ZEE 307 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU Arş. Gör. Ahmet FİDAN OSB olan çocukların öğretimi  Öğretimi Planlama ve Yürütme Nesneleri Eşleme ve Sınıflama  Başkalarının Davranışlarını Taklit Etme Başkalarının Dediklerini Anlama ZEE 307 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU Arş. Gör. Ahmet FİDAN

EYDE - Erken ve Yoğun Davranışsal Eğitim Lovaas tarafından ABD’de yarım yüzyıl önce UDA temelinde geliştirilmiştir. EYDE hizmetlerinin otizmli çocukların gelişimi üzerindeki etkileri çok sayıda araştırmayla gösterilmiştir (www.lovaas.com). Türkiye'de EYDE yaklaşımına göre yürütülen uygulamaların en bilineni kısaca OÇİDEP olarak adlandırılan Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı'dır (www.ocidep.com).

EYDE Erkenlik hedef kitlesi 0-8 yaş arasındaki otizm tanılı çocuklar olup, eğitime 3 yaştan önce başlanması yeğlenir. Yoğunluk haftada 20 ila 40 saat süreyle eğitim hedeflenir. Davranışsallık eğitim tümüyle UDA'ya dayalıdır. Kesintisizlik eğitimin kesintiye uğramaması büyük önem taşır; dolayısıyla, mümkünse haftada 7 gün, yılda 12 ay eğitim önerilir. Birebir eğitim en az 6 ay süreyle bire-bir eğitim ağırlıklı uygulama yeğlenir.

Eğitimin Kapsamı Nesneleri Eşleme ve Sınıflama (Modül 10): Nesnelerin birbirine benzeyen ve benzemeyen özelliklerine dikkat ederek, benzer nesneleri ya da resimleri bir araya getirme; örneğin; tıpa tıp aynı olan nesneleri, tıpa tıp aynı olan resimleri, aynı sınıftan ancak farklı olan nesneleri, nesneler ile onlara karşılık gelen resimleri vb. Başkalarının Davranışlarını Taklit Etme (Modül 11): Bir başkası tarafından yapılan bardağı tabağa koyma, kitabı açma gibi nesneli davranışları ya da el sallama, çeneye dokunma gibi nesnesiz davranışları taklit etme; taklit öğretimiyle ilgili nihai hedef çocuğun genelleşmiş taklit becerisini kazanarak çevresindekilerin davranışlarını kendiliğinden taklit eder hale gelmesidir. Oyun Oynama (Modül 12): Kendi başına, bir yetişkinle birlikte ya da akranlarıyla birlikte basit oyunlar oynama.

Eğitimin Kapsamı Başkalarının Dediklerini Anlama (Modül 13): Başkalarının kendisine yönelik iletişim girişimlerine uygun tepkilerde bulunma; örneğin, kendisine adıyla seslenildiğinde dönüp bakma, kendisinden bir şey istendiğinde yerine getirme. Başkalarıyla İletişim Kurma (Modül 14) ve Görsel Desteklerden Yararlanma (Modül 15): Başkalarıyla sözel olarak, yani konuşarak iletişim kurma; sözel iletişim becerilerinin gelişiminde zorluk olması durumunda resimler aracılığıyla iletişim kurma; isteklerini, duygularını ve düşüncelerini sözel ya da görsel olarak başkalarına iletme.

Eğitimin Kapsamı Kendi Gereksinimlerini Karşılama (Modül 16): Soyunma, giyinme, beslenme gibi özbakım becerilerini bağımsız olarak yerine getirme. Tercih Bildirme ve Seçim Yapma (Modül 17): Yukarıda sıralanan becerileri ve günlük yaşamda yer alan diğer etkinlikleri yerine getirirken kendi tercihlerini bildirme ve kendisine sunulan seçenekler arasından seçim yapma. Akranlarla Etkileşimde Bulunma (Modül 18): Akranlarıyla ev, oyun parkı, yuva vb. ortamlarda etkileşebilmek için gerekli temel sosyal becerileri kazanma.

Temel kavramlar UDA Pekiştireç ve pekiştirme İpucu sunma ve ipucunu silikleştirme Ayrık denemelerle öğretim

Öğretimi planlama Ders Oturum Deneme Denemeler arası süre ?

