RAYMOND B. CATTELL FAKTÖR ANALİZİ VE KİŞİLİK YAPISI

RAYMOND B. CATTELL Mutlu bir çocukluk dönemi, İngiltere’nin 1. Dünya Savaşı’na katılmasıyla Cattell kendini savaş zamanı kurulmuş bir hastanede yaralı askerleri tedavi ederken bulur Londra üniversitesinde okumak için burs kazanan Cattell, ailede üniversiteye giden ilk insan olur. Kimya bölümünden onur derecesi ile mezun olmasına kısa bir süre kala , gözünün önünde yaralı askerlerin görüntüleri canlanmaya başlar ve fen bilimlerinde çalışma isteği birden kaybolur. Cattell , ünlü psikolog Cyril Burt’un bir dersine katılır ve Burt’un psikolojinin toplumun sorunlarını çözmek için en umut verici bilim dalı olduğunu söylemesinden çok etkilenir.

Faktör Analitik Ayırıcı Özellik Kuramı Cattel tümden gelimci akıl yürütme yerine ampirik araştırma yöntemlerine dayalı tümevarımcı bir yaklaşımı benimsemiştir Cattell’in temel hedefi faktör analizi tekniğini kullanarak kişiliğin temel özelliklerini keşfetmekti

Faktör Analizi Faktör analizi, aynı yapıyı ölçen çok sayıda değişkenden, az sayıda ve tanımlanabilir nitelikte anlamlı değişkenler elde etmeye yönelik çok değişkenli bir istatistiktir. Davranış bilimlerinde duyuşsal bir özelliği, kişilik ve gelişim gibi pek çok özellikleri ölçmek amacıyla geliştirilen araçların yapı geçerliği, faktör analizi kullanılarak incelenebilir

ÖRNEK GRUP A İsteklilik Kararlılık Dayanıklılık Israrcılık Üretkenlik GRUP B Merhamet İşbirlikçilik Sıcakkanlılık Nezaket Hassaslık

İnsanın doğası Cattell’e göre yeterli bir kişilik kuramının, kişiliği oluşturan birçok özelliği, bu özelliklerin ne ölçüde kalıtımla ya da çevreyle belirlendiğini ve kalıtım- çevre etkileşiminin davranışı nasıl etkilediğini ele alması gerekir

Kişiliğin incelenmesinde faktör analizi metodunu tercih etmiştir. Cattell faktör analizi çalışmalarında üç farklı veri kaynağı kullanmıştır L verisi Q verisi T verisi

L verisi: akademik performans, yaşıtlarla ilişkiler gibi günlük yaşam durumlarındaki gerçek davranışları, ya da kişiyi gerçek yaşamda yakından tanıyan kimselerin onunla ilgili değerlendirmelerine dayanan veriler

Q verisi: kişinin kendine ilişkin gözlemlerinin, içgörülerinin ve kendi davranışları hakkındaki değerlendirmelerinin kendini ifade ölçekleri aracılığıyla ölçülmesiyle elde edilen veriler

T verisi: kişinin zekasının, yeteneklerinin ya da farklı alanlardaki performansının objektif testler aracılığıyla ölçülmesiyle elde edilen veriler Bu farklı kaynaklardan elde edilen veriler üzerinde defalarca yinelenen faktör analizi sonuçları Cattell’in kişiliğin evrensel boyutları olduğunu düşündüğü 16 temel ayırıcı özelliği ortaya çıkarmasını sağlamıştır.

D=f ( U, K) Cattell’a göre kişilik, bir kimsenin belli bir durumda nasıl davranacağını yordamamıza yarayan araçtır. Kişiliğin matematiksel analizi yaklaşımına paralel olarak Cattell, davranışın yordanması için bir de denklem geliştirmiştir. Davranışı kestirmek için Cattell tarafından kullanılan genel formül: şeklindedir. Bu formül kişinin belirli bir davranışının (D), o andaki uyarıcı durum (U) ve varolan kişilik yapısının (K) bir fonksiyonu (f) olduğunu belirtmektedir.

