0?.Hafta Milliyetçilik ve Etnik Çatışmalar Yrd.Doç.Dr.Yıldırım TURAN Saü

Öğrenme Hedefleri Etnisitenin Tanımı Dersin sonunda öğrencilerin aşağıdaki yeterlilikleri geliştirmeleri hedeflenmektedir: Etnisitenin Tanımı Etnisite Üzerine Kavramsal Tartışmalar Milliyetçilik Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Ulus Devlet Milliyetçilik Çeşitleri Milliyetçilik Teorileri ve Türkiye

İçindekiler Dersin Haftalık İçeriği Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Üzerine Kavramsal Tartışmalar Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Milliyetçilik Teorileri ve Türkiye

Milliyetçilik ve Etnik Çatışmalar 1989-1991 yıllarında eski Doğu Bloku ülkelerinde sosyalist rejimlerin ardı ardına yıkılması, Sovyetler Birliği, Yugoslavya ve Çekoslovakya'nın büyük ölçüde etnik ulus devlet tanımına uyan yirmiden fazla yeni devlete bölünmesi, Sosyalizmin yıkılması, milliyetçiliğe ilgiyi artırmıştır.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Etnik kategori; Dil, din, mezhep, sınıf, meslek, ırk, yöre, bölge, vatandaşlık, aile kimliği temelinde başlıca unsur veya unsurları ortaya ko­yarak, etnik kategorinin diğer tüm toplum­sal kategorilerden ayırt edilebilmesini sağlayan baş­lıca özelliklerdir.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Etnik kategori; Din, mezhep, ideoloji, siyasi parti, sınıf, meslek ve dil gibi diğer toplumsal kategorilerle eşanlamlı, eşde­ğer, sınırdaş olmadığı gibi bu diğer toplumsal kategorilerin altkümesi de değildir.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Max Weber’in meş­hur tanımına göre etnik kimlik kategorisi; ‘öznel bir soy/zürriyet/kan bağı inancına’ dayanır. Kan bağı inan­cı: etnik kimliğin olmazsa olmazı ama aynı zaman­da da yeterli koşuludur.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Clifford Geertz, etnik çalış­malarda ‘primordiyal bağlar’ kavramını savunmuştur. Primordiyal bağlar: İnsanların büyük ölçüde doğuştan geldiğine inandıkları tüm toplumsal özellikleri, yani sadece etnik kan bağı algısını değil fakat aynı zamanda din, dil, gelenek gibi özelliklerini de saymaktadır

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Etnik kimliğin ezelden gelen, değişmez bir özü olduğuna ilişkin primordiyalist görüşe göre; Etnik kimlik ezelden gelen, tarif edilemez ve duygulara hitap eden bir olgudur. İnsanın doğum anından itibaren bir aidiyet ufku vardır. Her insan kan bağı olan biyolojik akrabalarını kayırma, gözetme ve savunmaya programlıdır.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Jack Eller ve Reed Coughlan ,primordiyalizmi eleştiriyorlar. Primordiyalizmin etnik kimliği ezelden gelen, tarif edilemez ve duygulara hitap eden, teessürü bir olgu olarak tanımladıklarını iddia ederler.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Steven Grosby , primordiyalist yaklaşımı savunmaktadır. İnsanın doğum anından itibaren bir aidiyet ufku olduğunu, dolayısıyla milliyetçiliğin yoğun bir şekilde atıfta bulunduğu kavramların içinde anne, baba, yuva gibi aileye ilişkin sözcükle­rin, atayurt, yurt, vs. bolca yer almasının bir tesa­düf olmadığından bahseder.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Pierre van den Berghe, primordiyalizmin bi­yolojik bir kökeni olduğunu savunmaktadır. Uçta yer alan ister bilinçli ister bi­linçsiz olsun evrim teorisi perspektifinden bakıldı­ğında her insanın kan bağı olan biyolojik akrabala­rını kayırma, gözetme ve savunmaya programlı olduğunu ve bu açıdan bakıldığında etnik-milliyetçi duyguların biyolojik kökenli ve evrim teorisinde yeri olduğunu iddia eder.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti Primordiyalizm etnik-milliyetçi duyguların biyolojik kökenli ve evrim teorisinde yeri olduğunu iddia eder. Primordiyalist görüşe karşıt olan İnşacılık görüşü ise; Etnik kimliğin ezelden gelen, değişmez bir özü olduğuna ilişkin etnik kimliğin toplumsal süreçlerde inşa edilen, izafi, öznel, değişken bir mahiyeti olduğunu savunur.

