METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Klimatoloji Şube Müdürlüğü Mithat Ekici Mühendisi Ozon ve UV Çalışmaları İklim Modeli Çıktılarının Yorumlanması Eğitimi 11 – 15 Mayıs 2015, ANKARA

TÜRKİYE’DE OZON TABAKASININ KORUNMASINA YÖNELİK YAPILAN ÇALIŞMALAR SUNUM İÇERİĞİ TÜRKİYE’DE OZON TABAKASININ KORUNMASINA YÖNELİK YAPILAN ÇALIŞMALAR OZON HAKKINDA GENEL BİLGİ 1.Ozon Nedir? 2. Atmosferde Nerede ve Ne Şekilde Bulunur? 3. Ozon Tabakası Nedir ve Kalınlığı Ne Kadardır? 4. Toplam Ozon Nedir? 5. Ozon Atmosferde Nasıl Yok Edilmektedir? 6. Ozon Ölçümünde Kullanılan Başlıca Yöntemler Nelerdir? MGM TARAFINDAN YAPILAN OZON ÖLÇÜMLERİ 1. Ozonsonde Yöntemiyle Yapılan Ölçümler 2. Ozonsonde Ölçüm Sonuçlarının Değerlendirmesi 3. Brewer Spektrofotometresiyle Yapılan Ozon Ölçümleri 4. Brewer S. Ölçüm Sonuçlarının Değerlendirmesi TÜRKİYE ÜZERİNDEKİ OZON TABAKASININ DURUMU 1. Yer Gözlemlerinin Uzun Yıllar Değerlendirmesi 2. Uydu Gözlemlerinin Uzun Yıllar Değerlendirmesi ULTRAVİYOLE RADYASYON ÖLÇÜMLERİ 1. UV Radyasyon Ölçüm Noktaları 2. Brewer S. UV Radyasyon Ölçüm Değerlendirmesi E. OZON VE UV-İNDEKS TAHMİN ÇALIŞMALARI İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE OZON 1. Kutuplarda Görülen Ozon İncelmesi a. Güney Kutbundaki Durum b. Kuzey Kutbundaki Durum

TÜRKİYE’DE OZON TABAKASININ KORUNMASINA YÖNELİK YAPILAN ÇALIŞMALAR Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Orman ve Su İşleri Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü Gözlem Aktiviteleri (Ozon ve Ultraviyole Radyasyon Ölçümlerinden Sorumlu Kurum) Viyana Sözleşmesi ve Montreal Protokolü’ne İlişkin Düzenlemelerde Ulusal Odak Noktası

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI A. OZON HAKKINDA GENEL BİLGİ 1. Ozon Nedir? Yer yüzeyi yakınlarında zehirli bir kirletici olan ozon (O3), üç tane oksijen atomunun birleşmesinden oluşur ve stratosfer tabakasında yaşamsal önem taşır. Atmosferde bulunan Azot (N), Oksijen (O2) ve Karbondioksit (CO2) gibi temel gazlara göre oldukça düşük oranda bulunan ozon, iklimi etkilemekte ve yeryüzündeki canlıların korunmasında önemli rol oynamaktadır. Ozon özellikle, oksijenle birlikte güneşten gelen zararlı ultraviyole ışınlarının büyük kısmını stratosfer tabakası içerisinde emmekte ve bu ışınların yer yüzeyine kadar ulaşmasını önleyerek yakıcı etkisini de yok etmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 2. Atmosferde Nerede ve Ne Şekilde Bulunur? Ozon, atmosferde yerden yaklaşık 50 km yüksekliğe kadar uzanan troposfer ve stratosfer tabakaları içerisinde bulunmaktadır. Troposferik Ozon, insan kaynaklıdır (endüstriyel atıklar, egzoz gazı vb). Özellikle Azot Oksit (NOx) türevlerinin güneş ışığı ile tepkimeye girmesi sonucu genellikle sıcak yaz aylarında meydana gelmektedir. İnsan sağlığını olumsuz yönde etkilediğinden kötü huylu ozon olarak isimlendirilmektedir. Stratosferik Ozon, güneşten gelen zararlı ultraviyole ışınlarını emmesi nedeniyle iyi huylu ozon olarak isimlendirilmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 3. Ozon Tabakası Nedir ve Kalınlığı Ne Kadardır? Enleme ve mevsime göre değişmekle birlikte, atmosferde stratosfer tabakası içerisinde, yerden yaklaşık 19 ile 23. km’ler arasında maksimum ozon yoğunluğuna sahip katmana ozon tabakası denilmektedir. OZON TABAKASI

