Araştırma Yöntemleri Nedensellik

Nedensellik Aydınlanma ve sonraki gelişmelerle yaygınlaşan pozitivist anlayış temelde nedensellik üzerinden ilerler. Bu anlayışa göre doğadaki bütün nesneler bir sebep-sonuç ilişkisi içindedirler ve bu ilişki içinde değişim gösterirler. Şayet nedensellik ilişkisini oluşturan yasalar bilinirse, bu ilişkinin sonuçlarını da açıklamak mümkün olacaktır. Örneğin yüksek bir yerden bırakılan bir cismin yere düşüşünü açıklayan yasayı anladığımızda, belirli bir yükseklikten yere bırakılan cismin düşüş hızını, yere çarpma şiddetini vb. hesaplamak mümkün olabilecektir. Sosyal bilimler de benzer bir yaklaşım sergiler: sosyal hayatı ya da ilişkileri nedensellik ile açıklamaya çalışır. Doğal alan ile sosyal alan arasındaki düzenlilikler aynı mıdır, aynı ilkelere göre mi işler? Eğitim düzeyi ile yoksulluk arasındaki ilişki ile havaya atılan cismin yere düşmesi ilişkisi benzer midir?

Nedensellik Nedensellik bağlamında bakıldığında ‘neden’ veya ‘niçin’ sorusunun peşine düşen araştırmaların hayli önemli olduğu söylenebilir. Tartışma: Bu çerçevede tanımlayıcı ve keşif amaçlı araştırmalar ile açıklayıcı araştırmaları kıyasladığımızda nasıl bir sonuca varabiliriz? Açıklayıcı araştırmalar, sosyal bir olgunun nedenlerini ve sonuçlarını ortaya çıkartmak ve bu olgu ile ilgili bir veya daha çok sayıdaki faktörün değişmesiyle o olguda nasıl bir değişimin ortaya çıkacağını tahmin etmeye çalışır.

Nedensellik Nedensellik, her olayın bir nedeni olduğu ve aynı koşullar altında aynı nedenlerin aynı sonuçları doğuracağı anlamına gelir. İki olgu arasındaki bu sebep-sonuç ilişkisine nedensel bağ veya illiyet bağı denir. Kullanım: Gündelik: Ayşe, Ali ile zengin olduğu için evlendi Sosyal bilimci: Kişinin mal varlığındaki artış, evlenebilirlik ihtimalinde artışa neden olur. Burada dikkat edilmesi gereken nokta normal kullanımda daha çok bireysel durumlarla ilgilenilirken bilimsel bir açıklamada nadiren bireysel durumlarla ilgilenilir. Sosyal bilimci daha çok toplam durumlara ve değişkenlere odaklanır (genel geçer sonuç çıkarma çabası).

Nedensellik Bir sosyal araştırmayı güçlü kılan en önemli özelliklerden birisi sonuçlarının toplumun geneline uyarlanabilmesi, yani dışsal geçerliliğidir (external validity). Bağımsız değişken, araştırma problemini etkileyen çevre ve kişi özellikleridir. Bağımlı değişken ise, bağımsız değişkenin etkisinin araştırıldığı, ona göre değişen özelliklerdir. Yani bağımsız değişken ‘neden’, bağımlı değişken ise ‘sonuç’tur. İstanbul’daki sokak suçluluğu oranı bağımlı değişken (sonuç), buna etki eden işsizlik, gelir düzeyinin düşüklüğü gibi faktörler ise bağımsız değişkenlerdir (neden)

Nedensellik işsizlik sokak suçları X Y

Nedensel açıklamalar Sadece bilimsel araştırma kapsamında değil fakat gündelik hayatta da karşılaştığımız olayların nedenlerini anlamaya çalışırız. Ailem ile aram neden sürekli iyi olmuyor. Arkadaşlarımla aram neden bozuldu? …. Sorulara cevap ararken iki nedensel açıklama tarzından bahsetmek mümkündür. İdiografik açıklama Nomotetik açıklama