Etnisitenin Tanımı ve Mahiyeti İnşacı görüş; İnsanların daha fazla varlık, güç ve statü kazanmak uğruna etnik ve diğer kimliklerini seçebildiğini ve değiştirebildiğini değerlendirir.

Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Primordiyalist bir düşünür olan Walker Connor’a göre kendi kimliğinin farkında olan etnik gruba ‘ulus’ denir. Etnisite ve ulusu eşdeğer gören Connor, bu tanımı ile dünyadaki tüm devletleri incelediğinde yalnızca %9’unun ulus devlet tanımına uyduğunu iddia etmiştir. Connor, Almanya ve Japonya’yı bu nadir etnik ulus devletler arasında sayar.

Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler 1980’lerden itibaren milliyetçilik çalışmalarında egemen olan toplumsal inşacılık veya modernizm olarak adlandırılan yaklaşıma göre; Ulus devlet 18. yüzyıl civarında Batı Avrupa’da ortaya çıkmış nispeten yeni, modern bir siyasal yapıdır. Uluslar ulus-devletleri değil milliyetçilik ulus-devletleri ve ulusları inşa etmiştir. Dolayısıyla incelenmeye ve açıklanmaya değer olan ‘ulusların doğuşu’ gibi belirsiz bir süreç değil, her bir coğrafyada ortaya çıkan milliyetçiliğin kökenleri ve her bir milliyetçiliğin adına milliyetçilik yaptığı ulusu ve/ya ulus-devleti inşa etmesi sürecidir.

Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Modernist yaklaşımın dünya çapında popüler olmasına katkıda bulunan Benedict Anderson ve Ernest Gellner; Milliyetçiliğin kökeninin matbaa kapitalizmi ve Protestan Reformu’nun kesişiminde bulunabileceğini iddia etmişlerdir.

Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Modemist yaklaşımın bir başka önemli ismi olan Eric Hobsbawm da milliyetçiliği 1780’den başlatarak, son iki yüzyılın ürünü, nispeten yeni ve modem bir ideoloji olduğunu vurgular.

Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Anderson azgelişmiş Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkelerinde milli­yetçiliğin ve ulus devlet yapısının yayılmasını şu şekilde açıklar: Batı dışı dün­yada ilk sömürge sonrası ulus devletlerin ortaya çıktığı Latin Amerika’da, milliyetçiliği safkan İspanyol oldukları halde Latin Amerika’da doğdukları için doğdukları sömürge eyaleti haricinde yükselme imkânı olmayan ve ‘creole’ olarak bilinen grubun yükselme imkanlarının kısıtlanmış oluşuna bağlar.

Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Elie Kedourie, milliyetçiliği bir entelektüel hastalık olarak açıklar. Bu hastalığın kökeni olarak da; Avrupa’da dahi geleneklerin çözüldüğü, dinin otoritesinin yıkıldığı bir dönemde sabırsız gençlerin eski kuşaklara karşı isyanının kalkanı olduğunu, Ortaya çıktığı dönemde milliyetçiliğin en başta dini otorite ile çatışma ve halkın sadakati için mücadele halinde olduğunu, Siyonizmi lanetleyen hahamlardan ve Balkan milliyetçiliklerine karşı çıkan Patriklerden verdiği örnekleri gösterir.

Milliyetçilik ve Ulus Devletin Kökenine ve Yayılışına İlişkin Teoriler Milliyetçiliğin kökenlerine ilişkin bir başka açık­lama ise: Milliyetçiliğin toplumsal seferber­lik ve askeri gücü zirveye çıkardığı, Dolayısıyla ulus­lararası sistemdeki tüm devletlerin hayatta kalabil­mek için milliyetçiliği benimsemek zorunda kaldığı yönündedir.

Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri tanmlayabilecek Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Hans Kohn, milliyetçiliğin kökenlerine ilişkin biri müspet biri de menfi olmak üzere iki tür milliyetçilik tarif eder: 1. Fransa ve ABD ile örneklenen ve anayasal kimliği vurgulayan, ülkenin tüm vatandaşlarını milletin üyesi sayan sivil milliyetçilik, 2. Diğer yanda Almanya ve İtalya başta olmak üzere dünyanın geri kalanında örneklenen ve sadece belli bir etnik kökenden gelenleri milletin üyesi sayan etnik milliyetçilik.

Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Liah Greenfeld, Kohn’un etnik-sivil ayrımını korumakla beraber, buna bir de bireyci-toplumcu boyutunu ekleyerek üç milliyetçi çeşidi olduğunu ileri sürer. Sivil-bireyci (İngiliz ve Amerikan), Sivil-toplumcu (Fransız) Etnik-toplumcu (Alman ve Rus)

Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Peter Sugar, Doğu Avrupa milliyetçiliklerini sınıfsal kökenlerine göre tasnif ederek dört çeşit milliyetçilik olduğunu savunmuştur. 1. Aristokratik milliyetçilik 2. Burjuva milliyetçilik 3. Bürokratik milliyetçilik 4. Halkçı milliyetçilik

Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Ulus devletlerin etnik çeşitliliği yaklaşımına göre; Tek-etnili, Çok-etnili Anti-etnik olmak üzere üç çeşit devlet siyaseti modeli bulunmaktadır.

Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Eğer bir devlet ulusun üyeliğini, yani vatandaşlığı, tekbir etnik kökenle sınırlıyorsa ‘tek etnili’, Pek-çok etnik kökenden gelen kimselere vatandaşlık veriyor fakat etnik kimliklerin yasal ve kamusal tezahürüne izin vermiyorsa anti-etnik, Vatandaşlık veriyor ve etnik çeşitliliğin yasal olarak ifadesine izin veriyorsa çok-etnili rejim olarak tarif edilebilir.

Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Tek-etnili modelin etnik ayrımcı, Anti-etnik modelin asimilasyoncu, Çok-etnili modelin ise oydaşmacı yöntemi benimsediğini, Almanya (tek-etnili), Türkiye (anti-etnik), Sovyetler Birliği ve Rusya Federasyonu (çok-etnili) örnekleri üzerinden açıklamaya çalışmaktadır.

Ulus Devlet ve Milliyetçilik Çeşitleri Harris Mylonas, Balkan ulus devletlerinden örneklerle desteklediği kuramında, devletlerin elindeki üç seçenek olarak dışlama, asimilasyon ve uzlaşma olduğunu iddia etmiştir. Kohn’un etnik-sivil milliyetçilik ayrımı, 21. yüzyıla girerken aşılmaya başlanmıştır.

Milliyetçilik Teorileri ve Türkiye Etnisite ve milliyetçilik çalışmalan bağlamında Türkiye iki açıdan değerlendirilebilir: Birincisi, dünya çapında milliyetçilik çalışmaları açısından bakıldığında Türk milliyetçiliğinin kökenleri, mahiyeti ve bir ulus devlet olarak Türkiye’nin etnik çeşitliliğe yönelik politikaları, İkincisi, Türkiye’de akademik anlamda milliyetçilik çalışmaları.

Milliyetçilik Teorileri ve Türkiye Türk milliyetçiliğinin kökenlerine ilişkin metinlerin büyük çoğunluğunda, Osmanlı imparatorluğunun son yarım yüzyılında siyasal ve entelektüel elitler arasında olduğu kadar resmi devlet politikasında da kronolojik sırasıyla Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük fikrinin ağırlıkta olduğu genel kabul gören bir düşüncedir.