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Ozon tabakasının kalınlığı, normal atmosfer basınç ve sıcaklığına indirilerek hesaplandığında; 0.3 cm = 3 mm = 300 Dobson Birimi (DB) olarak bulunmuştur. 1 DB = 10-3 m-atm-cm = 0.01 mm’dir. Bir Dobson Birimi; ozon hacminin yaklaşık milyarda bir kısmının, ortalama atmosferik konsantrasyonunu ifade eder.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 4. Toplam Ozon Nedir? Toplam ozon; standart basınç ve sıcaklık altında, tabanı 1 cm2 olan düşey bir sütunun içerdiği ozon miktarına eşit miktar olarak ifade edilmektedir. Toplam Ozon Dünya ortalaması 300 Dobson Birimi civarında olup, coğrafik olarak 230 ile 600 Dobson Birimi arasında değişmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI TOMS Uydu Verilerine Göre Aylık Ortalama Toplam Ozonun Küresel Değişimi

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 5. Ozon Atmosferde Nasıl Yok Edilmektedir? Ozonun atmosferde yok edilmesinde çeşitli faktörler etkilidir: Yeryüzünde günlük yaşamın bir parçası olan ve içerisinde ozonu parçalayan klor, brom vb. gibi zararlı kimyasal maddeleri bulunduran soğutucular, klimalar, deodorant ve sanayide temizleyici olarak kullanılan kimyasal çözücüler (solventler) insanlar tarafından kullanıldıkça, CFC’lar ve bunların türevi olan maddeler atmosfere salıverilmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Zararlı klor bileşenleri gibi kimyasallar atmosferin üst katlarına sirkülasyonla taşınmakta ve ozonun en fazla bulunduğu stratosfer tabakasına kadar ulaşabilmektedir. Bu klor bileşenleri, yüksek enerjili ultraviyole ışınlarının katkısıyla ozon molekülünü parçalayarak oksijen molekülü ve oksijen atomu şekline dönüştürmektedirler.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Sonuç olarak; parçalanan ozon atomları nedeniyle stratosfer tabakası içerisindeki ozonun yoğunluğu azalmakta ve güneş ışınlarının zararlı etkilerinin yeryüzüne kadar ulaşmasına neden olmaktadır.  Çizelge: Ozonu yok eden başlıca kimyasal bileşikler. İsmi Formülü Kullanım Yeri Yüzde (%) Payı Ömrü (Yıl) Halon-1301 CBrF3 Yangın Söndürücüler 4 110 Metil kloroform CH3CCl33 Solventler 5 8 Karbon tetraklorür CCl4 67 CFC-113 C2Cl3F3 12 90 CFC-11 CCl3F Aerosoller, Köpükler, Soğutucular 26 74 CFC-12 CCl2F2 Aerosoller, Köpükler, Soğutucular, Klimalar 45 111

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 6. Ozon Ölçümlerinde Kullanılan Başlıca Yöntemler Nelerdir? Toplam Ozon Ölçüm Yöntemi Umkehr Yöntemi Ozonsonde Yöntemi Düşey Dağılım Yöntemi Yüzey Ozonu Ölçüm Yöntemi Diğerleri (Özel Yöntemler) Dünya genelinde farklı yöntemlerle ozon ölçümü yapan istasyonların dağılımı

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI B. MGM TARAFINDAN YAPILAN OZON ÖLÇÜMLERİ Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından 13.01.1994 tarihinde Ozonsonde yöntemiyle ozon ölçümüne başlanmış, Mart 2013 tarihinde de Kurum kararıyla son bulmuştur. Ayrıca, 09.11.2006 tarihinden beri de Brewer Spektrofotometresiyle toplam ozon ölçümleri yapılmaktadır.  

