OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ÜNLÜLER A,E,I,İ,O,Ö,U,Ü OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çıkan seslere ünlü denir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

ÜNLÜLERİN NİTELİKLERİ DÜZ YUVARLAK GENİŞ DAR KALIN A I O U İNCE E İ Ö Ü OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

ÜNLÜLER ŞU BİÇİMDE SINIFLANDIRILIR ÇIKIŞ YERİ VE DİLİN DURUMUNA GÖRE KALIN ÜNLÜLER: a,ı,o,u İNCE ÜNLÜLER : e,i,ö,ü DUDAKLARIN DURUMUNA GÖRE DÜZ ÜNLÜLER: a,e,ı,i YUVARLAK ÜNLÜLER: o,ö,u,ü AĞZIN AÇIKLIĞINA GÖRE GENİŞ ÜNLÜLER: a,e,o,ö DAR ÜNLÜLER: ı,i,u,ü OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU ÜNLÜ UYUMLARI BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ 1- BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe bir sözcükte kalın ünlüler ile ince ünlüler bir arada bulunmaz. Bulunursa o sözcük büyük ünlü uyumuna uymaz. Diğer bir ifade ile; Türkçe bir sözcüğün ilk hecesince kalın bir ünlü varsa sonraki ünlüler de kalın olur; sözcüğün ilk hecesinde ince bir ünlü varsa da sonraki ünlüler ince olur. Aksi halde o sözcük B.Ü.U’na uymuyor denir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ÖRNEKLER "öğrenci, gözlem, diken, değirmen, bilgin, bülten, gemi, girişken " sözcüklerinin bütün ünlüleri ince, "başkanlık, kalabalık, koyu, boyunduruk, somurtkan" sözcüklerinin bütün ünlüleri kalındır. Her sözcük grubu da bu kurala uyar. "meraklı, kitap, dünya, hakim, misal" sözcüklerinde inceyle kalın ünlüler bir arada bulunduğu için kurala uymaz. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ 1☻ UYARI ! ! ! Tek heceli sözcüklerde, birleşik sözcüklerde ve özel isimlerde ünlü uyumları aranmaz. “tek, gel, bak, iç, kurt, yurt; bakabilmek, gecekondu, karaciğer bilgisayar, hanımeli…” OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ 2☻ UYARI ! ! ! Büyük ünlü uyumu Türkçe kelimeler için geçerlidir. Türkçe oldukları halde asılları değişmiş olduğu için bu kurala uymayan bazı sözcükler vardır: elma (alma), anne (ana), kardeş (karındaş), hangi (kangı), ateş (ataş), gibi. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ 3☻ UYARI ! ! ! Türkçede ekler sözcüklerin son hecelerine uyar. Örneğin; -ler, -lar çokluk eki ince ünlüyle biten sözcüğe eklendiğinde -ler, kalın ünlüyle biten sözcüğe eklendiğinde -lar şeklinde birleşir. bilezik-ler, araba-lar… -de, -da kalma-bulunma hali ekleri de kendilerini eklendikleri kelimelerin son ünlüsüne uygun olarak kalın ya da ince olarak gelir. okul-da, ev-de, içer-de, dışarı-da… Bu durum Türkçenin hemen hemen bütün ekleri için geçerlidir. Yani eklerin hem ince hem de kalın ünlülü biçimleri vardır. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ 4☻ UYARI ! ! ! Ancak bazı eklerin hem kalın hem de ince biçimleri yoktur. Bu sebeple bu ekler bazı durumlarda uyuma aykırı duruma düşerler. Bu ekler şunlardır: - daş (-taş): gönüldaş, meslektaş - ken: bakarken, koşarken - gil: dayımgil, halamgil - ki: kapıdaki, akşamki - leyin: sabahleyin, akşamleyin - ımtrak: mavimtrak, yeşilimtrak - yor: geliyor, düşünüyor. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “-daş” eki “-daş” ekinin ünlüsü kalındır. Bu ek kalın ünlü bulunan sözcüklerde uyuma aykırı değilken, ince ünlü bulunan kelimelerde uyuma aykırı olur. “meslek-taş, gönül-daş, dert-taş” sözcüklerinde uyuma aykırıdır. Ancak; “yol-daş, sır-daş, arka-daş” sözcüklerinde uyuma aykırı değildir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “-ken” eki “-ken” ekinin ünlüsü incedir. Bu ek ince ünlü bulunan sözcüklerde uyuma aykırı değilken, kalın ünlü bulunan kelimelerde uyuma aykırı olur. “bakar-ken, alır-ken, satar-ken, yatar-ken” sözcüklerinde uyuma aykırıdır. Ancak; “gelir-ken, sever-ken, güler-ken, verir-ken” sözcüklerinde uyuma aykırı değildir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “-gil” eki “-gil” ekinin ünlüsü incedir. Bu ek ince ünlü bulunan sözcüklerde uyuma aykırı değilken, kalın ünlü bulunan kelimelerde uyuma aykırı olur. “dayım-gil, halam-gil, amcam-gil, ” sözcüklerinde uyuma aykırıdır. Ancak; “emmim-gil, teyzem-gil, yengem-gil” sözcüklerinde uyuma aykırı değildir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “-ki” eki “-ki” ekinin ünlüsü incedir. Bu ek ince ünlü bulunan sözcüklerde uyuma aykırı değilken, kalın ünlü bulunan kelimelerde uyuma aykırı olur. “akşam-ki, sabah-ki, aşağıda-ki” sözcüklerinde uyuma aykırıdır. Ancak; “demin-ki, öğlen-ki, önce-ki” sözcüklerinde uyuma aykırı değildir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “-leyin” eki “-leyin” ekinin ünlüsü incedir. Bu ek ince ünlü bulunan sözcüklerde uyuma aykırı değilken, kalın ünlü bulunan kelimelerde uyuma aykırı olur. “akşam-leyin, sabah-leyin, ” sözcüklerinde uyuma aykırıdır. Ancak; “öğlen-leyin, gündüz-leyin ” sözcüklerinde uyuma aykırı değildir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “-ımtırak” eki “-ımtırak” ekinin ünlüleri kalındır. Bu ek kalın ünlü bulunan sözcüklerde uyuma aykırı değilken, ince ünlü bulunan kelimelerde uyuma aykırı olur. “yeşil-imtırak, ekşi-mtırak” sözcüklerinde uyuma aykırıdır. Ancak; “sarı-mtırak, mor-umtırak, acı-mtırak” sözcüklerinde uyuma aykırı değildir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “-yor” eki -yor: ekinin durumu diğer eklere göre daha farklıdır. Türkçede geniş yuvarlak ünlüler “o,ö” sadece birinci hecede bulunur. Dolayısıyla –yor eki hangi sözcüğe gelirse gelsin uyuma aykırı olur. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

2- KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (DÜZLÜK-YUVARLAKLIK UYUMU) Türkçe sözcüklerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık ve genişlik-darlık yönünden uyumuna küçük ünlü uyumu denir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İKİ YÖNLÜDÜR 1. Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa; (a,ı /e,i) sonraki hecelerdeki ünlüler de düz ünlü (a,ı /e,i) olmalıdır. örnek: "incelik, sessizlik, arabacı, ılıklaşmak, çiçek" sözcüklerinde olduğu gibi. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü varsa; (O,U /Ö,Ü) sonraki hecelerdeki ünlüler ya dar yuvarlak (u / ü ) ya da geniş düz (a /e ) olur. ÖRNEK: "çocuk, yumurta, bozulmak, ufaklık" sözcüklerinde olduğu gibi. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ☻ UYARI ! ! ! - 1 Bir sözcüğün küçük ünlü uyumuna uyması için önce büyük ünlü uyumuna uyması gerekir. Yani bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa küçük ünlü uyumuna da uymaz. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ☻ UYARI ! ! ! – 2 Büyük ünlü uyumunda bir sözcükteki ünlüler bir bütün olarak değerlendirilir. Yani bir sözcüğün ilk hecesindeki ince ya da kalın ünlü 2., 3., 4. hecelerdeki ünlüleri de etkiler. Küçük ünlü uyumunda ise hecelere sırayla bakılır. Hep bir önceki heceye bakılarak uyuma aykırı olup olmadığına bakılır. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ÖRNEK “yumurta” sözcüğünü ele alalım. İlk hecesinde “u” yuvarlak bir ünlü var. Bu heceden sonraki hecede ya dar yuvarlak olan “u” gelmeli ya da geniş düz olan “a” gelmelidir. Ki ikinci hecede zaten “u” gelmiş. İkinci heceden sonra da aynı sisteme göre baktığımızda “a” gelmesi de K.Ü.U.’na aykırı değildir. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ “yumurta” sözcüğü yukarıda belirtildiği gibi K.Ü.U.’na uymaktadır. Asıl sorun buradan sonra ortaya çıkar. Çünkü “yumurta” sözcüğünün son hecesinde “a” düz ünlüsü var; peki “yumurta” sözcüğü bundan sonra bir ek alırsa hangi ünlü ya da ünlüler gelebilir? U+U+A+? OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ CEVAP: “yumurta” sözcüğü bir ek alırsa küçük ünlü uyumuna göre, hep bir önceki heceye bakılır ve o heceye göre değerlendirilir. Dolayısıyla son hecede düz bir ünlü olduğundan bundan sonra gelebilecek ünlüler de düz “a veya ı” ünlü olmak zorundadır. Yumurta – lık ........U+U+A+I OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ÖRNEKLER Osmanlılar Ormanlığını Söyleşi Kolaylık Kuklacı Börekçi Korkuluk Sözcüklerinin hepsi de küçük ünlü uyumuna uyar. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ☻ UYARI ! ! ! Geniş yuvarlak ünlüler olan “o,ö” Türkçe sözcüklerde sadece birinci hecede bulunur. Bu ünlüler birinci heceden sonraki hecelerde bulunursa ünlü uyumlarının her ikisine de aykırı olur. Aşağıdaki sözcükler yukarıda belirtilen sebepten dolayı ünlü uyumlarına aykırıdır. “doktor, horoz, kamyon, kanyon, radyo, oto, psikolog... OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