Milliyetçilik Teorileri ve Türkiye Türkçülük fikrinin Osmanlı devlet politikasında en belirleyici rol oynadığı dönem İttihat ve Terakkinin tek başına iktidar olduğu dönemdir. Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp Osmanlı’nın son döneminden Türkiye Cumhuriyetine geçişte Türk milliyetçiliğinin kurucu ideologları olarak sayılabilir.

‘Milliyetçilik Teorileri ve Türkiye Türkiye ve Türk milliyetçiliği değişik dönemlerde ve değişik yazarlarca çok farklı şekilde sınıflandırılmıştır. Bernard Lewis ve Feroz Ahmad, Türk milliyetçiliğini Fransız-tipi vatandaşlığa dayalı, anayasal, sivil bir milliyetçilik olarak tanımlamıştır. Rıdvan Akar veya Çağatay Okutan ise, Türkiye’de devletin özellikle 1923-1964 döneminde pek çok yasal düzenleme ve/ya hukuksuz tasarrufla Müslüman kökenli olmayan etnik grupların sistemli olarak vatandaşlıktan çıkarılarak Türk kimliği tanımı dışında saydıkları, Müslüman etnik grupların ise vatandaşlık verilmek ve asimile edilmek suretiyle Türk kimliği içinde sayıldıkları iddiasındadırlar.

Konunun Özeti Etnisitenin tanımı, din, dil, meslek, sınıf ve vatandaşlık gibi diğer toplumsal kategorilerden ayrımı Primordiyalizm ve inşacılık etnisiteye yaklaşımları Milliyetçilik ve ulus devlet kavramları Milliyetçiliğin sebepleri Din ve milliyetçilik ve din arasındaki ilişki Milliyetçiliklerin sınıflandırılması Devletlerin etnik çeşitliliğe yaklaşımları ve politikaları -Bu derste olmaması gerekenler  

Değerlendirme Soruları Max Weber’e göre etnîsitenin tanımı nedir? Etnisite; din, dil, meslek, sınıf ve vatandaşlık gibi diğer toplumsal kategorilerden nasıl ayrılır? Primordiyalizm ve inşacılık yaklaşımlarının etnîsitenin tanımına ilişkin farkları nelerdir? Her etnisite için ‘etnik grup’ tabirini kullanmak doğru mudur? Rogers Brubaker neden etnik kategori tabirini tercih etmiştir? Milliyetçilik ve ulus devlet dünyanın hangi bölgesinde ve hangi dönemde ortaya çıkmıştır? Toplumdan yükselen bir milliyetçilik mi ulus devleti inşa etmiştir, yoksa hâlihazırda inşa edilmiş devletler mi toplumda milliyetçiliği yaymıştır? Benedict Anderson’a göre milliyetçiliğin sebepleri nelerdir? Napolyon’un zaferleri ve milliyetçiliğin yayılması arasında nasıl bir ilişki olabilir? Elie Kedourie, Ernest Gellner ve Benedict Anderson’a göre din ve milliyetçilik ve din arasında nasıl bir ilişki vardır? Hans Kohn’a göre milliyetçilikler nasıl sınıflandırılabilir? Harris Mylonas’a göre devletler etnik gruplara yaklaşımında hangi politikaları uygulayabilir?

Ek Okuma Önerileri Şener Aktürk, Türkiye’nin Kimlikleri: Din, Dil, Etnisite, Milliyet, Devlet ve Medeniyet, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2013 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, Çev. İskender Savaşır, İstanbul: Metis Yayınları, 2011. Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, Çevirenler: Günay Göksu Özdoğan ve Büşra Ersanlı Behar, İstanbul: Hil Yayınları, 2008. Eric J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetçilik, Çev. Osman Akınhay, İstanbul: Ayrıntı Yayinları, 2010. Mümtaz’er Türköne (Der.), Milletler ve Milliyetçilikler, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2012.

Kaynakça Şaban Kardaş, Ali Balcı, (Editörler), Uluslararası İlişkilere Giriş, Küre Yayınları, İstanbul, 2014

Ders Bitti…