FİİLLER (EYLEMLER) İBRAHİM TUNÇ

FİİLLER (EYLEMLER) Kainaatta iki temel öge vardır: Birincisi her türlü canlı, cansız nesne ve kavramı karşılayan isimler. İkincisi bu isimlerin meydana getirdiği iş, oluş, ve hareketleri bildiren fiiller.

Varlıkların yaptığı iş, oluş, ve hareketleri şahıs ve zamana bağlı olarak bildiren kelimelere fiil denir. oku - malı -sın yaşa – mış - ım git - ecek - iz sev – di - m Fiiller, kalıcı kavram ya da varlıkları karşılamaz. Bunları, yukarıda da belirttiğimiz gibi hareketleri, oluşları, durumları karşılar.

Fiiller anlattıkları hareketlerin niteliğine göre üçe gruba ayrılır:

Kılış Fiilleri: Yapılan işten etkilenen bir nesnenin olduğu fiillerdir Kılış Fiilleri: Yapılan işten etkilenen bir nesnenin olduğu fiillerdir. Bu fiillerde hareketin mutlak bir nesneye yönelmiş olması gerekir. Örneğin “kırmak” eyleminin oluşabilmesi için mutlaka kırılacak bir nesnenin olması gerekir. iç-mek, taşı-mak, fırlat-mak, oku-mak

2) Durum Fiilleri: Oluşum sırasında nesneye ihtiyaç göstermeyen fiillerdir. Yani bu fiillerde hareket vardır; ama bu hareket nesneyle ilgili değildir. otur-mak, doğrul-mak, yürü-mek, uzan-mak

3) Oluş fiilleri: Bu tür fiillerde bir hareket yoktur 3) Oluş fiilleri: Bu tür fiillerde bir hareket yoktur. Bunlar öznenin yapısında bir değişme bildirir sol-mak, doy-mak, kızar-mak, uza-mak

FİİLLERDE KİŞİ (ŞAHIS) İş, oluş ya da hareketin kimin tarafından yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu belirten eklere kişi ekleri denir. Fiil çekiminde fiil kök veya gövdesine gelen bu eklere fiil çekim ekleri denir.

Türkçede dört çeşit kişi eki bulunmaktadır Türkçede dört çeşit kişi eki bulunmaktadır. 1) Birinci tip, şahıs ekleri görülen geçmiş zaman ve dilek-şart kipinde kullanılır. bil di - m bil se - m bil di - n bil se - n bil di bil se bil di - k bil se - k bil di - niz bil se - niz bil di - ler bil se - ler

gelecek zaman, geniş zaman ve gereklilik kipinde kullanılır. 2) İkinci tip şahıs ekleri öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman ve gereklilik kipinde kullanılır. Gel – meli-y-im Gel – meli-y-iz Gel – meli –sin Gel –meli-siniz Gel –meli Gel –meli-ler

3) Üçüncü tip şahıs ekleri yalnız istek kipinde kullanılır 3) Üçüncü tip şahıs ekleri yalnız istek kipinde kullanılır. Gel e y – im Gel e – sin Gel e Gel e – lim Gel e – siniz Gel e – ler

kipinde kullanılır. gel gel-in-iz gel – sin gel-sin-ler 4) Dördüncü tip şahıs ekleri yalnız emir kipinde kullanılır. ------- ------- gel gel-in-iz gel – sin gel-sin-ler

FİİLLERDE KİP Fiil kök ya da gövdelerinde zaman ve biçimlerine göre girdikleri kalıplara kip denir. Fiil kipleri ikiye ayrılır:

HABER (BİLDİRME) KİPLER HABER (BİLDİRME) KİPLER Çekiminde belirli bir zaman ifadesi olan fiillerdir. İşin, oluşun, hareketin gerçekleşme zamanını; fiilin yapıldığını, yapılacağını, yapılmakta olduğunu haber verir. Haber kipi dört grupta incelenir.

Görülen (Bilinen) geçmiş zaman; 1) Geçmiş Zaman Kipi: Geçmiş zaman iki kısımda incelenir. Görülen (Bilinen) geçmiş zaman; Bu kipte fiilin yapılışının kesin olarak bilindiği anlamı vardır. Eylemin kök veya gövdesine (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) ekleri getirilerek yapılır.

uç – tu - m. uç – tu - n. uç – tu. uç – tu - k. uç – tu - nuz uç – tu - m uç – tu - n uç – tu uç – tu - k uç – tu - nuz uç – tu - lar

b) Öğrenilen (Duyulan) geçmiş zaman Eylemin yapıldığı başkasından öğrenilmiştir. Yani başkasından duyma söz konusudur. Fiil kök ya da gövdesine (-mış, -miş, -muş, -müş) ekleri getirilerek yapılır.

Oku – muş – um. Oku – muş – sun. Oku – muş. Oku – muş – uz Oku – muş – um Oku – muş – sun Oku – muş Oku – muş – uz Oku – muş – sunuz Oku – muş – lar

Yemek çok güzel olmuş, ellerine sağlık. (fark etme) Not: “-mış” eki, her zaman başkasından duyulma anlamını taşımayabilir. Görülen ya da sonradan farkına varılan bir durumu anlatırken de kullanılabilir. Yemek çok güzel olmuş, ellerine sağlık. (fark etme) Biz senin gibileri çok görmüşüz. (övünme) Ders çalışırken uyuyakalmışım. (sonradan farkına varma)

Eylemin yapılma anı ile söylenme anının bir olduğu zamandır. 2) Şimdiki zaman kipi: Eylemin yapılma anı ile söylenme anının bir olduğu zamandır. Fiil kök ya da gövdesine (-yor) eki getirilerek yapılır. Geli – yor – um Geli – yor – uz Geli – yor – sun Geli – yor – sunuz Geli – yor Geli – yor – lar

Not: Şimdiki zaman kipinin çekimi (-mekte, -makta) ekiyle de yapılabilir. Ders çalışıyorum Ders çalışmaktayım.