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 1. Ozonsonde Yöntemiyle Yapılan Ölçümler Ozonsonde yöntemi; yer tabanlı ve balonlu bir yöntemdir. Bu yöntemde; içerisine havadan daha hafif hidrojen gazı doldurulan bir balona ip yardımıyla ozonsonde ve radiosonde cihazları bağlanmakta, yer seviyesinden balonun patladığı yaklaşık 30–35 km yüksekliğe kadar atmosfer katmanı içerisindeki ozonun dikey dağılımı tespit edilmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Gözlem sonuçları; Küresel Atmosfer İzleme (GAW) Programı altında faaliyet gösteren, merkezi Kanada’da bulunan ve üyesi olduğumuz “Dünya Ozon ve Ultraviyole Radyasyon Veri Merkezi’ne (WOUDC)” “Ankara-348” istasyon numarası ile gönderilmekte ve bilim adamlarının kullanımına sunulmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 2. Ozonsonde Ölçüm Sonuçlarının Değerlendirmesi Meteoroloji Genel Müdürlüğü Ankara Radiosonde İstasyonu’nda, 13 Ocak 1994 -13 Mart 2013 tarihleri arasında balonlu Ozonsonde yöntemi kullanılarak 398 adet ozon ölçümü yapılmıştır. 398 adet ölçüm sonucuna göre, ortama toplam ozon miktarı 313,4 DU olarak hesaplanmıştır. 1994-2013 yılları arası aylık ortalama toplam ozon değerlerine bakıldığında; En yüksek ortalama toplam ozon değerinin 357 DU ile Nisan ayında, En düşük ortalama toplam ozon değerinin ise 284 DU ile Kasım ayında olduğu belirlenmiştir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Ankara’nın uzun yıllar mevsimlik toplam ozon değerlerine bakıldığında; En yüksek değere 346 DU ile İlkbahar mevsiminde, En düşük değere ise 286 DU ile Sonbahar mevsiminde rastlanılmıştır. Uzun yıllar ortalama toplam ozon değerinin 313,4 DU olduğu noktasından hareketle; 1995, 1997, 1999, 2000, 2002, 2005, 2007, 2008, 2010, 2011 ve 2012 yıllarında (11 yıl) ortalamanın altında, 1994, 1996, 1998, 2001, 2003, 2004, 2006, 2009 ve 2013 yıllarında (9 yıl) ortalamanın üzerinde değerler elde edilmiştir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 3. Brewer Spektrofotometresiyle Yapılan Ozon Ölçümleri Brewer Spektrofotometre (B188) cihazı; TÜBİTAK Kamu Ar-Ge Projeleri Destekleme Programı (1007) kapsamında, “Türkiye Üzerinde Troposferik ve Stratosferik Ozon/UV-B’ deki Değişimin Gözlenmesi ve Sonuçlarının Analizi” isimli MGM-İTÜ ortak projesi çerçevesinde, Ankara’da, Meteoroloji Genel Müdürlüğü Ana Bina Teras Katına 09.11.2006 tarihinde kurularak ölçümlere başlamıştır. Brewer Spektrofotometresi (B188)