Etkili pekiştireç belirleme Pekiştireç türleri Pekiştirme tarifeleri

Öğretim oturumlarını yürütme Planlama Eğitsel kontrol

Öğretimin Püf Noktaları Denemeler sırasında yönerge verme İpucu sunma ve silikleştirme Pekiştireç sunma Pekiştirmeyi seyrekleştirme Yoklama denemelerine yer verme Denemeler arasında bekleme Ek ipuçlarına dikkat etme

Olası sorunlar ve çözümleri Farkında olmadan ek ipuçları sağlanması Aracın ya da becerinin çocuğun özelliklerine uygun olmaması Pekiştirmenin çok hızlı ya da çok yavaş seyrekleştirilmesi İpuçlarının çok hızlı ya da çok yavaş silikleştirilmesi Pekiştireçlerin bıkkınlık yaratması Pekiştireç-lerin yeterince etkili olmaması

Olası davranış sorunları ve çözümleri Kendini uyarıcı davranışlar Öfke nöbetleri Kaçma-kaçınma davranışı

ADÖ kontrol listesi Tepki fırsatı sunma İpucu sunma Çocuğun göz kontağını yakala, dikkatini çek, gerekirse fiziksel ya da sesli dikkat çekici kullan. Araçları (eğer, varsa) ve yönergeyi sun; yönerge sunarken çocuğun adını kullanma ve yönergeyi tekrarlama Tepki fırsatı sunma Aşamalı yardım kullan. İpucu sunma Doğru tepkiyi, pekiştirme tarifesi doğrultusunda, sosyal pekiştireç ve yanı sıra yiyecek, içecek ya da etkinlik pekiştireçlerinden biriyle pekiştir. Doğru tepkiyi pekiştirme Yanlış tepki başladığında çocuğu durdur, göz kontağını kes ve 2 saniye süreyle araçları (eğer, varsa) kenara çek. Araçları (eğer, varsa) ve yönergeyi tekrar sun. Doğru tepkiyi garantileyen ipucunu sun. Coşkulu olmayan sözel pekiştirme yap (ör., "peki", "tamam", "güzel" vb.) Yanlış tepkiyi önleme ya da düzelt 1-6 sn. süreyle bekledikten sonra yeni bir deneme başlat; yeni bir denemeye geçmeden önce pekiştirme işlemlerinin sona erdiğinden (ör., çocuğun yiyeceği-içeceği bitirdiğinden) emin ol. Denemeler arasında bekle

10. Nesneleri Eşleme ve Sınıflama Temel eşleme becerileri, eş ya da neredeyse-eş nesnelerin bir araya getirilmesini içerir. Sınıflama becerileri ise, görünüm benzerliğinin ötesinde onlara atfedilen belli özellikler çerçevesinde nesnelerin bir araya getirilmesini kapsar. Atfedilen özelliklerin bazıları, nesnelerin işlevleriyle ilişkili olabileceği gibi (örneğin, yediklerimiz, içtiklerimiz, evin içinde kullandıklarımız, giydiklerimiz) varlıkların ait oldukları sınıflarla da ilişkili olabilir (örneğin, hayvanlar, bitkiler, meyveler, sebzeler, metal nesneler, kumaş nesneler).

Eşleme ve Sınıflama Neden Önemlidir? Kavramları öğrenebilmek için nesneleri, olayları ve karşılaştığımız değişik durumları belli özellikleri çerçevesinde gruplar ve onlara bir isim veririz. Renkleri, büyük-küçük, uzun-kısa, kirli-temiz, sıcak-soğuk gibi kavramları, nesnelerin çokluk değerlerini ifade eden sayıları ancak onlara ilişkin zihinsel sınıflama etkinliklerinin ardından öğrenebiliriz. Dil becerilerini öğrenirken eşleme becerilerinden yararlanırız. Örneğin: Konuşurken kullandığımız sesli sözcükler aslında onlarla eşlenmiş olan nesneleri ve eylemleri ifade eder. Dolayısıyla, eşleme becerisi sözlü iletişim davranışlarının öğrenilebilmesi için kullanılan çok önemli bir yapı taşıdır. Okuma-yazma becerilerini öğrenirken de eşleme becerilerini kullanırız. Çünkü hangi harflere hangi seslerin karşılık geldiğini öğrenebilmek için eşleme yapmamız gerekir.