Fiilin daha sonra gerçekleşeceğini bildirir. Fiil kök veya gövdesine 3) Gelecek zaman kipi: Fiilin daha sonra gerçekleşeceğini bildirir. Fiil kök veya gövdesine (-ecek, -acak) ekleri getirilerek yapılır.

Sev – ecek – im. Sev – ecek – sin. Sev – ecek. Sev – ecek – iz Sev – ecek – im Sev – ecek – sin Sev – ecek Sev – ecek – iz Sev – ecek – siniz Sev – ecek – ler

Fiilin her zaman yapıldığını ya da yapılabileceğini bildirir. 4) Geniş zaman kipi: Fiilin her zaman yapıldığını ya da yapılabileceğini bildirir. Fiil kök ya da gövdesine (-r, -ar, -er) ekleri getirilerek yapılır.

Oku – r – um. Oku – r – sun. Oku – r. Oku – r –uz. Oku – r – sunuz Oku – r – um Oku – r – sun Oku – r Oku – r –uz Oku – r – sunuz Oku – r – lar

B) DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. İşin yapılıp yapılamayacağı da belli değildir. Cümleye “emir, gereklilik, istek, şart” anlamı katar.

Haber kiplerini dilek kiplerinden ayıran iki özellik vardır Haber kiplerini dilek kiplerinden ayıran iki özellik vardır. 1) Kesinlik, yargı 2) Zaman Dilek kipleri de dört grupta incelenir.

Eylemin mutlaka gerçekleşmesi gerektiğini bildirir. 1) Gereklilik kipi: Eylemin mutlaka gerçekleşmesi gerektiğini bildirir. Fiil kök ya da gövdesine (-meli, -malı) ekleri getirilerek yapılır.

Sor – malı – y – ım Sor – malı – sın Sor – malı. Sor – malı – y – ız Sor – malı – y – ım Sor – malı – sın Sor – malı Sor – malı – y – ız Sor – malı – sınız Sor – malı – lar

Not: -meli, -malı ekleri cümleye ihtimal anlamı da katabilir Not: -meli, -malı ekleri cümleye ihtimal anlamı da katabilir. ** Şimdiye dek eve gelmiş olmalı. **Ödevlerini yapmış olmalı.

İşi, hareketi, oluşu dileğe ve şarta bağlı olarak anlatır. 2) Dilek- şart kipi: İşi, hareketi, oluşu dileğe ve şarta bağlı olarak anlatır. Fiil kök ya da gövdesine (-se, -sa) eki getirilerek yapılır.

Koş – sa – m Koş – sa – n Koş – sa. Koş – sa – k. Koş – sa – nız Koş – sa – m Koş – sa – n Koş – sa Koş – sa – k Koş – sa – nız Koş – sa – lar

Eyleme istek anlamı katar. 3) İstek kipi: Eyleme istek anlamı katar. Fiil kök ya da gövdesine (-a, -e) eki getirilerek yapılır.

Oku – y – a – y – ım Oku – y – a – sın Oku – y – a. Oku – y – a – lım Oku – y – a – y – ım Oku – y – a – sın Oku – y – a Oku – y – a – lım Oku – y – a – sınız Oku – y – a – lar

Eylemin yapılması veya yapılmaması gerektiğini emrederek bildirir. 4) Emir kipi: Eylemin yapılması veya yapılmaması gerektiğini emrederek bildirir. Emir kipinin eki yoktur. Çekim, fiil kök veya gövdesine getirilen şahıs ekleriyle yapılır. Birinci tekil ve çoğul şahıs emir çekimi yoktur.

- oku oku – sun - oku – y – un oku – sunlar

Dinle ve kabul et itirafmı Seni versinler ellere Beni vursunlar Dilek kipleri: meli – sa – y – a emir yok

FİİL ÇEKİMİNDE OLUMSUZLUK Fiillerin olumsuz çekimi, fiil kök veya gövdelerinden sonra olumsuzluk eki (-me, -ma) getirilerek yapılır.

gel – di – m gel – me – di – m çalış – acak – sın çalış – ma – y – acak – sın sor – malı – y – ım sor – ma – malı – y – ım

NOT: Fiil çekiminde geniş zamanın olumsuzu diğerlerinden farklıdır NOT: Fiil çekiminde geniş zamanın olumsuzu diğerlerinden farklıdır. Genişzamanın olumsuzu çekiminde geniş zaman eki (-r, -er, -ar) kullanılmaz, düşer. İkinci, üçüncü tekil ve çoğul şahıslarda olumsuzluk (-mez, -maz) şeklindedir.

gel – ir – im. gel – me – m gel – ir – sin. gel – mez – sin gel – ir gel – ir – im gel – me – m gel – ir – sin gel – mez – sin gel – ir gel – mez gel – ir – iz gel – me – y – iz gel – ir – siniz gel – mez – siniz gel – ir – ler gel – mez – ler

NOT:. “değil” sözcüğü ile de fiillerin olumsuzu yapılabilir NOT: “değil” sözcüğü ile de fiillerin olumsuzu yapılabilir. Bu anlattıklarından bir şey anlamış değilim.