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Brewer Spektrofotometresi; Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) tarafından desteklenen Küresel Atmosfer Gözlem (GAW) Programında atmosferik ozon sütununun ölçülmesi için esas olarak kullanılan sistemler Dobson ve Brewer Spektrofotometreleri’dir. Brewer Spektrofotometresi yere dayalı yeni bir ölçüm sistemi olup, 1980’lerden beri kullanılmakta ve sürekli olarak geliştirilmektedir. Dünya genelinde 43 ülkede 200’ün üzerinde (Avrupa’da 50 adet civarında) Brewer Spektrofotometresi halen kullanılmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Brewer Spektrofotometresi; Beş farklı dalga boyunu (306.3, 310.1, 313.5, 316.8, 320.1 nm) kullanılarak toplam ozon ve SO2 ölçümü yapabilmektedir. Ozon yoğunluğunu (dikey dağılımını) 50 km’ye kadar, 2 km aralıkla ve mol/cm3 cinsinden ölçebilmektedir. Cihaz direkt güneşi, ay ışığını ve zenith açısını kullanarak otomatik şekilde ve günlük ölçüm yapabilmektedir. Cihaz, 286.5-363.0 nm aralığındaki ultraviyole güneş radyasyonunu 0.5 nm aralıkla ölçmektedir. Erythemal UV radyasyonunu da mW/m2 (UV-İndeks) cinsinden ölçmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 4. Brewer Spektrofotometresi Ölçüm Sonuçlarının Değerlendirmesi Brewer Spektrofotometresine ait Ankara’nın aylık ortalama toplam ozon değerleri incelendiğinde; En yüksek aylık ortalama değerlerin Mart ve Nisan, En düşük aylık ortalama değerlerin ise Ekim ve Kasım aylarında olduğu belirlenmiştir.  Maks. Min.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Mevsimlik toplam ozon değerleri incelendiğinde; Maksimum ozon değerlerine ilkbahar mevsiminde, Minimum ozon değerlerine ise sonbahar mevsiminde rastlanılmaktadır. 2013 yılı mevsimlik ozon değerlerini uzun yıllar (2007-2013) mevsimlik ortalama değerlerle karşılaştırdığımızda ise; Yaz ve sonbahar mevsimi değerlerinin ortalama değerin üstünde, Kış ve ilkbahar mevsimi değerlerinin ise ortalama değerin altında olduğu belirlenmiştir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI C. TÜRKİYE ÜZERİNDEKİ OZON TABAKASININ DURUMU 1. Yer Gözlemlerinin Uzun Yıllar Değerlendirmesi Ankara’nın uzun yıllar ortalama toplam ozon değerleri incelendiğinde; Ozonsonde ölçümlerine ait uzun yıllar (1994-2013/20 yıl) ortalamasının 313,4 DU olduğu, Brewer Spektrofotometresi uzun yıllar (2006-2013) ortalamasının 318,8 DU olduğu belirlenmiştir. Uydu Gözlemleri uzun yıllar (1979-2012/34 yıl - 34x82=2788 adet) Türkiye ortalamasının 318,0 DU olduğu belirlenmiştir. Dünya Meteoroloji Örgütünün (WMO) “The Changing Ozone Layer (Rumen D. BOJKOV–1995)’’ isimli yayınında, kuzey yarımkürede Türkiye’nin de bulunduğu orta enlemlerde toplam ozon miktarının 280–320 DU arasında değiştiği belirtilmiştir. *** Bu sonuçlar, orta enlemler için verilen ozon miktar aralığı ile uyumludur.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 2. Uydu Gözlemlerinin Uzun Yıllar Değerlendirmesi 1979-2012 yılları arasındaki TOMS Uydu verilerinden oluşan ve ArcGIS 9.3 ile çizdirilmiş Toplam Ozon (DU) dağılım haritası görülmektedir. Bu haritadaki ozon dağılımı, kuzey yarım küre orta enlemler toplam ozon ortalama değerleri ile uyumludur. Haritada kullanılan veri setinin, ortalama toplam ozon değeri 318,0 DU olarak bulunmuştur. III. TÜRKİYE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KONGRESİ, TİKDEK 2013 3 - 5 Haziran 2013, İstanbul 34 yıllık ortalamalara göre, Türkiye’nin güneyindeki enlemlerde toplam ozon ortalaması 306 DU ve kuzeyindeki enlemlerde ise 331 DU civarındadır. Kuzey ve güney enlemler arasındaki ortalama toplam ozon farkı da 25 DU’dir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 34 yıllık veri setinde; En düşük yıllık ortalama ozon değeri 299 DU ile 1993 yılında; En yüksek yıllık ortalama ozon değeri ise 333 DU ile 1982 ve 1991 yıllarında görülmüştür. Türkiye Uzun Yıllar Ortalama Ozon Grafiği (TOMS ve OMI Uydu, 1979-2012) Toplam Ozon ortalamalarının zaman serisi grafiği bir düşüş eğilimi göstermektedir. Bu düşüş eğiliminin yaklaşık 0,4 DU/yıl olduğu ama Regresyon Katsayısı (R2) =0,2783 değerine göre istatistiksel olarak anlamlı olmadığı görülmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 34 yıllık periyot yaklaşık üç eşit parçaya bölünüp karşılaştırma yapıldığında; 1979-1988 yıllarını kapsayan ilk 10 yılda ortalama 325 DU iken, Son iki 11 yıllık periyot (2. Periyotta 1995-1996 yılları eksiktir) 315 DU ile birbirine eşit çıkmıştır. Ozon Azalmasının Bilimsel 2010 değerlendirmesine göre; ozon tabakasının kendisini onarması için konulan hedef 1980 yılı değerleri olarak belirlenmiştir. Farklı dönemler için Türkiye Uzun Yıllar Ortalama Ozon Değerleri Karşılaştırma Grafiği (TOMS ve OMI Uydu, 1979-2012)

