GÜLÇİÇEK HATUN KIZ ANADOLU İMAM HATİP LİSESİ ARAPÇA GRAMER NOTLARI MUSTAFA GÜLEÇ MESLEK DERSLERİ ÖĞRETMEİ 04.12.2015

BEŞ İSMİN İRABI Yukarıda görülen isimlere اَلْاَسْمَاءُ الْخَمْسَةُ (Beş İsim) denir. Bunların irabı Hareke ve harf ile olabilir. Bu isimlerin irabları harf ile olması durumunda, merfû Konumlarında ref‘ alameti ( و ), mensûb konumlarında nasb alameti (ا ) ve mecrûr konumlarında da cer alameti (ى ) harfleridir. Ancak el-Esmâu’l-Hamse’nin irab

Durumunun bu şekilde olabilmesi için birtakım şartlar vardır: 1- el-Esmâu’l-Hamse’nin ref‘ alametinin (و ), nasb alametinin (ا ) ve cer alametinin de (ى ) harfi olması için, adı geçen isimlerin aşağıdaki şartlara uygun olması gerekir. a- Bu isimler müfred (tekil) olmalıdırlar. Tesniye (ikil) veya cem‘ (çoğul) olmamalıdırlar. b- Mütekellim ya’sına (I. şahıs tekil zamir) muzaf olmamalıdır. c- Bir isme veya bir zamire (Mütekellim ya’sıي hariç) muzaf olmalıdır. Ancak bu beş isimden (ذُو ) cins isme muzaf olmalıdır.

Durumunun bu şekilde olabilmesi için birtakım şartlar vardır: Yukarıdaki şartları taşıyan yani müfred olup, mütekellim ya’sı dışında zamir veya isme muzaf olan beş ismin cümlede fail, naib-i fail, mübteda, haber ve bunların sıfatı olması gibi durumlarda ref‘ alameti zamme yerine geçen (zammeden bedel) vav (و ) harfidir. Adı geçen beş ismin cümlede meful ve sıfatı olması gibi durumlarda nasb alameti fetha yerine (fetheden bedel) elif (ا ) harfidir. Yine bu beş ismin cümlede muzafun ileyh olması veya başında bir harf-i cer bulunması durumunda veya bunlara sıfat olması gibi durumlarda cer alameti kesre yerine (kesreden bedel) ye (ى ) harfi olur.

REF DURUMUNA ÖRNEKLER:   يَعْمَلُ أَخُو الْفَتَاةِ فِى الْمَصْنَعِ. Kızın kardeşi fabrikada çalışıyor. حَمُو اَحْمَدَ مُتَقَاعِدٌ. Ahmedin kayın babası emeklidir. هَذَا اَبُوكَ. Bu senin babandır. Yukarıdaki cümlelerdeحَمٌ ، أَخٌ veأَبٌ kelimeleri adı geçen beş isimdendir. Müfrettirler, isme veya zamire muzaf olmuşlardır. Ancak mütekellim yasına muzaf değildirler. Dolayısıyla yukarıda geçen şartları bulundurmaktadırlar.

REF DURUMUNDA Kİ ÖRNEKLERİN AÇIKLAMASI: Birinci cümledeki أَخُو kelimesi يَعْمَلُ fiilinin faili olarak merfudur. Aynı zamanda الْفَتَاةِ kelimesinin de muzafı dır. Ref‘ alametiو (vav) harfidir. İkinci cümlede حَمُو kelimesi mübteda olduğundan merfudur. Yine aynı kelime اَحْمَدَ kelimesinin muzafı dır. Ref‘ alameti و (vav) harfidir. Üçüncü cümledeاَبُو kelimesi haber olduğu için merfudur. Veك (II. şahıs tekil eril) zamirinin muzafı’ dır. Ref‘ alametiو (vav) harfidir.