FİİL ÇEKİMİNDE SORU Fiilleri soru şekli (-mı, -mi) soru eki ile yapılır. Bu, bazen şahıs ekinden sonra, bazen de kip ekiyle şahıs eki arasında kullanılır. (-mı, -mi) soru eki daime kendinden önceki sözcükten ayrı yazılır.

Çalıştın mı? Gördünüz mü? Geliyor muydu? Çalışmış mıydınız?

Fiillerin olumsuz soru şekli: Bu konuyu anlamadın mı Fiillerin olumsuz soru şekli: Bu konuyu anlamadın mı? Sınavı kazanmak istemez misiniz?

FİİLLERDE ZAMAN (ANLAM) KAYMASI Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerine de geçebilir.

Kısaca, cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.

Sizi yarın burada bekliyorum. (bekleyeceğim) (şimdiki zaman) Sizi yarın burada bekliyorum. (bekleyeceğim) (şimdiki zaman) (gelecek zaman) Alparslan Malazgirt Savaşı’nı kazanıyor. (kazandı) (şimdiki zaman) (geçmiş zaman) Ben kitap okumayı çok seviyorum. (severim) (şimdiki zaman) (geniş zaman)

Hoca bir gün eşeğine ters biner.(binmiş) (geniş zaman)(geçmiş zaman) Biraz sonra gideriz. (gideceğiz) (geniş zaman) (gelecek zaman)

Allah’ım sen bu çocukları affet. (emir kipi) (istek anlamında)

Şu konuşan Ali olacak. (olmalı). (gelecek zaman) Şu konuşan Ali olacak. (olmalı) (gelecek zaman) (gereklilik kipi) Yarın bu işi bitireceksiniz. (gelecek zaman) (emir kipindedir.)

EK FİİL (EK EYLEM) İsim soylu kelimelere eklenerek onların yüklem olmalarını sağlayan ve basit çekimli fiillere eklenerek birleşik çekimli fiiller oluşturan (-i mek) fiiline ek fiil denir.

İsimlere gelerek onları yüklem yapar. (Ama fiilleştirmez *** İsimlere gelerek onları yüklem yapar. (Ama fiilleştirmez.) basit çekimlidir. ***Basit zamanlı fiillere gelerek birleşik zamanlı fiil yapar.

a)bilinen geçmiş zaman: “-idi” hasta – y – dı – m hasta – y – dı – n 1)Ek fiilin dört basit çekimi vardır. a)bilinen geçmiş zaman: “-idi” hasta – y – dı – m hasta – y – dı – n hasta – y – dı hasta – y – dı – k hasta – y – dı – nız hasta – y – dı – lar

O, sınıfımızın en çalışkanıydı. (çalışkanı idi. ) ** O, sınıfımızın en çalışkanıydı. (çalışkanı idi.) ** Birkaç gündür çok rahatsızdım. (rahatsız idim.)

b)Öğrenilen geçmiş zaman: “-imiş” yok – muş – um yok – muş – sun yok – muş yok – muş – uz yok – muş – sunuz yok – muş – lar

En büyük oğlu doktormuş. (doktor imiş. ) ** En büyük oğlu doktormuş.(doktor imiş.) ** Savaş sırasında ben çocukmuşum. (çocuk imişim.)

c) Geniş Zaman: Geniş zamanda “-i mek” fiili yoktur. İsme getirilen şahıs ekleriyle yapılır. iyi – y – im iyi – sin iyi (dir) iyi – y – iz iyi – siniz iyi – (dir) – ler

** Bugün hava çok güzel(DİR). ** Bu çocuk süper(DİR).

dertli – y – se – m dertli – y – se – n dertli – y – se d) Dilek – Şart kipi: “-ise” dertli – y – se – m dertli – y – se – n dertli – y – se dertli – y – se – k dertli – y – se – niz dertli – ler – se (Bu kipte kelime yüklem olmaz. Cümleye şart anlamı katar.)

NOT: Ek fiil yardımıyla sadece isimler değil, isim soylu zamir, sıfat, edat gibi sözcükler ve tamlamalar da yüklem olabilir.

Seni telefonda arayan bendim. Önceki gün hava çok sıcakmış ** Seni telefonda arayan bendim. ** Önceki gün hava çok sıcakmış. ** Bu ödül, okul birincisinindir

** Ali bugün okulda (dır.) ** Bütün konularda çok dikkatli (dir.) NOT: Ek fiilin 3. Tekil şahsında kullanılan “-dır” eki çoğu zaman düşer. ** Ali bugün okulda (dır.) ** Bütün konularda çok dikkatli (dir.)

NOT: Ek – fiil eki olan “-im” diğer “-im, ve –m” ekleriyle karıştırılmamalıdır. **Ben bir öğretmenim. (ek fiil) ** Bu yıl vefat etmiş öğretmenim. (iyelik eki)

2) Ek fiilin ikinci görevi ise basit çekimli (zamanlı) fiillere gelerek onları birleşik çekimli hâle getirmektir.

Merdivenlerden yavaş yavaş in – er – di. başar – ır – idim Merdivenlerden yavaş yavaş in – er – di. başar – ır – idim başar – ır – imiş başar – ır – isem

EK FİİLİN OLUMSUZU ** öğretmendim ** öğretmen değildim. Ek fiille çekimlenmiş sözcükler “değil” edatıyla olumsuz yapılır. ** öğretmendim ** öğretmen değildim. ** hastaysa--hasta değilse. ** şairim--şair değilim.

