ENDOKRİN SİSTEMİ VE ÖZEL DUYU ORGANLARI Yrd. Doç. Dr. Kadri KULUALP Yrd. Doç. Dr. Önder AYTEKİN

İÇ SALGI BEZLERİ (GLANDULA ENDOCRINAE) Metabolik olaylarda, büyüme, gelişme gibi birçok fizyolojik olayda rol oynayan bezlere endokrin bezler denir. Salgı kanalları olmadığından, salgılarını doğrudan dolaşıma boşaltırlar. GLANDULA THYROIDEA (TİROİD BEZİ) Boynun ön tarafında C5-T1 vertebralar arasında bulunan, damardan zengin bir organdır. Lobus dexter ve lobus sinister olmak üzere iki lob ve ortada bunları birbirine bağlayan isthmus glandula thyroidea’dan oluşur. Tiroksin (T4) triiyodotironin (T3) ve kalsitonin hormonlarını salgılar. T3 ve T4 bazal metabolizmayı stimüle eder. Kalsitonin kan kalsiyum seviyesini düşürür. Glandula thyroidea’nın normalden fazla büyümesine tiroid hiperplazisi (guatr) denir.

GLANDULA PARATHYROIDEA (PARATİROİD BEZİ) Glandula thyroidea’nın yan loblarının arka kenarı ile kapsülü arasında bulunan 4 adet bezdir. Parathormon denilen bir hormon salgılar. Bu hormon kalsiyum ve fosfor metabolizmasıyla ilgilidir. Kemikteki kalsiyumun kana geçmesini sağlar. Kan kalsiyum seviyesi yükselirse parathormon sekresyonu inhibe olur. Kan kalsiyum seviyesi düşerse parathormon sekresyonu artar. Parathormon ayrıca kan fosfor seviyesini düşürür.

THYMUS (TİMUS BEZİ) Timus; göğüs bölgesinde, sternum’un hemen arkasında, 4. Costa’ya kadar uzanır. Eşit büyüklükte olmayan iki lobdan oluşur. Doğumda 10-15 gr ağırlığında olup, pubertaya kadar büyür ve 30-40 gr’a kadar ulaşır. Daha sonra atrofiye olarak yağ dokusuna dönüşür. Fibröz bir kapsülle sarılıdır. Kapsül bez içine bölmeler göndererek bezi lobuli thymi denilen küçük lobcuklara ayırır. Lobcuklar dışta cortex thymi, içte medulla thymi denilen iki lobdan oluşur. Timus, primer lenfoid bir organdır. Hücresel bağışıklıktan sorumlu olan T-lenfositlerin yapım yeridir.

GLANDULA SUPRARENALİS (ADRENAL-BÖBREK ÜSTÜ BEZİ) Böbreklerin üst kutuplarına yerleşmiş iki bezdir. Yaklaşık 5 gr. ağırlığında, 3-5 cm genişliğinde ve 4-6 cm kalınlığındadır. Dışta cortex ve içte medulla olmak üzere iki kısımdan oluşur. Cortex dıştan içe doğru üç tabakadan oluşur. Zona glomerulosa: Elektrolit ve su dengesini sağlayan aldesteron salgılar. Zona fasciculata: Vücudun karbonhidrat metabolizmasını düzenleyen glukokortikoidleri sentezler. Zona reticularis: Cinsiyet hormonlarından progesteron, östrojen ve androjen salgılar. Medulla’da ise adrenalin ve noradrenalin salgılanır. Vena suprarenalis Cortex suprarenalis Central ven Medulla suprarenalis

HYPOPHYSIS (GLANDULA PITUITARIA-HİPOFİZ) Os sphenoidalis’te sella turcica’daki fossa hypophysialis’de yerleşmiştir. Üst kısmı diaphragma sellae adı verilen duramater parçasıyla örtülüdür. Diaphragma sella’nın ortasından infundibulum denilen bir sap geçer. Hipofiz, infundibulum ile hypothalamus’a tutunur. Hipofiz, adenohypophysis ve neurohypophysis olmak üzere iki kısma ayrılır.