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Farklı dönemler için Türkiye Uzun Yıllar Ortalama Ozon Değerleri Karşılaştırma Grafiği (TOMS ve OMI Uydu, 1979-2012) Kuzey yarımküre orta enlemlerde yıllık ortalama toplam ozonun, 2015 ve 2030 yılları arasında, 1980 yılı değerlerine döneceği tahmin edilmektedir. Bu değerlendirmelerle birlikte yukarıdaki üç periyoda bölünen grafikte 1990 yılı sonrası Türkiye üzerinde ozon incelmesinin durduğu, Küresel Ozon Değerlendirmesinin kuzey yarımküre orta enlemlerin 2015 yılından başlayarak ozon değerlerinin 1980 öncesine döneceği tezini desteklemektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI D. ULTRAVİYOLE RADYASYON ÖLÇÜMLERİ MGM tarafından Ultraviyole radyasyon (UV-B) ölçümlerine ilk kez 1997 yılında, Ankara ve Antalya’da UV-Biometer cihazı kullanılarak başlanmıştır. Halihazırda, Ankara’da iki farklı (UV-Biometer ve Brewer S.) ölçüm aleti ile, 14 farklı noktada ise Otomatik Meteoroloji Gözlem İstasyonlarına (OMGİ) monte edilmiş UV sensörleri (PMA1102 ve UV-Radiometer) olmak üzere, Toplam 15 istasyonda UV radyasyon ölçümleri yapılmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 1. Ultraviyole Radyasyon Ölçüm Noktaları İstasyon Cihaz Tipi Kurum Enlem Boylam Ölçümlerin Başlangıç Tarihi Ankara UV-Biometer MGM 39° 57’ (N) 32° 53’ (E) 1997-Bugün Antalya 36° 14’ (N) 29° 58’ (E) 1997-2003 İstanbul PMA-1102 40° 58’ (N) 82° 47’ (E) 2011-Bugün Afyon 38° 35’ (N) 31° 02’ (E) İzmir 38° 23’ (N) 27° 05’ (E) Akçaabat UVR1-B Radiometer 41° 01’ (N) 39° 35’ (E) 2009-Bugün Aksaray 34° 03’ (E) Elazığ 38° 60’ (N) 39° 28’ (E) Göksun 38° 01’ (N) 36° 30’ (E) Mardin 37° 30’ (N) 40° 73’ (E) Oltu 40° 33’ (N) 41° 59’ (E) Sivas 39° 75’ (N) 37° 02’ (E) Tarsus 36° 55’ (N) 34° 54’ (E) Tokat 40° 30’ (N) 36° 57’ (E) Van 38° 45’ (N) 43° 32’ (E)