NOT: Diğer fiillerin “-me, -ma” ile, ek fiilin “değil” ile olumsuz yapılması, ek fiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır. ÖRNEK: Karnım iki gündür açtı. Kapıyı ardına kadar açtı. Karnım iki gündür açmadı. Karnım iki gündür aç değildi.

EK FİİLİN SORU ŞEKLİ güzelmiş güzel miymiş? temizdi temiz miydi? Ek fiilin sorusu “-mı, -mi” soru ekiyle yapılır. güzelmiş güzel miymiş? temizdi temiz miydi?

EK FİİLİN OLUMSUZ SORU ŞEKLİ güzelmiş güzel değil miymiş? temizdi temiz değil miydi?

BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER Basit zamanlı fiillere “-di, -miş, -se” eklerinden birinin getirilmesiyle oluşturulan fiillere, birleşik zamanlı fiiller denir.

Birleşik zamanlı fiiller ek fiil yardımıyla oluşturulurlar ve üç gruba ayrılırlar.

1) Hikaye Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdesine kip eklerinden sonra “-dı, -di, -du, -dü” ekleri getirilerek yapılır. Bu konuya çok çalış – mış – tı.

Oku – du – y – du – m: (di’li geçmiş zamanın hikayesi) Oku – yor – du – m: (şimdiki zamanın hikayesi) Oku – malı – y – dı – m: (gereklilik kipinin hikayesi) Oku – muş – tu – m: (miş’li geçmiş zamanın hikayesi) Oku – r – du – m: (geniş zamanın hikayesi) Oku – y – acak – tı – m: (gelecek zamanın hikayesi) Oku – y – a – y – dı – m: (istek kipinin hikayesi) Oku – sa – y – dı – m: (şart kipinin hikayesi) NOT: Emir kipinin eki olmadığı için hikayesi yoktur.

2)Rivayet Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdesine getirilen kip eklerinden sonra “-mış, -miş, -muş, -müş”ekleri getirilerek yapılır.

Oku – muş – muş – um: (miş’li geçmiş zamanın rivayeti) Oku – r – muş – um: (geniş zamanın rivayeti) Oku – sa – y – mış – ım: (şart kipinin rivayeti) Oku – yor – muş – um: (şimdiki zamanın rivayeti) Oku – y – acak – mış – ım: (gelecek zamanın rivayeti) Oku – malı – y – mış – ım: (gereklilik kipinin rivayeti) Oku – y – a – y – mış – ım: (istek kipinin rivayeti) NOT: Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti yoktur.

Fiil kök veya gövdesine getirilen kip eklerinden sonra “-se, -sa” 3)Şart Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdesine getirilen kip eklerinden sonra “-se, -sa” eklerinden birisi getirilerek yapılır.

oku – du – y – sa – m: (di’li geçmiş zamanın şartı) oku – y – acak – sa – m: (gelecek zamanın şartı) oku – r – sa – m: (geniş zamanını şartı) oku – yor – sa – m: (şimdiki zamanın şartı) oku – muş – sa – m: (miş’li geçmiş zamanın şartı) oku – malı – y – sa – m: (gereklilik kipinin şartı) NOT: Dilek kiplerinin gereklilik kipi hariç şart birleşik zaman çekimleri yoktur. NOT: gel – ecek – ti – y – se: (katmerli birleşik zaman)

FİİLİMSİLER Fiillerden türemiş olmakla birlikte bir fiil gibi çekimlenemeyen,olumlu, olumsuz, şekilleri yapılabilen ve cümlede isim, sıfat, zarf gibi görevlerde kullanılan sözcüklerdir. Fiilimsiler üç grupta incelenir.

Fiillere “-mek, -mak, -me, -ma, -iş, -ış, -uş, -üş” eklerinin 1) İsim Fiil: Fiillere “-mek, -mak, -me, -ma, -iş, -ış, -uş, -üş” eklerinin getirilmesiyle yapılır. İsim fiil ekleri: “ma – y – ış – mak” şeklinde akılda tutulabilir.

Onu burada bulmak mümkün değil. Size gelmeyi ben de çok istemiştim ** Onu burada bulmak mümkün değil. ** Size gelmeyi ben de çok istemiştim. ** Onun yemek hazırlayışını hiç gördün mü? ** En sevdiğim şey okumaktır.

NOT: Bu ekleri benzer eklerle karıştırmamak gerekir NOT: Bu ekleri benzer eklerle karıştırmamak gerekir. ** Sana, bir daha buraya gelme demiştim ** Bana sorunun cevabını açıklama – ma – na çok üzüldüm.

NOT: Olumsuzluk eki, fiilimsi eklerinden daima önce gelir. ** Bizimle gel – me – y – iş – ine çok üzüldüm.

İsim – fiillerle ikileme kurulabilir İsim – fiillerle ikileme kurulabilir. ** bitmek tükenmek, gidiş geliş, okuma yazma

İsim – fiiller sıfat görevinde kullanılabilir İsim – fiiller sıfat görevinde kullanılabilir. ** yapma çiçek, asma köprü, takma yol

İsim tamlamalarının tamlayanında bulunabilir İsim tamlamalarının tamlayanında bulunabilir. ** çalışma masası, görüş mesafesi

İsim – fiiller cümlede isim görevinde kullanılabilir İsim – fiiller cümlede isim görevinde kullanılabilir. ** çalışma saatlerinizi değiştireceğiz.

NOT: İsim – fiil eklerini alan bazı sözcükler, kalıcı isim görevi üstlenir. Artık sözcük fiilimsi olmaktan çıkmış, bir nesneye ad olmuştur. Hiçbir eylem özelliği kalmamıştır.

