MARKA, PATENT VE SINAİ MÜLKİYET HAKKI, FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI, BİLİŞİM ETİĞİ Taner YILDIZ ARALIK- 2013

SUNUM BAŞLIKLARI Giriş Fikri Mülkiyet Hakları Sınai Mülkiyet Hakları 2 SUNUM BAŞLIKLARI Giriş Fikri Mülkiyet Hakları Sınai Mülkiyet Hakları Bilişim Etiği bölümlerinden oluşmaktadır.

3 3 I. Giriş İnsanlığın ulaştığı refah düzeyi, edebiyat, sanat, bilim ve teknoloji alanındaki devasa ilerlemeler araştırıcı üretken faaliyetlerin sonucudur ve bu faaliyetlerin korunması ile teşvik edilmesi sürdürülebilir gelişme adına tüm insanlığın yararınadır. Kanun koyucular, gayrimenkul mülkiyetine benzer ama ondan farklı olarak soyut nitelik taşıyan, hukukta 'gayrı maddi mal' olarak adlandırılan bir mülkiyet çeşidi tanımlamışlardır. Genel olarak iki ana başlıkta ele alınmaktadır: 1. Fikri Mülkiyet, 2. Sınaî Mülkiyet.

4 FİKRİ MÜLKİYET

II. Fikri Mülkiyet (1) Fikri Mülkiyet Hakları 5 Tanım; bir eser üzerinde sahip olunabilecek maddi ve manevi hakların tamamını ve komşu haklarını ifade eder. Fikri mülkiyet, bir kişiye veya kuruluşa ait olan fikir ürünüdür. Fikri Mülkiyet Hakları     1- Fikir ve Sanat Eserleri: (Copyrights) -İlim ve Edebiyat Eserleri (Bilgisayar Programları Dahil) -Musuki Eserleri Güzel Sanat Eserleri Sinema Eserleri İşlenme ve Derleme Eserler 2- Sınai Mülkiyet Hakları: -Patentler -Faydalı Modeller -Tasarımlar Markalar Coğrafi İşaretler Entegre Devre Topografyaları Yeni Bitki Çeşitleri Biyoteknolojik Buluşlar Ticaret Ünvanları ve İşletme Adları Alan Adları Ticari Sırlar Know-How’lar

6 6 II. Fikri Mülkiyet (2) Korumanın Amacı: Ar-Ge’yi teşvik, yeni ve özgün fikri üretimi özendirme, yabancı sermayeyi çekebilme ve uluslararası ilişkilerde sorun yaşamama gibi düşüncelerle fikri mülkiyet hakları koruma altına alınmıştır. Yabancı sermayenin yatırım yapması için ülkede iyi bir fikri mülkiyet koruması gereklidir. Uluslararası ilişkiler bakımından da fikri mülkiyet haklarının korunması gereklidir. - 1948 tarihli Evrensel İnsan Hakları Beyannamesinin 27. maddesi, - AB-Türkiye arasındaki Gümrük Birliğini kuran 1/95 Sayılı Karar, - 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu

7 7 II. Fikri Mülkiyet (3) Korumanın Amacı: Eser sahibinin haklarına bir tecavüz olduğunda hak sahibi; - Hukuk ve ceza davaları açmaya yetkilidir. - Tecavüz halinde 3 katı tazminat, 3 aydan 6 yıla kadar hapis cezası, yüksek miktarlarda para cezaları ve korsan ürünlerin imhası gibi yaptırımlar öngörülmüştür.

8 8 II. Fikri Mülkiyet (4) Telif hakları, eserin meydana getirilmesiyle kendiliğinden doğar. Bunun için bildirim ya da tescil gibi bir prosedüre ihtiyaç bulunmamaktadır. Buna karşılık patent, faydalı model, marka ve tasarım gibi sınaî mülkiyet kategorisinde yer alan haklar Türk Patent Enstitüsü (TPE) gibi bir idari kurumda tescil ettirilmelidir. Bir çalışmanın eser sayılarak korunabilmesi için tamamlanmış olması gerekmez. Fikirler eser korumasından yararlanamaz.     Yöntemler, eser sayılmadığından korunmaz.

II. Fikri Mülkiyet (5) Manevi Haklar: Maddi Haklar: 9 9 II. Fikri Mülkiyet (5) Koruma şartlarını taşıyan bir eser, sahibine manevi ve mali (ekonomik) haklar sağlar. Manevi Haklar: Maddi Haklar: - Eseri Kamuya Sunma Hakkı - İşleme Hakkı - Eser Sahibi Olraka Tanıtılma Hakkı - Çoğaltma Hakkı - Eserde Değ.Yapılmasını Önleme Hakkı - Yayma Hakkı - Eserin Aslına Ulaşma Hakkı - Temsil Hakkı - Yayın ve Umuma İletim Hakkı - Pay ve Takip Hakkı Eser sahibine tanına mali haklar yazılı bir sözleşme ile bir başkasına devredilebilir, lisans ve ruhsat hakkı bir başkasına bırakılabilir. Manevi hakların devri mümkün değil ancak kullanımı bir başkasına bırakılabilir.