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 2. Brewer S. Ultraviyole Radyasyon Ölçüm Değerlendirmesi Ankara’nın Brewer S. aylık toplam UV-B değerleri incelendiğinde (2007-2011); En yüksek değerlerin Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında, En düşük değerlerin ise Kasım, Aralık ve Ocak aylarında gerçekleştiği belirlenmiştir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Ankara’nın Brewer S. yıllık toplam UV-B değerleri incelendiğinde; en yüksek değerin 2008 yılında, en düşük değerin de 2009 yılında gerçekleştiği belirlenmiştir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI E. OZON VE UV-İNDEKS TAHMİN ÇALIŞMALARI Dünya Meteoroloji Teşkilatı (WMO) ve Alman Meteoroloji Teşkilatı (DWD) işbirliği ile Küresel Model (GME) ürünü “Toplam Ozon ve Ultraviyole İndeks Tahmini” verileri 01.06.2007 tarihinden beri Türkiye ve KKTC olmak üzere toplam 130 nokta için “İNTRANET” sayfasında, http://www.mgm.gov.tr/kurumici/tahmin-ozon- dwd.aspx adresinde yayınlanmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Harita Görünümü

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI AYRICA; Yürütücülüğünü Kurumumuzun Yaptığı ve 2007 Aralık ayında tamamlanan “Türkiye Üzerinde Troposferik ve Stratosferik Ozon/UV-B’deki Değişimin Gözlenmesi ve Sonuçlarının Analizi” isimli TÜBİTAK projesinin çıktısı olarak; Türkiye ve KKTC olmak üzere toplam 130 nokta için, “Ozon ve Ultraviyole İndeks Tahmini” konularında iki adet model geliştirilmiş ve kullanıma sunulmuştur. Bu iki modele ilişkin tahmin sonuçları MGM “İNTRANET” sayfasında http://www.mgm.gov.tr/kurumici/tahmin-ozon-mgm.aspx adresi “Günlük Toplam Ozon ve UV İndeks Tahmini-MGM” başlığı altında yayınlanmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI MGM-Ozon ve Ultraviyole İndeks Tahmini