Biraz ekmek alabilir miyim. Bu bilgileri danışma verdi **Biraz ekmek alabilir miyim? **Bu bilgileri danışma verdi. **Derste yağış türlerini işledik. Cümledeki altı çizili sözcükler artık varlıkları veya kavramları karşılayan birer isim olmuştur.

NOT: Sözcüğün isimleşip isimleşmediğini anlamak için, onu olumsuz şekle getirebiliriz. Kelimenin olumsuzu yapılıyorsa isim – fiil demektir. Ayrıca isimleşen kelimelerde eylem özelliği olmazken isim – fiillerde eylem özelliği ise hâlâ vardır.

Ekinleri ekim ayında ekmek gerekir. (isim – fiil) ** Ekinleri ekim ayında ekmek gerekir. (isim – fiil) ** Bu adam bir oturuşta bir ekmeği yer. (isim)

Çoğu zaman sıfat görevinde kullanılır. . 2) Sıfat Fiil: Fiillere “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Çoğu zaman sıfat görevinde kullanılır. .

Kışta açan çiçeklerin ömrü az olur **Kışta açan çiçeklerin ömrü az olur. **Çıkası gözün koca arabayı görmedi mi? **Senin ne bitmez çilen varmış böyle

Burada benim işime yarar bir şey yok ** Burada benim işime yarar bir şey yok. ** Size biraz bilinmedik fıkralar anlatayım. ** Eskimiş ayakkabılarını değiştirdi.

NOT: İsim – fiillerde olduğu gibi sıfat – fiil eklerini alan bazı kelimeler fiilimsi olmaktan çıkarak kalıcı isim yapar.

Yakacak paraları toplandı. Dolmuş az önce kalktı. Gelecek sizin olacak. Yakacak paraları toplandı. Dolmuş az önce kalktı. Bu tamlamanın tamlayanı düşmüş.

Sıfat – fiiller adlaşmış sıfat görevi yapabilir. Gelen gideni aratır Sıfat – fiiller adlaşmış sıfat görevi yapabilir. Gelen gideni aratır. (Gelen kişi giden kişiyi aratır) Gelen giden insanlar, bitmez tükenmez dertler.

NOT: Kimi zaman sıfat – fiiller çekimli fiillerle karıştırılabilir NOT: Kimi zaman sıfat – fiiller çekimli fiillerle karıştırılabilir. **Gideceğim bu şehirden artık. (çekimli fiil) **Gideceğim herkes tarafından biliniyor. (fiilimsi) **Çürümüş yiyecekleri çöpe atmış. (fiil)

-dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe, -madan, -meden, -a, -e, -alı, -eli, - 3) Zarf – fiil: (bağ – fiil, Ulaç): Fiillere “-ıp, -ip, -up, -üp, -arak, -erek, -ınca, -ince, -unca, -ünce, -dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe, -madan, -meden, -a, -e, -alı, -eli, - ken, -maksızın, -meksizin” ekleri geirilerek oluşturulur. “ken – y – alı a – siy – e ince ip arak – dıkça e – madan maksızın” formülüyle ekler daha kolay hatırlanabilir.

KEN-ARAK-INCA MADAN-İP DIĞINDAN –ELİ-(..ER –MEZ) (..E..E)

Kapıyı açınca karşımda onu gördüm ** Kapıyı açınca karşımda onu gördüm. ** Soruları çözdükçe konuyu daha iyi anlıyorum. ** Bize haber vermeden gitmeyin. ** Bu kağıdı müdüre imzalatıp getirin.

Televizyon seyrederken uyuya kalmışım ** Televizyon seyrederken uyuya kalmışım. ** Gezdiği yerleri anlata anlata bitiremiyordu. ** Sadece kitap okuyarak bu bilgiler kazanılmaz.

Diğer fiilimsilerden sonra isim çekim ekleri kullanılabildiği halde NOT: Bağ – fiil eklerinin diğer fiilimsi eklerinden önemli bir farkı vardır. Diğer fiilimsilerden sonra isim çekim ekleri kullanılabildiği halde bağ – fiillerden sonra hiçbir çekim eki kullanılmaz.

Ancak çok az sayıda istisnaları vardır Ancak çok az sayıda istisnaları vardır. *Sen bunu anlayıncaya kadar, sana anlatacağım.

FİİLLERDE YAPI BASİT FİİLLER Yapılarına göre fiiller üçe ayrılır. BASİT FİİLLER Herhangi bir yapım eki almamış, yalnızca kök durumundaki fiillerdir.

Fiilin bölünmeyen en küçük parçası köktür Fiilin bölünmeyen en küçük parçası köktür. Al – mak, koş – mak, bil – mek, sor – mak, ağla – mak Derslerine çok çalış. Kitabı hemen oku.

geldi, geliyor, gelecek, gelmiş NOT: Çekim ekleri sözcüğün yapısını değiştirmez. geldi, geliyor, gelecek, gelmiş NOT: Türkçe’de fiil köklerinin yanında, bir de hem isim hem fiil kökü olan ikili kökler vardır. ağrı, boya, tat

TÜREMİŞ FİİLLER Fiil ya da isim köklerine, fiil yapım eklerinin getirilmesiyle türetilen fiillerdir. Başla-, görüş-, bulun-, garipse-

Günde iki defa dişlerini fırçalar. Bahçedeki çiçekleri suladık **Günde iki defa dişlerini fırçalar. **Bahçedeki çiçekleri suladık. Türemiş fiiler, fiilerden, isimlerden ya da yansımalardan türetilir.