Nedensel açıklamalar İdiografik açıklamalar: Bazen belirli bir olayın nedenlerini anlamak veya bir sorunu çözmek için aklımıza gelebilecek tüm nedenleri detaylarıyla sıralarız. Örneğin sözel derslerde başarılı ancak sayısal derslerde fazla başarılı olamayan birisi bunun nedenlerine dair farklı açıklamalar geliştirebilir. Benim kafam sayısal derslere fazla çalışmıyor. Sınıfın geneli zaten bu derslerde başarısız. Matematik dersinin öğretmenini sevmiyorum. Üniversitede sözel bölüm okuyacağım için sayısal derslere fazla önem vermiyorum.

Nedensel açıklamalar İdiografik açıklamada yalnızca bir kişi hakkındaki durum, yalnızca bir konu veya sadece belirli bir olay derinlemesine incelenir ve nedenleri tespit edilmeye çalışılır. İdiografik mantıkla yürütülen bir araştırmada sadece bir durum hakkında detaylı nedensel açıklamalar yapılır ancak toplumun geneline uyarlanabilecek genel geçer sonuçlara ulaşılamaz. Bu yönüyle idiografik mantık yürütmenin genelde nitel araştırmalarda kullanılan bir yaklaşım olduğunu söylemek mümkündür.

Nedensel açıklamalar Nomotetik açıklamalar: Bu açıklama tarzı ise genel durumları ve sorunları ele alarak bunlara yol açan en önemli nedenleri ortaya çıkarmaya çalışır. Sadece bir kişi, olay veya sorundan ziyade kişiler, olaylar ve sorunlar grubunu inceleyerek genele uyarlanabilecek açıklamalar geliştirmeye çalışılır. Belirli bir örnekten toplanan veriler gelişmiş istatistiki yöntemlerle analiz edilerek toplumun geneline uyarlanabilecek nedensel bağlar tespit edilmeye çalışılır. Bu tür araştırmalarda, tüm nedensel faktörler değil ancak bir veya birkaç faktör belirlenir.

Nedensel açıklamalar Toplumun geneline uyarlanabilecek fakat daha az detaylı sonuçlara ulaşmak için nomotetik; belirli bir konuyu derinlemesine incelemek için ise idiografik mantıkla araştırma problemine yaklaşılır. Açıklayıcı araştırmalar, nomotetik mantık yürütme yoluyla nedensellik bağlarını tespit etmeyi amaçlarlar.

Nedensel açıklamalar için gerekli şartlar Diğer şartlar sabit kalmak üzere (ceteris paribus), bağımlı değişkendeki değişiklik, bağımsız değişkendeki değişikliği takip ediyorsa, yani neden, sonuçtan önce geliyorsa nomotetik mantıkla nedensel açıklamadan bahsedebiliriz. Bu durumda üç nokta ön plana çıkmaktadır: 1- Bağımlı ve bağımsız değişkenlerdeki değişiklik 2- Bağımsız değişkendeki değişikliğin daha önce ortaya çıkması 3- Diğer değişkenlerin değerlerinin sabit kalması Öyleyse iki olgu arasındaki nedensel bağdan bahsedebilmek için üç şarta gerek vardır: Korelasyon Zaman sıralaması İlişkinin üçüncü bir değişkenle açıklanamaması

Nedensel açıklamalar için gerekli şartlar Korelasyon: İki değişkenin senkronize bir şekilde birlikte değişmesi, yani birlikte artması veya azalması veya birinin artarken diğerinin azalması demektir. Korelasyon tek başına nedenselliği kanıtlamaz (örneğin bir öğrencinin ayakkabı numarası ile akademik bilgisi arasında bir korelasyondan bulunabilir ancak bu bir nedensellik ifade etmez). Pozitif ve negatif ilişkide bağımlı ve bağımsız değişkenler aynı yönde değişirler. Pozitif: fakirlik ve suç oranı Negatif: ör. Caydırıcılık teorisi, suç oranı ile cezaların ağırlığı, kesinliği ve çabukluğu Korelasyon tek başına nedenselliği gösteremezse de onun yokluğunda da bir nedensellikten bahsetmek mümkün değildir.