REF DURUMUNA ÂYETLERDEN ÖRNEKLER: اِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَاَخُوهُ اَحَبُّ اِلٰى اَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌۜ اِنَّ اَبَانَا لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍۚ Kardeşleri demişlerdi ki: "Yusuf ve özkardeşi babamıza, muhakkak bizden daha sevgilidir. Oysa biz kuvvetli bir cemaatiz. Babamız mutlaka açık bir yanlışlık içindedir." (Yusuf:8) Yukardaki âyette geçen اَخُوهُ Ref halinde ( و ) gelmiştir. Çünkü burada kelime mübteda olarak gelmiştir. Aynı zamanda ( ه ) zamirinin muzafı dır. مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَاَنْزَلَ الْفُرْقَانَۜ اِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌۜ وَاللّٰهُ عَزِيزٌ ذُوانْتِقَامٍ. Daha önce insanlara bir yol gösterici olarak Furkan'ı da indirdi. Şu bir gerçek ki, Allah'ın ayetlerini örtüp inkâr edenler için şiddetli bir azap vardır. Ve Allah hem Azîz'dir hem intikam alıcıdır. (Al-i İmran:4)

NASB DURUMUNA ÖRNEKLER: شَاوِرْ أَبَاكَ فِى الْاُمُورِ الْمُهِمَّةِ. Önemli işlerde baban ile istişare et. سَاعِدْ ذَا الْحَاجَةِ الْفَقِيرَ. Fakir olan ihtiyaç sahibine yardım et. لَعَلَّ أَخَاكَ يَعْلَمُ اْلاَمْرَ. Umulur ki kardeşin durumu bilir. Görüldüğü gibi yukarıdaki cümlelerde bulunan ذَا، أَبٌ veأَخٌ kelimeleri adı geçen beş isimden olup, harf ile irab olma şartlarını taşımaktadırlar.

NASB DURUMUNDA Kİ ÖRNEKLERİN AÇIKLAMASI: Birinci cümledekiأَبَا kelimesi شَاوِرْ fiilinin mefulü bihi olup mansuptur ve (II. şahıs tekil eril) zamirinin muzafı’ dır. Nasb alameti ا (elif) harfidir. İkinci cümlede ذَا kelimesi سَاعِدْ fiilinin mefulü bihi olup mansuptur. Aynı kelime الْحَاجَةِ kelimesinin muzafı ’dır. Nasb alametiا (elif) harfidir. Üçüncü cümledeأَخَا kelimesi لَعَلَّ kelimesinin ismidir. Mansuptur veك (II. şahıs tekil eril) zamirinin muzafı’ dır. Nasb alametiا (elif) harfidir.

NASB DURUMUNA ÂyetLeRDEN ÖRNEKLER: مَا كَانَ مُحَمَّدٌ اَبَا اَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلٰكِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّنَ وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً. «Muhammed, sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat o, Allah'ın Resulü ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkıyla bilendir.» (Ahzab:40) Bu âyette geçen (اَبَا ) kelimesi (كَان ) haberidir. Aynı zamanda (اَحَدٍ ) kelimesinin muzafı’ dır. Nasb alametiا (elif) harfidir. اَوْ مِسْكِيناً ذَا مَتْرَبَةٍ. يَتِيماً ذَا مَقْرَبَةٍ. «Yakındaki bir yetimi, Yahut ezilmiş-boynu bükük bir yoksulu.» (Beled:15-16) Bu âyette ki (ذَا ) kelimesi mefuldür. Aynı zamanda (مَقْرَبَةٍ ) kelimesinin muzafı’ dır. Nasb alametiا (elif) harfidir.

CER DURUMUNA ÖRNEKLER:   تَسَلَّمَ أَحْمَدُ رِسَالَةً مِنْ حَمِيهِ. Ahmet kayınbabasından bir mektup aldı. اَرْسَلْتُ رِسَالَةً اِلَى أَخِيكَ. Kardeşine bir mektup gönderdim. سَلَّمْتُ عَلَى ذِى مَالٍ. Malın sahibine selam verdim. Yukarıdaki cümlelerde bulunanحَمٌ ، أَخٌ veذِى kelimeleri adı geçen beş isimden olup, harf ile irab olma şartlarını bulundurmaktadırlar.