Aşağıdaki cümlelerdeki uyuma aykırı olan sözcükleri bulunuz. Ucuzca bir otel arıyorum. Başını hafifçe öne eğdi. Kente yağmur yağıyor ruhumun göklerinden. Cankuşum, sel gidiyor bahtımın gözlerinden. Kuraklığa karşı alınacak önlemleri sabırla dinliyor. Şoför, karşı kaldırıma kamyonu bırakıp gitti. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

Aşağıdaki cümlelerdeki uyuma aykırı olan sözcükleri bulunuz. Umutlarımız bizi daima sonsuzluğa taşır. Çocukların çamurdan yaptıkları pastalar, salatalar, yemekler, onları hayata hazırlıyor. Dünkü yağmur sokakları harabeye çevirdi. Doktorlar, havucun göze iyi geldiğini söylüyorlar. Ağaçların kabuklarından elde edilen boyaları kullanıyoruz. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

Aşağıdaki cümlelerdeki uyuma aykırı olan sözcükleri bulunuz. Ucuzca bir otel arıyorum. Başını hafifçe öne eğdi. Kente yağmur yağıyor ruhumun göklerinden. Cankuşum, sel gidiyor bahtımın gözlerinden. Kuraklığa karşı alınacak önlemleri sabırla dinliyor. Şoför, karşı kaldırıma kamyonu bırakıp gitti. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

Aşağıdaki cümlelerdeki uyuma aykırı olan sözcükleri bulunuz. Umutlarımız bizi daima sonsuzluğa taşır. Çocukların çamurdan yaptıkları pastalar, salatalar, yemekler, onları hayata hazırlıyor. Dünkü yağmur sokakları harabeye çevirdi. Doktorlar, havucun göze iyi geldiğini söylüyorlar. Ağaçların kabuklarından elde edilen boyaları kullanıyoruz. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ

OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ ☻ UYARI ! ! ! İstisnalar dışında Türkçe sözcükler ünlü uyumlarına uyarlar. Bir sözcük ünlü uyumlarına uymuyorsa, “Bu sözcük Türkçe kökenli değildir.” deriz. Bir sözcük ünlü uyumlarına uyuyorsa, “Bu sözcük Türkçe kökenli olabilir.” deriz. OKYAY DAĞLAR DERSHANESİ