Nedensel açıklamalar için gerekli şartlar Zaman sıralaması: nedensel bir ilişkinin tespiti için gerekli ikici şart zaman sıralamasıdır. Neden sonuçtan önce oluşmalıdır. Neden sonuç sıralamasını bulmak her zaman kolay olmayabilir. Mafya dizileri suça teşvik mi ediyor? Ya bunlardan etkilendiği söylenen kişiler zaten suça eğilimli kişilerse ve bundan dolayı dizileri izliyorlarsa? Öyleyse yapacağımız araştırmada nedenin sonuçtan önce oluştuğundan emin olmamız gerekir.

Nedensel açıklamalar için gerekli şartlar İlişkinin üçüncü bir değişkenle açıklanamaması: iki değişken arasındaki nedensel ilişki için gerekli üçüncü şart, bağımlı değişkendeki değişikliğin üçüncü bir değişkenle açıklanamamasıdır. Yani araştırmamızı öyle dizayn etmeliyiz ki sadece bağımsız değişken değiştiğinde bağımlı değişkene ne olduğunu görebilelim. Eğer üçüncü bir etken, bir dışsal değişken, söz konusu ilişkiye neden oluyorsa bu sahte bir nedensel ilişkidir.

Sahte nedensel ilişki Sahte nedensel ilişki Ayakkabı Akademik bilgi numarası Akademik bilgi Yaş

Nedensel açıklamalar için gerekli şartlar İlişkinin üçüncü bir değişkenle açıklanamaması (2): Örnek: Bebekleri leylekler mi getiriyor? Kırsal alanda leylekler çok, bebekler de çok. Leylek sayısının artışı ile bebek sayısının artışı arasındaki ilişki sahte bir nedensel ilişkidir. Bu her iki oranın artışını belirleyen başka bir faktör bulunmaktadır. O da kırsal veya kentsel karakter olabilir. Yangına müdahale eden ekip sayısı ile yangın hasarı arasındaki pozitif korelasyon, bir başka örneği oluşturur.

Ekolojik hata ve indirgemecilik Nedensel açıklamalar, incelenen analiz birimini yansıtmak zorundadırlar. Birey seviyesindeki sonuçlar birey seviyesinde toplanan verilere, gruplarla ilgili çıkarılacak sonuçlar gruplarla ilgili toplanan verilere dayanmalıdır. Analiz birimlerinin karıştırılması ekolojik hata ve indirgemeci hayalara yol açar.

Ekolojik hata ve indirgemecilik Ekolojik hata: analiz birimi olarak grup veya başka toplu birimler üzerinde yapılan incelemelere dayanarak daha alt seviyede veya birey seviyesinde sonuçlar çıkarılmasıdır. Ör. Bir araştırmacı polisin aşırı güç kullanması ile ilgili bir araştırma yapıyor. Araştırmasını şikayet dilekçeleri üzerinden yürütüyor ve üniversite mezunu polislerin olduğu müdürlüklerde şikayetlerin daha fazla olduğunu görüyor ve ‘üniversite mezunu polislerin aşırı güç kullanma olasılığı fazladır’ sonucuna varıyor. Burada veriler grup seviyesinde (il emn. md.) olmasına rağmen nedensel ilişki bireysel düzeyde kuruluyor. İndirgemeci hata: Burada da tam tersine, birey seviyesinde toplanan verilere dayanarak grup hakkında nedensel sonuçlara varıldığında bu hata ortaya çıkar. Ör. Birinci Dünya Savaşı’na bir Sırp milliyetçisinin bir veliahtı vurmasının yol açtığını iddia etmek, indirgemeci bir hatadır.

Ekolojik hata ve indirgemecilik Veri topladığınız birim Gruplar bireyler Hakkında sonuç çıkarttığınız birim İndirgemeci hata Ekolojik hata gruplar bireyler

Kaynaklar Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, Ed. Kaan Böke, İstanbul: Alfa