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI F. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE OZON Ozon iklimi, iklim de ozonu etkilemektedir. Sıcaklık, nem, rüzgarlar ve atmosferdeki kimyasallar ozonun oluşumunu etkilemekte, oluşan ozon ise sırasıyla atmosferin diğer bileşenleri üzerinde etkili olmaktadır. Ozon tabakasının incelmesi tek başına iklim değişikliğinin ana nedeni değildir. Buna rağmen, ozon bir sera gazı da olduğu için, ozon değişimi ve iklim değişikliği arasında önemli bağ vardır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Geçmiş yaklaşık 30 yıllık periyotta oluşan stratosferik ozon incelmesi ve küresel troposferik ozondaki artışların iklim değişikliğine katkısı olduğu düşünülmektedir. İklim değişikliğine neden olan bu katkılar önemlidir, ancak diğer tüm sera gazlarından kaynaklanan toplam katkı ile karşılaştırıldığında küçük olduğu görülmektedir. IPCC 2007 Değerlendirme Raporunda da ifade edildiği gibi, troposferik ozonun küresel ısınma üzerine etkisinin, karbondioksit’in yaptığı etkinin ancak % 25’i kadar olduğu anlaşılmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Atmosferde “Ozonu Yok Eden Maddeler -ODSs” ile “İklim Değişikline Neden Olan Maddeler-Halocarbon” lar bulunmaktadır. Bu maddelerden: PerFluoroCarbon (PFCs) ve HFCs’lar (Halocarbon) ise sadece iklim değişikliğine neden olmakta ve ozona zarar vermeyen alternatif maddeler arasında yer almaktadırlar. HCFCs, CFCs ve Halonlar (ODSs) ise stratosferik ozonun yok edilmesine ve iklim değişikliği üzerine birlikte katkıda bulunmaktadır. Safeguarding The Ozone Layer And The Global Climate System- WMO and UNEP 2005) Kırmızı renkte verilen gazlar Montreal Protokolü ve buna ait değişiklik ve ayarlamalarla kontrol edilirken, yeşil renkte verilen gazlar ise Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) ve Kyoto Protokolü ile kontrol edilmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Ozonu Yok Eden Başlıca Kimyasal Bileşikler İsmi Formülü Kullanım Yeri Yüzde (%) Payı Ömrü (Yıl) Halon-1301 CBrF3 Yangın Söndürücüler 4 110 Metil kloroform CH3CCl33 Solventler 5 8 Karbon tetraklorür CCl4 67 CFC-113 C2Cl3F3 12 90 CFC-11 CCl3F Aerosoller, Köpükler, Soğutucular 26 74 CFC-12 CCl2F2 Aerosoller, Köpükler, Soğutucular, Klimalar 45 111

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Ozon tabakasının korunması amacıyla; Viyana Sözleşmesi (1985) ve Montreal Protokolü (1987) çerçevesinde uluslararası bir sistem oluşturulmuştur. Bu sistem, ozon tabakasında tahribata yol açan bazı kimyasal maddelerin, üretim, kullanım ve ticaretini uygulanabilir bir takvim çerçevesinde azaltılarak sıfıra indirilmesini öngören teknik içerikli bir süreci kapsamaktadır. Bu amaçla en son 2007 yılında Montreal’de olmak üzere çeşitli ayarlama ve değişiklikler yapılmıştır. Tahmini Miktar (Trilyon) Ozonu Yok Eden Maddelere (Cl) İlişkin Ayarlamalar- (WMO 2007) Japon bilim adamlarının yaptıkları son değerlendirmelere göre; Montreal Protokolü sınırlarına uyulduğu takdirde, Antarktika üzerindeki ozon tabakasında görülen deliğin, 2020’den itibaren küçüleceği ve 2050 yılından itibaren de kapanmaya başlayacağı öngörülmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI 1. Kutuplarda Görülen Ozon İncelmesi Ozon bütün yıl boyunca ekvator kuşağı üzerindeki stratosfer tabakasında üretilmektedir. Stratosferdeki hava hareketleriyle kutuplara doğru taşınmakta ve kutba yakın bölgelerde de toplam ozon en yüksek seviyelere ulaşmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Ozon tabakasındaki incelme, özellikle kutuplarda görülen bir durumdur. Ozon tabakasını etkilediğine inanılan mekanizmalar çok karmaşıktır ve özellikle kutuplarda oluşan fiziko-kimyasal tepkimelere bağlıdır. Bu mekanizmalardan en bilineni, kutup bölgelerinde görülen çok düşük sıcaklıkların yardımıyla, atmosferdeki klor ve brom moleküllerinin ozon molekülü ile tepkimeye girmesi ve ozonu parçalayıp yok etmesidir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI a. Güney Kutbundaki (Antarktika) Durum Ozon tabakasını incelten (yok eden) meddeler (CFCs, Br vb.) atmosferik hareketler vasıtasıyla büyük mesafeler kat ederek stratosfer tabakasına taşınmakta ve incelme özellikle bu tabakada görülmektedir. “Ozon Deliği” olarak bilinen Antarktik ozon tabakasındaki önemli incelme, yer kürenin başka bir yerinde olmayan sadece bu bölgede mevcut olan özel hava koşulları nedeniyle oluşmaktadır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Bu koşullar; Antarktik stratosferdeki -78 °C’nin altındaki çok düşük sıcaklıklar, kış ve erken ilkbahar döneminde Polar Stratosferik Bulutlar (PSC) olarak adlandırılan buz halindeki (nitrik asit ve sülfürik asit karışımından oluşan) ince bulutları meydana getirmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI PSC’ın içerisinde, buz kristallerinin yüzeyinde oluşan özel kimyasal reaksiyonlar sonucunda, CFC’lar salıverilerek aktif hale geçmektedir. Bunun sonucunda, ozonda yok olma başlamakta, şiddetli incelme (delinme) oluşmaktadır. Antarktik ilkbaharda, sıcaklıklar yükseldikçe buz kristalleri buharlaşmakta ve ozon tabakası da incelmeden önceki eski haline dönmeye başlamaktadır. Toplam ozon miktarının 220 DU’nin altına düştüğü durumlar, şiddetli ozon incelmesi olarak kabul edilmektedir.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Güney kutbunda 1979 yılından günümüze kadar yapılan gözlemlerde; Şiddetli ozon incelmesinin 1980’li yıllardan itibaren oluşmaya başladığı, fakat yoğun olarak 1990’lı yıllarda ortaya çıktığı görülmektedir. Öyle ki, tüm gözlemler içerisinde minimum ozon kalınlığının günlük bazda 30.09.1994 tarihinde 73 DU’ne, yıllık bazda ise 1994 yılında 92 DU’ne düştüğü belirlenmiştir. İncelmenin görüldüğü alan ise 2006 yılında 26.6 mKm2 ile maksimum seviyeye ulaşmıştır.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI b. Kuzey Kutbundaki (Arktik) Durum Kuzey kutbunda, ölçümlerin kaydedilmeye başlandığı 1970’li yılların başından beri ozonda görülen lokal düşüşler bile, süre ve miktar bakımından Antarktika’daki gibi şaşılacak kadar büyük ve etkili değildir. Fakat son yıllarda (2011), yüksek atmosfer seviyelerinde özellikle kış mevsimi süresince görülen oldukça soğuk hava şartları nedeniyle, ozondaki incelme endişe verici düzeye ulaşmıştır. Kuzey yarımkürede Arktik ozon incelmesinden en fazla etkilenen alan. (www.theozonehole.com)