ADENOHİPOFİZDEN SALGILANAN HORMONLAR 1- Somatostatin (Growth hormon-STH): Kas ve kemiklerin belirli bir yaşa kadar büyümelerini sağlar. 2- Prolactin: Kadınlarda memelerin gelişimini ve meme bezlerinin salgı yapmasını sağlar. 3- Tirotropin (TSH): Tiroid hormonlarının salgılanmasını sağlar. 4- Adrenocorticotropin (ACTH): Böbreküstü bezinden steroid hormonlarının salgılanmasını sağlar. 5- Follikül stimule edici hormon (FSH): Kadınlarda ovarium folliküllerinin gelişmesini ve östrojen hormonunun salgılanmasını, erkeklerde spermatogenesis’i sağlar.

6- Luteinize edici hormon (LH): Kadınlarda corpus luteum tarafından progesteron salgılanmasını sağlar. 7- Melanosit stimule edici hormon (MSH): Derideki pigment hücrelerini stimüle ederek derinin normal pigmentasyonunu sağlar. Adenohypophysis’ten salgılanan bu hormonlar hypothalamus’tan salgılanan ‘’Releasing faktör’’lerin etkisiyle sentezlenir ve dolaşıma verilir. Hypothalamus’ta sentezlenip neurohypophysis aracılığıyla sistemik dolaşıma verilen hormonlar şunlardır: 1- Vasopressin (Antidiüretik hormon- ADH): Böbreklerden suyun reabsorbsiyonunu artırarak vücutta su tutulmasını sağlar. 2- Oksitosin: Uterus ve memenin düz kas liflerinde kontraksiyona sebep olur.

ÖZEL DUYU ORGANLARI Uyarıyı alan elemanlar reseptör olarak bilinir. Genelde 3 tip reseptör vardır. 1. Dış reseptörler: Çevresel uyaranlara hassas olup, duyu organlarında bulunurlar. 2. İç reseptörler: İç organlarda yerleşik, 3. Propriyoreseptörler: Kas, kemik, tendon ve iç kulakta bulunurlar. Uyarıya neden olan duyular periferik sinir sistemi yolu ile omuriliğe ve buradan da beyine ulaştırılarak reaksiyon veya cevaba dönüştürülür. Duyu organları; göz (görme), kulak (işitme), burun (koku alma), dil (tuzlu, tatlı, acı ve ekşi) tat alma ve vücudu örten deri (sıcak, soğuk, ağrı, basınç, dokunma v.b.) den oluşur.

KULAK Kulak, işitme ve denge organıdır. 1- Dış kulak (auris externa), 2- Orta kulak (auris media) ve 3- İç kulak (auris interna) olmak uzere 3 kısımda incelenir.

1- DIŞ KULAK (AURIS EXTERNA) Auricula (kulak kepcesi) ve Meatus acusticus externus (dış kulak yolu) olmak üzere 2 kısımdan meydana gelir. AURİCULA Dış ortamdan gelen ses dalgalarını toplar. Kıkırdak, yağ ve bağ dokusundan oluşur. Auricula’nın alt ucunda yer alan kulak memesi (lobulus auricularis) sadece deri, yağ ve bağ dokusundan oluşur, kıkırdak dokusu içermez. Dış yüzün ortasındaki derin çukurluğa concha auricularis denir. Meatus Acusticus Externus, serumen adı verilen, yağ bezlerinin salgısı ve ölü epitel hücreleri ile birlikte kulak kirini oluşturan bir salgıya sahiptir.

