Şanghay İşbirliği Örgütü Kuruluş 15 Haziran 2001 Merkez Pekin, Çin

Kuruluşu ve Amacı Şanghay İşbirliği Örgütü, tamamen Çin’in insiyatifi doğrultusunda kurulmuş olup Türkmenistan hariç Orta Asya bölgesini içine almaktadır. Gerçekte söz konusu örgüt, Çin’in bölgedeki güç boşluğunu doldurmaya yönelik bir hamlesi olarak görülmektedir. Şanghay İşbirliği Örgütü, Orta Asya’nın geleceği üzerinde büyük etkiler yaratmayı hedefleyen bir siyasi bir yapı olarak Nisan 1996’da Şanghay Beşlisi adı altında ve Çin’in öncülüğünde Rusya, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan tarafından sınır bölgelerinde Askeri Güvenin Derinleştirilmesi Anlaşmasını imzalamasıyla kurulmuştur. 7 ana organ faaliyet göstermektedir.Devlet Başkanları Konseyi, Hükümet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Ulusal Koordinatörler Konseyi, Temsilcilikler Konseyi, Sekretarya, Bölgesel Anti-Terör Ajansı. Organizasyonun en üstünde yer alan Devlet Başkanları Konseyi yılda bir kez toplanan ve devlet başkanlarının katıldığı en üst düzeyli ve nihai karar mekanizmasıdır. Diğer konseyler önceden istişare ettikleri önemli meseleleri karara bağlanması için Devlet Başkanları Konseyi’ne havale etmektedirler.

Temel amacı, sınır problemlerini çözmek ve bölgesel güvenliği sağlamak olan örgüt, 1999 yılından sonra bölgesel güvenlik ve ekonomik işbirliği teşkilatına dönüşmeye başlamış, 2001 yılında ise Özbekistan’ın da dahil olmasıyla bütünlüğünü tamamlamıştır. Şu anda Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üye olan ülkeler, Avrasya topraklarının beşte üçünü oluşturmaktadır. Dünya petrol üretim ve kullanım pazarının yarısından fazlasını elinde bulunduran ve Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan'ın gözlemci olarak bulunduğu örgüt, ABD'ye karşı etkili bir kutup oluşturmaktadır. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbirliği Örgütü'nün Ağustos 2007 Bişkek Zirvesi’nde “Tek kutuplu dünya kabul edilemez.” diyerek bir anlamda birliğin misyonunu da belirtmiştir.

Etkinlik Gösterdiği Alanlar Güvenlikte İşbirliği ŞİÖ öncelikli olarak üye ülkelerin Orta Asya güvenliği ile ilgili sorunlarına eğilme amacını taşımaktadır; başlıca tehditler olarak terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkçılığı gösterir. Taşkent'te yapılan ŞİÖ 16-17 Haziran 2004 zirvesinde, Bölgesel Antiterörizm Yapısı (RATS) kuruldu. 21 Nisan 2006'da, ŞİÖ antiterörizm kapsamı altında uluslararası uyuşturucu suçlarıyla mücadele etme planını açıkladı. ŞİÖ birkaç defa ortak askeri tatbikat düzenlemiştir. İlki 2003 yılında tatbikatın ilk aşaması Kazakistan'da, ikinci aşaması ise Çin'de gerçekleştirildi. Daha büyük kapsamlı olan Çin-Rus ortak Peace Mission 2005 tatbikatı ise, 19 Ağustos 2005'te ŞİÖ çerçevesi dışında düzenlendi.Tatbikatların başarıyla tamamlanmasının ardından Rus yetkililer bu tür tatbikatlara gelecekte Hindistan'ın da katılacağı ve ŞİÖ'nün askeri bir nitelik kazanacağını dile getirmeye başlamıştır. 2006 ŞİÖ savunma bakanları toplantısında belirlendiği üzere, 2007'de Rusya'nın Ural Dağları yakınlarındaki Chelyabinsk bölgesinde ortak askeri tatbikat düzenlenmiştir. Ekim 2007'de Tacikistan başkenti Duşanbe'de güvenlik, suç ve uyuşturucu trafiği konularında kapsamlı işbirliğine gidilmesi amacıyla ŞİÖ ile Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü arasında bir anlaşma imzalanmıştır

Ekonomik İşbirliği ŞİÖ'ne devletler 2003 yılında ekonomik işbirliğini genişletme amacıyla bir çerçeve anlaşması imzalamıştır. Aynı toplantıda Çin Halk Cumhuriyeti başbakanı Wen Jiabao, bölgede ticaretin geliştirilmesi için bir an önce tedbirlerin alınmasıyla birlikte, ŞİÖ'de uzun vadede bir serbest ticaret bölgesi oluşturulması hedeflenmesini önerdi. Ardından bir yıl sonra 23 Eylül 2004'te 100 maddelik bir plan imzalanmıştır. 25 Ekim 2005, ŞİÖ Moskova zirvesinde, ŞİÖ'nün ortak enerji projelerine öncelik tanıyacağı açıklanmış, özellikle de petrol ve gaz sektörüyle ve su kaynaklarının ortak kullanımı üzerinde durulacağı belirtilmiştir. Ortak projelerin finansmanı için bir ŞİÖ Interbank'ının kurulması kabul edilmiştir. ŞİÖ İnterbank kurumunun ilk toplantısı Şubat 2006'da Pekin'de yapıldı.30 Kasım 2006'da, Almatı'da düzenlenen ŞİÖ konferansında Rus Dışişleri bakanı ŞİÖ'nün bir "Enerji Kulübü" kurulması konusunda planlar yaptığını belirtmiştir. Bu kulüp ihtiyacı Kasım 2007 ŞİÖ zirvesinde yinelenmiş, ancak diğer üyeler tarafından pek ilgi görmemiştir.