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI Dünya Nüfus Yoğunluğu Haritası Kuzey yarımkürede ozondaki incelmeden etkilenen ülkeler Şayet, Kuzey kutbundaki ozon incelmesi, büyüklük olarak güney kutbunda görülen incelmeye benzemiş olsaydı, kuzey yarım kürede 700 milyonun üzerinde insan, yabani hayat ve bitkiler güneşin zararlı ultraviyole ışınlarının etkisine maruz kalabileceklerdi.

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI

METEOROLOJİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI KAYNAKLAR: 1- http://www.giss.nasa.gov/research/features/200402_tango/ 2- http://www.esrl.noaa.gov/gmd/ozwv/dobson/papers/wmobro/ozone.html 3- http://www.nature.com/news/2009/090812/full/460792a/box/2.html 4- http://www.austlii.edu.au/au/legis/act/num_reg/rpuar2010129o2010622/s8.html 5- http://pubs.rsc.org/en/content/articlelanding/2007/pp/b700024c#!divAbstract 6- http://www.sparc-climate.org/about/themes/climate-chemistry-interactions/ 7- http://ozone.unep.org/Assessment_Panels/SAP/Scientific_Assessment_2006/05-Chapter_3.pdf 8- http://www.esrl.noaa.gov/csd/assessments/ozone/2006/twentyquestions.html#list 9- http://www.mgm.gov.tr/arastirma/ozon-ve-uv.aspx?s=degerlendirme TEŞEKKÜR EDERİM.