bakış-, sevin-, kırıl-, akıt-, düşür İsimden türemiş fiiller: Fiilden türemiş fiiler: bakış-, sevin-, kırıl-, akıt-, düşür İsimden türemiş fiiller: gözle-, avla-, selamlaş-, incel-, yaşa-

Yansımadan türemiş fiiller: çatla-, patla-, gürle-, şırılda-, tıkırda-

BİRLEŞİK FİİLLER İki ya da daha çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir. Birleşik fiiller üçe ayrılır:

Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller: Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller: İsim soylu bir sözcük ile bir yardımcı fiilin bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir

Bu fiilllerde asıl anlam, isim soylu kelimelerdedir Bu fiilllerde asıl anlam, isim soylu kelimelerdedir. Türkçe’de kullanılan başlıca yardımcı fiiller: Etmek, olmak, eylemek, buyurmak, kılmak (isim + yardımcı fiil)

Uzun uzun kendinden söz etti. Hep şikayetçi olacağına biraz da şükret. Etmek: Uzun uzun kendinden söz etti. Hep şikayetçi olacağına biraz da şükret. Bu lüzumsuz işler beni hasta ediyor.

NOT: “etmek” yardımcı fiil bazen asıl fiil olarak da kullanılır NOT: “etmek” yardımcı fiil bazen asıl fiil olarak da kullanılır. Güzelliğin on para etmez. Bu bendeki aşk olmasa.

Tanıştığıma memnun oldum. Kıymetli eşyalarım kaybolmuş. Olmak: Gelmemiz iyi oldu. Tanıştığıma memnun oldum. Kıymetli eşyalarım kaybolmuş.

NOT: “olmak” fiili de kendi başına ullanılabilir NOT: “olmak” fiili de kendi başına ullanılabilir. ** Bir kız çocukları daha oldu. **Yemek henüz olmamış.

Buyurmak:. Fikrimizi söylemek için müsaade buyurun Buyurmak: ** Fikrimizi söylemek için müsaade buyurun. Nasıl emir buyurulursa öyle yaparız.

Gönül sabreyle, sabreyle Aşkın beni mest eyledi Eylemek: Gönül sabreyle, sabreyle Aşkın beni mest eyledi Aldı gönlüm hasta eyledi Öldürmeye kasteyledi Gel gör beni aşk n’eyledi (yunus emre)

Kılmak: Verilen hüküm icra kılındı. Denetim konusunda yetkili kılındı.

NOT: Yardımcı fiiller bazen isimlere ayrı bazense isimle birleşik şekilde yazılır. **Birleşik fiilin oluşması sırasında “düşme ya da türeme” şeklinde ses değişikliği varsa, iki sözcük bitişik yazılır. Ses değişikliği yok ise iki sözcük ayrı yazılır.

kayıp ol kaybol şükür et şükret af et affet his et hisset sabır et sabret kayıp ol kaybol şükür et şükret af et affet his et hisset

2) Kurallı Birleşik Fiiller: Bir fiil kök veya gövdesi ile kalıplaşmış bir fiilin bir ekle birleşip bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir.

Bu fiillerde asıl anlam birinci sözcüktedir Bu fiillerde asıl anlam birinci sözcüktedir. Kalıplaşmış fiil, asıl fiilin anlamına hareketlilik kazandırır.

Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:. a). Yeterlilik fiili. b) Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır: a) Yeterlilik fiili b) Tezlik fiili c) Yaklaşma fiili d) Sürerlilik fiili

Fiil kök ya da gövdesine “- e bilmek” getirilmesiyle oluşur. a) Yeterlilik fiili: Fiil kök ya da gövdesine “- e bilmek” getirilmesiyle oluşur. Bir işi yapabilecek güce sahip olma anlamı katar. anlatabilmek, sorabilmek, görebilmek

***Yeterlilik fiili “gücü yetme, yapabilme, başarma ya da ihtimal” anlamı bildirir. ** Bu soruları hepiniz cevaplayabilirsiniz. (gücü yetme) ** Eve tek başına gidebilir. (gücü yetme) ** Bu yaz İzmir’e gidebilirim. (ihtimal) ** İçeri girebilir miyim? (izin isteme)

olumsuzluk eki fiil kök ya da gövdesine “-ama, -eme” şeklinde eklenir. NOT: Yeterlilik fiilinin olumsuzu yapılırken “bilmek” fiili kullanılmaz olumsuzluk eki fiil kök ya da gövdesine “-ama, -eme” şeklinde eklenir. sorabilir soramaz dövebilir dövemez

Tezlik fiili: **Fiil kök ya da gövdesine “-i vermek” getirilmesiyle oluşur. **Tezlik fiili; tezlik, çabukluk, birdenbirelik anlamı bildirir.

Birden karşımıza çıkıverdi. Biz otururken içeri giriverdi *Birden karşımıza çıkıverdi. *Biz otururken içeri giriverdi. *Tezlik fiili önemsememe anlamı da katabilir. *Atıver şunları dışarı. *Ne olacak, bir gün daha geliverirsin

Olumuzluk eki “vermek” fiilinden sonra getirilir. NOT: Tezlik fiilinin olumsuzu iki türlü yapılır. Olumuzluk eki “vermek” fiilinden sonra getirilir. görüverdi görüvermedi açıverdi açıvermedi Olumsuzluk eki asıl fiilden sonra getirilir. geliverdi gelmeyiverdi uyuyuverdi uyumayıverdi

Fiil kök ya da gövdesinden sonra “-e yazmak” getirilmesiyle oluşur. c) Yaklaşma fiili: Fiil kök ya da gövdesinden sonra “-e yazmak” getirilmesiyle oluşur. Fiil kök ya da gövdesine + -e yazmak “-e yazmak” fiili eklendiği sözcüğe “az kalsın” anlamı katar. Neredeydin, korkudan öleyazdık. Kaloriferler çalışmayınca soğuktan donayazdık. NOT: Yaklaşma fiilinin olumsuzu şekli yoktur.