Ayrıca… Dikkati yöneltme ve farklı uyaranları birbirinden ayırt etme becerisinde genellikle sınırlılıklar gösteren otizmli çocuklar… Eşleme ve sınıflama becerilerinin öğretimi, göreli olarak kolaydır. çocuğun öğretim sürecine daha kolay adapte olmasını sağladığı gibi davranış sorunlarının ortadan kalkmasına da yardımcı olabilir

Eşleme Ayırma Üç boyutlu eş nesneleri eşleme İki boyutlu eş nesneleri eşleme Üç boyutlu nesneler ile iki boyutlu temsillerini eşleme Renk ve şekil eşleme Aynı sınıftan eş olmayan nesneleri eşleme Sınıfa Göre Eşleme Üç Boyutlu Nesnelerle Eş Olmayan İki Boyutlu Temsillerini Eşleme Ayırma Eş olan nesneleri ayırma Eş olmayan nesneleri ayırma Nesneleri sınıfa göre ayırma

Sorular? Eşleme ve sınıflama becerilerini öğretirken her bir basamak her çocukta mutlaka aynı sırayla izlenmeli mi? Öğretim denemelerinin sunum hızı nasıl olmalı? Çocuktan beklenen tepkide uyarlama yapılabilir mi? Öğretim araçlarını seçerken ve kullanırken nelere dikkat etmek gerekir?

11. Başkalarının Davranışlarını Taklit Etme Neden Taklit Becerileri Öğretilmelidir? Taklit hem sosyal hem de zihinsel gelişimin önemli bir öğesidir. Sosyal olarak taklit, bireyin kendisi ve diğerleri arasında etkileşimin kurulmasına ve diğerlerinin niyetlerini anlamasına zemin hazırlamaktadır. Zihinsel olarak taklit, dil ve oyun gelişimi için bir temel oluşturmaktadır. Temel taklit becerileri, genellenmiş sözel olmayan taklit becerilerinden oluşmaktadır. Taklit becerisinin genellenmiş olması, çocuğun yeni karşılaştığı bir davranışı, bir öğretim sürecine gereksinim olmaksızın taklit edebilmesi anlamına gelmektedir.

Taklit becerilerinin genel öğretim süreci ?

Temel taklit becerileri Nesnelerle Yapılan Büyük Kas Taklit Becerileri Nesne Kullanmaksızın Yapılan Büyük Kas Taklit Becerileri Küçük Kas Taklit Becerilerinin Öğretimi Yüz Hareketlerini ve İfadelerini Taklit Becerileri İki Basamaklı Taklit Becerileri

13. Başkalarının Dediklerini Anlama Neden Alıcı Dil Becerileri? Dil ve iletişime ilişkin becerilerde yaşadıkları güçlükler…  … sosyal etkileşim sorunları ile sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışların da dil ve iletişim alanında gözlenen sorunlarla… Diğerleriyle iletişim kurabilmek en önemli … İsteklerini ve gereksinimlerini ifade edebilmek, yardım isteyebilmek, devam etmekte olan bir sohbete katılabilmek tüm çocuklar gibi… Ancak, iletişim kurabilmek için… Her ne kadar dil ve iletişimden söz edildiğinde akla çoğunlukla ve öncelikle … gelse de iletişim kurabilmek için bunların yanı sıra başkalarının söylediklerini anlamaya da gereksinim duyarız.

Alıcı dil becerileri … alıcı dil becerilerini öğretirken çocuktan, bir başka kişinin sözel ifadesini anlaması ve bu ifadenin barındırdığı yönergeye uygun tepkide bulunması beklenmektedir. Teknik anlatımla…

Sözel Alıcı Dil Becerilerinin Jestlerle Desteklenmesi Adına Tepki Verme Sözel Alıcı Dil Becerilerinin Jestlerle Desteklenmesi İki Basamaklı Sözel Alıcı Dil Becerileri Tek Basamaklı Sözel Alıcı Dil Becerileri

Ekstra ipuçları Ses tonu İpucu türü Genelleme Kalıcılık