CER DURUMUNDA Kİ ÖRNEKLERİN AÇIKLAMASI: Birinci cümledekiحَمِي kelimesi, مِنْ harfi ceri ile mecrûr ve (ه ) zamirinin (III. şahıs tekil eril) muzafı dır. Cer alametiى (ye) harfidir. İkinci cümledeأَخِي kelimesi, اِلَى harfi ceri ile mecrûr veك (II. şahıs tekil eril) zamirinin muzafı dır. Cer alametiى (ye) harfidir. Üçüncü cümlede ذِى kelimesi, عَلَى harfi ceri ile mecrûr ve مَالٍ kelimesinin muzafı dır. Cer alametiى (ye) harfidir.

CER DURUMUNA ÂYETLERDEN ÖRNEKLER: تَبَّتْ يَدَا اَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ. Ebu Leheb'in iki eli kurusun! Kurudu da. (Tebbet:1) Bu âyette geçen (اَبِي ) kelimesi (يَدَا ) kelimesinin muzafın ileyhhidir. Aynı zamanda (لَهَبٍ ) kelimesinin muzafı dır. Cer alametiى (ye) harfidir. اَوْ اِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ. Yahut da açlık ve perişanlık gününde doyurmaktır. (Beled:14) Bu âyette geçen (ذِي ) kelimesi (يَوْمٍ ) kelimesinin muzafın ileyhhidir. Aynı zamanda (مَسْغَبَةٍ ) kelimesinin muzafı dır. Cer alametiى (ye) harfidir.

2. El-esmâu’l-hamse (beş isim) müfred olur fakat muzaf olmazlar ise irabları, diğer müfred isimlerde olduğu gibi hareke ile olur. bu durumda adı geçen isimlerin merfû konumlarında ref‘ alameti ( ُ-- ) zamme, mansûb konumlarında nasb alameti ( ُ- ) fetha ve mecrûr konumlarında da cer alameti ( ِ - ) kesre harekeleridir. Birinci cümledeki أخ kelimesi, haber olup merfûdur. Ref‘ alameti ( ُ-- ) zammedir. İkinci cümledeحَمٌ kelimesi, رَأَي fiilinin mefulü bihi olup mansuptur. Nasb alameti ( َ - ) fethadır. Üçüncü cümledeأَبٌ kelimesi, بِ harfi ceri ile mecrûrdur. Cer alameti ( ِ - ) kesredir.

فَمَوَانِ،فَمَوَيْنِ أَخَوَانِ،أَخَوَيْنِ اَبَوَانِ،أَبَوَيْنِ Daha önce tekil şekilleri verilen el-Esmâu’l- Hamse’nin, tekil, ikil ve çoğullarını aşağıdaki tablodan inceleyebilirsiniz: ذُو فُو، فَمٌ حَمٌ اَخٌ اَبٌ Müfred ذَوَا،ذَوَيْ فَمَانِ،فَمَيْنِ فَمَوَانِ،فَمَوَيْنِ حَمَوَانِ،حَمَيْنِ حَمْآَنِ،حَمْاَيْنِ أَخَوَانِ،أَخَوَيْنِ اَبَوَانِ،أَبَوَيْنِ Tesniye ذَوُوا،ذَوِي أَفْوَاهٌ أَحْمَاءٌ إِخْوَةٌ،إِخْوَانٌ آَبَاءٌ Cemi

أَبَوَاكَ رَبَّيَاكَ. Annen baban seni büyütenlerdir. 3- el-Esmâu’l-Hamse (beş isim) tesniye (ikil) veya cem‘ (çoğul) olduklarında, tesniye veya cem‘ gibi irab yapılırlar.  عَادَ أَخَوَاهُ مِنَ السَّفَرِ. Onun iki kardeşi yolculuktan döndüler. أَبَوَاكَ رَبَّيَاكَ. Annen baban seni büyütenlerdir. إِحْتَرِمْ الطُّلاَّبَ ذَوِي اْلإِرَادَةِ. İrade sahibi öğrencilere saygı göster. لِلْآَبَاءِ حَقٌّ عَلَى اْلأَوْلاَدِ. Babaların çocukları üzerinde hakkı vardır. هَؤُلاَءِ أَحْمَاؤُكُمْ. Onlar sizin kayınbabalarınızdır. Yukarıdaki cümlelerde ذَوِي ، أَبَوَا ، أَخَوَا ، آَبَاءِ ve أَحْمَاؤُ bulunan kelimeleri adı geçen beş ismin ikil ve çoğullarıdır.