Fiil kök veya gövdesinden sonra “durmak, gelmek, kalmak ve koymak” d) Sürerlilik fiili: Fiil kök veya gövdesinden sonra “durmak, gelmek, kalmak ve koymak” fiillerini eklenmesiyle oluşur. fiil kök veya gövdesine + -e gelmek -e durmak -e kalmak -e koymak

Sürerlilik fiili, fiilde bildirilen işin devamlılığını, devam ettiğini bildirir. Uzaklaşan otobüsün ardından bakakaldı. Anlatılanları duyunca hepimiz hayretten şaşakaldık. NOT: Sürerlilik fiilinin olumsuz şekli yoktur.

3) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: (deyim halindeki fiiller): İsim soylu sözcük ya da sözcüklerle bir fiilin bir araya gelip birleşmesiyle oluşur. Birleşme sırasında birleşik fiili oluşturan sözcüklerde en az biri, bazen de hepsi kendi anlamının dışında kullanılabilir. boy ölçüşmek, ileri sürmek, ağır basmak, başvurmak, kulağına gelmek, elinden tutmamak...

Zavallı buralarda çok eziyet çekti. Birleşik fiilin oluşumu sırasında yalnız fiil, kendi anlamından uzaklaşabilir. Zavallı buralarda çok eziyet çekti. Yapılanlara dayanamayıp hasta düştü. Hem isim hem de fiil kendi anlamından uzaklaşabilir. Şartlarımız elvermiyor.

Konu İle İlgili Çıkmış Sorular 1) Aşağıdaki eylemlerden hangisi şart kipindedir? Unutmayalım B) Görmeseniz C) Koşmayın D) Bilesiniz (2000-DPY) CEVAP: B

Çalışkan ve düzenli bir öğrencisin. En sevdiği çiçek zambakmış. 2) Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, ek eylemin geniş zamanına göre çekimlenmiştir? Çalışkan ve düzenli bir öğrencisin. En sevdiği çiçek zambakmış. O gün gökyüzü çok bulutluydu. Kazaklar hiç de ucuz değilmiş. (2001-DPY) CEVAP: A

Kırgınlarsa B) Önemliydim C) Yüksekteydin D) Onurluymuş (2000-DPY) 3) Aşağıdaki eylemlerin hangisi di’li geçmiş zamanın 1. tekil kişisidir? Kırgınlarsa B) Önemliydim C) Yüksekteydin D) Onurluymuş (2000-DPY) CEVAP: B

C) Gereklilik kipi D) İstek kipi ( 2000-DPY) 4) Aşağıda verilen kiplerden hangisi, “ Bu akşam size geleyim.” cümlesindeki yüklemin kipidir? Emir kipi B) Şart kipi C) Gereklilik kipi D) İstek kipi ( 2000-DPY) CEVAP: D

5) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim-fiil yoktur? Kayıt için okul müdürüyle görüştüm. Açılışa Kaymakam Bey de katılacak. Her hafta çocuğunu görmeye gelir. Tatile gitmek için hazırlıklarını tamamladı. (2000-DPY) CEVAP: A

6) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat-fiil vardır? Pazara gitmek için evden ayrıldık. Açık havaya çıkınca üşümeye başladık. Bugün işe yürüyerek gidip geldim. Tezgahın başına geçen satıcıyla konuştuk. (1999-ML) CEVAP: D

7) Hangi cümlenin yükleminde şimdiki zaman,gelecek zaman yerine kullanılmıştır? Her gün giyinmeden önce temizlik yapıyorum. Dedem sabahları erken kalkıyor. Şiir okuma yarışması törenden sonra başlıyor. Çiçekler ne güzel kokuyor (1999-LGS) CEVAP: C

8) Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yükleminde zaman kayması vardır? Babam onları karşılamaya gidecek . Bizimkiler Ankara’ya yarın gelecekler. İsterseniz telefonla görüşürüz. Bu akşam size geliyoruz. (1999-ML) CEVAP:D

9) Hangi cümlenin yükleminde zaman kayması vardır? Ekim ayında köyüme gidiyorum. Size mutlaka geleceğiz. Kütüphanemi herkese açtım. Hizmeti ön planda tutarız. (1999-DPY) CEVAP:A

10) Aşağıdaki eylemlerden hangisi emir (buyruk) kipindedir? Soralım B) Görseler C) Yazmalılar D) Bilsinler ( 1999-DPY) Cevap: D

11) Aşağıdaki cümlelerden hangisinin fiil kipinde anlam kayması vardır? Yurdumuzda her mevsim denize girilir. Bizim takım çalışmaya yarın başlıyor. Göreceksiniz, yarın daha iyi koşacağım. Okulda öğrendiklerinizi hayatta uygulayacaksınız. ( 1995-FL/AÖL) CEVAP: B

12) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiilimsi vardır? Yolda pek çok tanıdık kimseyle karşılaştık. Biraz konuştuk, sonra ayrıldık. Onu uzaktan gördük, ama yetişemedik. Okuldan çıktık, hemen eve geldik. (1996-FL/AÖL) CEVAP: A

C) Sürerlik D) Yeterlilik (1995-FL/AÖL) 13) “seçebildik” birleşik fiilinde, aşağıdaki anlamların hangisi vardır? Yaklaşma B) Tezlik C) Sürerlik D) Yeterlilik (1995-FL/AÖL) CEVAP: D

14) Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, sürerlik birleşik fiildir? Şunları bana uzatıverin. Otobüsün arkasından bakadursun. Sen de biraz konuşmayıver. İsterse herkes doğru ve güzel yazabilir. (2000-DPY) CEVAP:B

15) “Olmak” fiili,aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı fiil olarak kullanılmıştır? Gideli iki yıl oluyor. Her şeyden önce insan olmalı. Evimizin bir de bahçesi olmalı. Bu yaz ekinler erken oldu. (1996-FL/AÖL) CEVAP:B

16) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birleşik kelime yoktur? Denizlerimizde her türlü balık avlanabilir. Tepkili uçaklar kıtaları birbirine yaklaştırdı. Böyle olacağını önceden hissetmiştim. İstanbul’dan Kars’a iki günde gitti. (2000-DPY) CEVAP:D

17) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim-fiil vardır? Yol yürümekle,borç ödenmekle biter. Ne oldum dememeli,ne olacağım demeli Yalancının evi yanmış,kimse inanmamış. Gülme komşuna,gelir başına. (1993-EML) CEVAP:A

18) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim-fiil vardır? Olur olmaz sözler söylüyor. Yazdığı şiirleri bir kitapta topladı. Okumayı alışkanlık haline getirdi. Verdiği kitapları çok beğendim. (1996-DPY) CEVAP:C

19) “Susan adam,kendini dinleyecek birini bulmuş,açıldıkça açılmıştı 19) “Susan adam,kendini dinleyecek birini bulmuş,açıldıkça açılmıştı.” cümlesindeki altı çizili kelimeler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Zamir, fiil, sıfat-fiil İsim, bağ-fiil, sıfat-fiil Zamir, sıfat-fiil, fiil İsim, fiil, fiil (1991-FL) CEVAP:C

20) “ Çalışamıyorum” fiilinin olumlu şekli aşağıdakilerden hangisidir? Çalışacağım B) Çalıştırdım C) Çalıştırıyorum D) Çalışabiliyorum (1992-DPY) CEVAP:D

21)Aşağıdaki cümlelerden hangisi oluş bildirmektedir 21)Aşağıdaki cümlelerden hangisi oluş bildirmektedir. A)Bahar gelince ağaçlar çiçek açtı. B)Elbiselerini almak için dolabı açtı. C)Köye gelen misafirlere evini açtı. D)Hasta , sıkıntıdan üzerini açtı .

22)Aşağıdaki fiillerden hangisinin mastarı yanlış verilmiştir ? A)içeceğim---,içmek B)Koşarım---koşmak C)Kaldırdık---kalmak D)Geldiniz---gelmek

23)Aşağıdaki fiillerin hangisinin zamanı diğerlerinden farklıdır ? A)Bilirsin B)Üzülürüm C)Sararır D)Düşünmüşüz

24)Aşağıdaki eylemlerden hangisi , kişisi yönüyle diğerlerinden farklıdır? A)Geçmişsin B)Buldu C)Gelsin D)Çalışmadı

25) “Çalışacak” fiilinin zaman ve şahsı , hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir ? A)Gelecek zaman –üçüncü çoğul şahıs B)Gelecek zaman –üçüncü tekil şahıs C)Geniş zaman – ikinci çoğul şahıs D)Geniş zaman – ikinci tekil şahıs

26)Aşağıdaki fiillerden hangisi tasarlama kipindedir? A)Şaşırdım B)Başarırsınız C)Yükselmeliyiz D)Gideceğiz

27) “Gitmeliyim , gezsem , oynayasınız” Yukarıdaki fiillerin kipleri , hangi seçenekte sırasıyla doğru olarak verilmiştir ? A)Gereklilik , istek , şart B)Şart , İstek , gereklilik C)Şart , gereklilik , istek D)Gereklilik , şart , istek

A)Yeterlilik B)Sürerlilik C)Yaklaşma D)Tezlik 28) “Bunu ben de kaldırabilirim.” cümlesinde birleşik fiilin çeşidi nedir? A)Yeterlilik B)Sürerlilik C)Yaklaşma D)Tezlik

A)Gülümsedi B)Beklesin C)Anlamadı D)Bulunuz 29)Aşağıdaki çekimli eylemlerden hangisinin kişisi diğerlerinden farklıdır ? A)Gülümsedi B)Beklesin C)Anlamadı D)Bulunuz

30)Aşağıdaki eylemlerin hangisinin zamanı diğerlerinden farklıdır ? A)Benzer B)Geldiniz C)Aydınlanır D)Gelmez

31)Aşağıdaki eylemlerden hangisi haber kipinde çekimlenmiştir ? A)Oynarım B)Geleyim C)Görelim D)Gitsinler

32)Aşağıdaki eylemlerden hangisi tasarlama kipindedir? A)Yazacak B)Oynuyorlar C)Sezerdik D)Bırakmalı

A)Çalışkan ve düzenli bir öğrencisin. B)En sevdiği çiçek zambakmış. 33)Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi , ek-eylemin geniş zamanına göre çekimlenmiştir A)Çalışkan ve düzenli bir öğrencisin. B)En sevdiği çiçek zambakmış. C)O gün gökyüzü çok bulutluydu. D)Kazaklar hiç de ucuz değilmiş .

34) “Gezebiliyorum” fiilinin olumsuz biçimi aşağıdakilerden hangisidir ? A)Gezemiyorum B)Gezmemeliyim C)Gezmiyorum D)gezemeyeceğim