Şanghay İşbirliği Örgütü’nün Türkiye Açısından Önemi Türkiye ilk önce Şanghay Beşlisi olarak kurulan örgüte gözlemci olmak için başvurmuş ancak oluşum safhasındaki örgüt tarafından reddedilmiştir. Orta Asya’nın sürekli olarak gücünü arttıran Şanghay İşbirliği Örgütü’ne gözlemci olmak isteyen Türkiye bu konuda Rusya’dan destek istemiş ve Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin Türkiye’nin böyle bir girişimde bulunmasını olumlu bir gelişme olarak değerlendirmiştir.

Bu örgütün güçlenmesinin, Türkiye ve Orta Asya arasındaki ilişkilere engel teşkil etme ihtimali Türkiye’nin siyasi anlamdaki çıkarlarına gölge düşürebilir. Bu nedenle gelişmelerin yakından izlenmesi Türkiye açısından büyük önem taşımaktadır. Türkiye, Rusya ile olan sıcak ilişkileri sayesinde bu örgütle olan iletişimini güçlendirebilir. Ancak Türkiye’nin Çin ile anlaşabilmesi biraz zor gözükmektedir. Yani Türkiye’nin her iki tarafla da ilişkilerini aynı ölçüde yürüteceğine ve geliştireceğine inançsız olduğunu ifade etmeye çalıştığını söylemek mümkündür. Bazı Çinli uzmanlar, Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne girememe durumunda Asya’ya dönüş yapabileceğini düşünmektedirler. Bu durumda Orta Asya ile Doğu Türkistan meselesinde rol oynamaya başlayacak olan Türkiye’nin Çin’in bölgedeki çıkarlarına zarar verebileceğini düşünmektedirler. Böyle bir ortamda Türkiye sadece Çin’in adım atmasını beklememeli, kendisi Çin ile olan ilişkilerini olumlu yönde geliştirmeye çalışmalıdır.

Şanghay’ın Gelecek Haberleri Hindistan ve Pakistan'ın Şanghay İşbirliği Örgütü'ne (ŞİÖ) tam üyelik prosedürleri başlatıldı. Rusya'ya bağlı Başkurtistan Cumhuriyeti'nin başkenti Ufa'da düzenlen ŞİÖ Liderler Zirvesi sona erdi. Zirvenin ardından liderler 19 anlaşmaya imza attı. Ufa zirvesinde, Hindistan ve Pakistan'ın tam üyelik prosedürlerinin başlatılması, Beyaz Rusya'nın statüsünün gözlemci ülkeye yükseltilmesi ve Azerbaycan, Ermenistan, Kamboçya ve Nepal'e diyalog ortaklığı verilmesi kararı alındı. İran'ın statüsüyle ilgili değişiklik olmadı. Zirvede ayrıca, örgütün 2025 yılına kadar gelişim stratejisi planı ile 2016-2018 yıllarını kapsayan terörle mücadele ve sınır güvenliği konusunda program kabul edildi. Alınan kararla, 1996 yılında Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan'ın katılımıyla "Şanghay beşlisi" olarak kurulan, 2001 yılında Özbekistan dahil olmasıyla Şanghay İşbirliği Örgütü adını alan örgüt Hindistan ve Pakistan'ın katılımıyla 8'li yapıya dönüşecek. Örgüte gözlemci ülke sayısı ise Türkiye ve Sri Lanka'dan sonra 4 yeni katılımla 6'ya yükseldi. Pakistan ve Hindistan'ın tam üyelik prosedürlerinin 2016 yılındaki zirveye kadar tamamlanması bekleniyor.

Örgüt üyesi ülkeler Ufa'da düzenlenen zirvenin ardından ortak deklarasyon kabul etti. Şanghay İşbirliği Örgütü üyesi ülkeler, tek taraflı hava savunma sistemleri yerleştirilmesinin dünya güvenliğine zarar verdiğini ve istikrarı bozacağını savunarak, küresel güvenliğe ilişkin konuların ilgili tüm devletlerin katılımıyla çözülmesi gerektiğini vurguladı. Türkiye, son yıllarda izlemeye çalıştığı çok yönlü dış politika anlayışı çerçevesinde 2012 yılında ŞİÖ’ne de “diyalog ortağı” sıfatıyla üye olmuştur. Bununla birlikte 2013 yılında dönemin Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı R. T. Erdoğan’ın Rusya ziyareti kapsamında Rusya Devlet Başkanı Putin’le beraber yaptıkları basın toplantısında “bizi Şangay’a alın da şu AB’den kurtulalım” çıkışı sonrasında ulusal ve uluslararası arenada ülkemizin ŞİÖ’ne tam üyeliği de tartışmaya açılmıştır.Fakat bir değişiklik olmamıştır.

HAZIRLAYANLAR Büşra BAYRAKTAR Elif KARAKAŞLI ANLATANLAR Faruk DAL Resul YILMAZ