında Uygulanan Makine Ekipman Alımlarının Desteklenmesi Programı (MEADP) Uygulama Sonuçlarının Değerlendirilmesi: Mersin İli Örneği. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Makinaları Anabilim Dalı, Adana. Bayraç, H. N., ve Yenilmez, F., 2005. Tarım Sektörünün Yapısal Analizi ve Avrupa Ortak Tarım Politikası. [http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/ Naci2.doc], Erişim Tarihi: 20.09.2007. Çiçek A., Erkan O., 1996. Tarım Ekonomisinde Araştırma ve Örnekleme Yöntemleri. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları No: 12, Ders Notları Serisi No: 6, Tokat. Dinler, Z., 2008. Bölgesel İktisat. Ekin Yayınları, 450 s, Bursa. Erkan, O., Ören, N., ve Akbay, A., 1999. Türkiye’de Tarım Ürünleri Piyasalarına Müdahalelerin Etkileri: Buğday Örneği, Dünyada ve Türkiye’de Tarımsal Desteklemelere Yeni Yaklaşımlar. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası. Esengün, K. 1993. Tokat İlinde Yetiştirilen Başlıca Meyvelerin Üretim ve Pazarlama Durumu ve Mevcut Sorunları. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 10(1). Örnek, A., 2007. Kırsal Kalkınma El Kitabı, Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, 100 s. İstanbul.

TEŞEKKÜRLER alamettinbayav@hotmail.com