3- el-Esmâu’l-Hamse (beş isim) tesniye (ikil) veya cem‘ (çoğul) olduklarında, tesniye veya cem‘ gibi irab yapılırlar.   Birinci cümledeki أَخَوَا kelimesi, عَادَ fiilinin faili olup merfudur. Ref‘ alameti ا (elif)’ tir. İkinci cümledeأَبَوَا kelimesi, mübteda olmak üzere merfudur. Ref‘ alametiا (elif)’ tir. Görüldüğü gibi yukarıdaki cümlelerde geçen iki isim de tesniyedir ve irabları harf ile olmuştur. Üçüncü cümlede ذَوِي kelimesi sıfattır. Mevsûfu gibi mansuptur. Nasb alameti ي (ye)’ dir. Dördüncü cümlede آَبَاءِ kelimesiلِ harfi ceri ile mecrûrdur. Cer alameti ( ِ - ) kesre’ dir. Beşinci cümledekiأَحْمَاءُ kelimesi, haber olup merfûdur. Ref‘ alameti ( ُ-- ) zamme’ dir.

3- el-Esmâu’l-Hamse (beş isim) tesniye (ikil) veya cem‘ (çoğul) olduklarında, tesniye veya cem‘ gibi irab yapılırlar.   Birinci cümledeki أَخَوَا kelimesi, عَادَ fiilinin faili olup merfudur. Ref‘ alameti ا (elif)’ tir. İkinci cümledeأَبَوَا kelimesi, mübteda olmak üzere merfudur. Ref‘ alametiا (elif)’ tir. Görüldüğü gibi yukarıdaki cümlelerde geçen iki isim de tesniyedir ve irabları harf ile olmuştur. Üçüncü cümlede ذَوِي kelimesi sıfattır. Mevsûfu gibi mansuptur. Nasb alameti ي (ye)’ dir. Dördüncü cümlede آَبَاءِ kelimesiلِ harfi ceri ile mecrûrdur. Cer alameti ( ِ - ) kesre’ dir. Beşinci cümledekiأَحْمَاءُ kelimesi, haber olup merfûdur. Ref‘ alameti ( ُ-- ) zamme’ dir. Yukarıdaki 3, 4 ve 5. cümlelerde geçen üç isim de çoğuldur. Görüldüğü üzere bunlardan biri olan ذَوِي kelimesi harf ile diğer آَبَاءِ veأَحْمَاءُ kelimeleri ise hareke ile irab olmuştur.

شَاهَدْتُ أَبِى. Babamı gördüm. 4- el-Esmâu’l-Hamse (beş isim) mütekellim ya’sına (I. şahıs tekil zamir) muzaf olduklarında, irabları, ismin son ve mütekellim ya’sından önceki ilk harf üzerinde cümledeki konumuna göre var olduğu düşünülen (takdir edilen), bir hareke ile olur.     يُحَاوِلُ أَخِي إِقْنَاعِى. Kardeşim beni ikna etmeye çalışıyor. شَاهَدْتُ أَبِى. Babamı gördüm. كَتَبْتُ إِلَى حَمِى. Kayınbabama yazdım. Yukarıdaki cümlelerde renkli olan kelimeler mütekellim ya’sı (I. şahıs tekil zamir) olup, beş isimden olanأَخٌ ، أَبٌ veخَمٌ kelimelerine muzafun ileyh (tamlayan) olmuşlardır. Başka bir ifade ile adı geçen isimler, beş isimden olup, mütekellim ya’sına (I. şahıs tekil zamir) muzaf olmuşlardır. Dolayısıyla takdirî hareke ile irab olmaktadırlar.

GÜLÇİÇEK HATUN KIZ ANADOLU İMAM HATİP LİSESİ MESLEK DERSLERİ ÖĞRETMENİ HAZIRLAYAN   GÜLÇİÇEK HATUN KIZ ANADOLU İMAM HATİP LİSESİ MESLEK DERSLERİ ÖĞRETMENİ MUSTAFA GÜLEÇ 06.12.2015