2- ORTA KULAK (AURİS MEDİA) Orta kulakta ossicula auditus denilen birbirine bağlı 3 küçük kemik bulunur. Bu kemikcikler dıştan içe doğru; 1- Malleus (çekiç), 2- İncus (örs) ve 3- Stapes (üzengi) olarak sıralanmaktadırlar. Orta kulak lateralden Auris Externa, Medialde ise Auris İnterna ile komşuluk yapmaktadır.

5,6,7,8,9 ve 10 ise İç kulağın yapılarını oluşturur. 3- İÇ KULAK (AURİS İNTERNA) İçkulağa labyrinthus’da denir. Denge ve işitme ile ilgili hücreler bu bölümde yer alır. Temporal kemiğin Pars petrosa (pyramis)’sının içinde yer alır. Labyrinthus osseus (kemik labirent) ve Labyrinthus membranaceus (zar labirent) olmak üzere iki kısma ayrılır. Zar labirent kemik labirentin içinde yer alır. 2,3 ve 4 Orta kulağın 5,6,7,8,9 ve 10 ise İç kulağın yapılarını oluşturur.

GÖZ Göz, orbita denilen ve kafa kemiklerinin oluşturduğu bir çukurun içinde yer alır. Üst duvarını frontal kemik ve sphenoid kemiğin ala minor’u oluşturur. Alt duvarını maxilla, os zygomaticum ve os palatinum oluşturur.

TUNİCA VASCULOSA BULBİ (UVEA) Göz 3 tabakadan meydana gelmektedir. 1- Tunica Fibrosa Bulbi 2- Tunica Vasculosa Bulbi (Uvea) 3- Tunica İnterna (Retina) TUNİCA FİBROSA BULBİ Sclera ve Kornea’dan oluşmaktadır. TUNİCA VASCULOSA BULBİ (UVEA) İris, Ciliar Body ve Choroid’den oluşur. TUNİCA İNTERNA En iç tabakadır. Retina’dan oluşur.

Anterior ve Posterior Camera’yı dolduran berrak sıvıya ‘’Humor aquosus’’ (Aköz Humör) denir. Processus ciliaris’ler tarafından salgılanır. Önce posterior camera’ya oradan da anterior camera’ya geçer. Buradan da sinus venosus sclera’ya boşalır.

GÖZ KASLARI M. rectus superior: Gözü yukarı ve içe döndürür. M. rectus inferior: Gözü aşağı ve içe döndürür. M. rectus lateralis: Gözü dışa çevirir. M. rectus medialis: Gözü içe baktırır. Gözün eğik kasları ise 2 kısımda incelenmektedir. M. obliquus superior: Gözü aşağı ve dışa döndürür. M. obliquus inferior: Gözü yukarı ve dışa döndürür.

DERİ Derinin görevleri yaşam için elzemdir. Bunlar; vücudu koruma, emilim, salgı yapma, duyu alma, vücut ısısını dengede tutma ve A, D vitaminlerini depolama şeklinde sıralanabilir. Derinin geneline mikroskobik düzeyde milyonlarca sinir sonlanmaları dağılmıştır. Fonksiyonlarının bazılarını bu sinir sonlanmaları aracılığı ile aldığı uyarılar sayesinde gerçekleştirir. Böylece canlıyı çevreden gelen uyarılara karşı koruma ve önlem almaya sevk eder. Derinin en dış tabakasına Epidermis denir ve epitel dokudan oluşmuştur. Epidermis altındaki tabaka Dermis olup, fibröz bağ doku içerir. Dermis altında deri altı gevşek bağ dokusu ve yağ dokusu yer alır. Deriye ait yardımcı elemanlar; kıl, tırnak ve mikroskobik düzeyde ter ve yağ bezleridir. Kıl vücudun genelinde bulunmakla birlikte el ayası ve ayak tabanında bulunmaz. Kıl rengi kılın dış tabakasında bulunan melanin pigmentinin miktarının farklılığından dolayıdır. Beyaz kılda melanin pigmenti yok denecek kadar azdır. Tırnaklar; keratinle kaplı epidermal hücrelerden oluşmuştur.