Kişiliğin yapısı: Ayırıcı Özelliklerin Sınıflandırılması Cattell’e göre ayırıcı özellikler, bir durumdan diğer duruma ya da bir andan diğerine tutarlı davranışlar göstermeye yönelik oldukça sürekli eğilimlerdir

16 kişilik özelliğini ölçmek üzere de (16PF Kişilk Envanteri- 16 Personality Factor Questioannaire) geliştirmiş olan Cattell davranışın yordanmasında önemli role sahip olanın kaynak özellikler olduğunu iki ya da daha fazla kaynak özelliğin etkileşimi neticesinde ortaya çıkan yüzeysel özelliklerin ise bu anlamda önemli olmadıklarını belirtmiştir.

Kaynak özellikler de kökenlerine göre yapısal özellikler , çevresel özellikler, olmak üzere ikiye ayırabilir

Kaynak özellikler ifade ediliş tarzlarına göre de mizaç özellikler, (hızlı ya da yavaş çalışma) yetenek özellikleri (zeka, müzik yeteneği) ve dinamik özellikler ( hırslı olma) olmak üzere üçe ayrılır dinamik özellikler yaptığımız şeyi neden yaptığımızı belirlerken, mizaç özellikleri nasıl yaptığımızı, yetenek özellikleri ise o şeyi ne denli iyi yaptığımızı belirlemektedir

Cattell ortak (genel) ve bireysel (özel) ayırıcı özellikler arasında ayrım yapmaktadır

Cattell, Allport’un listelediği 5000’e yakın kişilik özelliğini faktör analizine tabi tutarak kişiliğin yapısını oluşturan temel faktörleri (kaynak özellikleri) keşfetmeye çalışmıştır.

Cattell’in 16 Kişilk Faktörü Yüksek Puan Faktör Adı Düşük Puan Cana yakın, sevgi dolu, yumuşak başlı SICAKLIK Uzak, eleştirel, soğuk, ilgisiz Daha zeki, soyut düşünebilen AKIL YÜRÜTME Daha az zeki, somut düşünen Sakin, duygusal açıdan kararlı, gerçekçi DUYGUSAL KARARLILIK Duygusal açıdan daha az kararlı, çabucak sinirlenen ya da üzülen, gerçekçi olmayan Atılgan, yarışmacı, inatçı BASKINLIK Uysal, alçakgönüllü, hahcup Kaygısız, neşeli, hevesli CANLILIK Ciddi, ağırbaşlı, suskun Kurallara bağlı, ahlakçı, sorumlu KURALLARA BAĞLILIK Kural tanımaz, ihmalkar, hercai Cüretli, gözü pek, maceraperest SOSYAL GİRİŞKENLİK Ürkek, uzak, utangaç İnatçı, kendine güvenen, bağımsız HASSASLIK Bağımlı, hassas, alıngan

Başkalrına güvenen, kabul edici İHTİYATLILIK Şüpheci tedbirli Hayal gücü kuvvetli, unutkan, sanatçı DALGINLIK Geleneksel,ayakları yere basan, pratik Kurnaz, gösterişli, abartılı İÇTENLİK Doddoğru, yapmacıksız, sosyal açıdan beceriksiz Avhamlı, kendini suçlayıcı, sıorunlu ENDİŞE Kendinden hoşnut, güvenli, kendinden emim Tutucu, geleneksel DEĞİŞİKLİĞE AÇIKLIK Özgür düşünceli, açık fikirli, liberal Kendine güvenen, becerikli, kendi kararlarını tercih eden KENDİNE YETME Katılımcı, takipçi,gruba bağlı Kontrollü, kompülsifi düzenli MÜKEMMELİYETÇİLİK Disiplinsiz, savsak, düşüncesizce davranan Gergin, engellenmiş, güdülenmiş GERGİNLİK Rahat, sakin, dingin

Warmth |||||||||||||||||| 54% Intellect 58% Emotional Stability Aggressiveness Liveliness Dutifulness ||||||||||||||||||||| 66% Social Assertiveness 62% Sensitivity Paranoia ||||||||| 30% Abstractness Introversion ||||||||||||||| 50% Anxiety Openmindedness Independence 42% Perfectionism Tension