10 10 II. Fikri Mülkiyet (6) Yeni Teknolojiler Fikri mülkiyet hukukunda sınırlı sayı ilkesi geçerlidir. Buna göre, korunacak fikri mülkiyet hakları yasada sayılanlarla sınırlıdır. Teknolojinin gelişimi, bilgi akışının hızı gibi olgular bu ilkeyi zorlamaya başlamıştır. Her geçen gün uluslar arası anlaşmalar yoluyla yeni fikri mülkiyet hak türleri gündeme gelmektedir. Sözgelimi, bilgisayar programları, veri tabanları, folklor, biyoçeşitlilik (biodiversity) vs.

Bilgisayar Programları 11 11 II. Fikri Mülkiyet (7) Yeni Teknolojiler Bilgisayar Programları Bilgisayar programlarının, fikir ve sanat mevzuatıyla mı, patent mevzuatıyla mı, yoksa kendine has (sui generis) bir modelle mi korunacağı yoğun bir şekilde tartışılmaktadır. Bugün teknik işlevi yerine getiren bilgisayar programlarına patent belgesi verilmektedir. Hukukumuzda bilgisayar programları esas itibariyle fikir ve sanat eseri olarak korunmaktadır.

II. Fikri Mülkiyet (8) Veri Tabanları Yeni Teknolojiler 12 12 II. Fikri Mülkiyet (8) Yeni Teknolojiler Veri Tabanları Hukukumuzda veri tabanları üç şekilde korunabilir: i) Müstakil bir eser şeklinde koruma, ii) İşlenme eser olarak koruma, iii) Sui generis koruma. İlk ikisi ölüm + 70 yıl süreyle korunurken, sui generis koruma sadece 15 yılla sınırlıdır. Veri tabanı hakkına tecavüz edenler 2 ila 4 yıl hapis veya 50 ila 150 milyar TL para ile cezalandırılır. Suçun ağırlığına göre hakim her iki cezaya birden de hükmedebilir. (FİSEK Ek m.8’in yollamasıyla m.72/3)

II. Fikri Mülkiyet (9) Hukuk ve Ceza Davaları 13 13 II. Fikri Mülkiyet (9) Hukuk ve Ceza Davaları İhlal Sonucu Başvurulacak Hukuk Yolları FİSEK 66 ve devamında sayılmıştır. Hukuk Davaları: - Tecavüz’ün Ref’i (Eski Hale İade) Davası - Tecavüz’ün Men’i (Önleme) Davası - Tazm,inat Davası - Tespit Davası (FİSEK m. 15/3) - İhtiyati Tedbir ve Gümrükte El Koyma (FİSEK m. 77) Ceza Davaları: Tecavüz eden kişi ayrıca fiilin niteliğine göre para ve/veya hapis cezasına da mahkum edilmektedir.

SINAİ MÜLKİYET

15 15 III. Sınai Mülkiyet (1) Tanım; sanayide ve tarımdaki buluşların, yeniliklerin, yeni tasarımların ve özgün çalışmaların ilk uygulayıcıları adına; ticaret alanında üretilen ve satılan malların üzerlerindeki üretici veya satıcısının ayırt edilmesini sağlayacak işaretlerin sahipleri adına tescil edilmesini ve böylece ilk uygulayıcıların ürünü üretme ve satma hakkına belirli bir süre sahip olmalarını sağlayan gayri maddi bir haktır. Sınaî mülkiyeti ilgilendiren kanunlar birden fazladır. 556 sayılı Markalar, 554 sayılı Tasarımlar, 551 sayılı Patent kanunları (kararnameleri) vb. gibi. Fikri mülkiyet; edebiyat, sanat, müzik, mimari vb. gibi telif eserlerini kapsar. Sınaî mülkiyet ise esas olarak sanayi ve teknolojiyi ilgilendiren alanlarda marka, buluş ve tasarımları kapsar. Her durumda Fikri ve Sınaî Mülkiyet Hakları; eser, marka, buluş sahibinin ticari haklarının korunmasıdır.

16 16 III. Sınai Mülkiyet (2) A- Markalar Tanım: Marka, bir ürün veya hizmetin, başkalarının ürün ya da hizmetinden ayırt eden işaretlerdir. Ayırt edici ad ve işaretlerde markalar, ticaret unvanları ve işletme adları ön plana çıkmaktadır. Ürün ve hizmetleri ayırt etmeye yarayan kişi adları, sözcükler, sayılar, harfler, şekiller, sloganlar, işaretler, amblemler, emtia ve ambalaj biçimleri tanıtıcı unsurlardandır. Marka olabilecek işaretlerin kapsamı oldukça geniştir. Bugün dünyada koku ve ses markalarının dahi korunacağı üzerinde durulmaktadır. Ülker, Arçelik gibi ürün markaları yanında; Garanti Bankası, Güneş Sigorta gibi hizmet markaları da koruma altındadır. Marka, ürün veya hizmeti; ticaret unvanı, taciri; işletme adı ise işletmeyi tanıtır. Örneğin, Gökkuşağı Tekstil San. ve Tic. Ltd. Şti. bir ticaret unvanıdır. Buna karşılık Çemberlitaş Turşucusu bir işletme adıdır. Markalar için özel düzenleme yapılmıştır. Ticaret unvanı ve işletme adı ise Ticaret Kanununda düzenlenmiştir.

17 17 III. Sınai Mülkiyet (3) A- Markalar Bu işaretler tanıtıcı nitelikleri sebebiyle korunurlar. Bunlar kural olarak fikri ürün olmadıkları gibi, bu işaretlerde yenilik unsuru da aranmaz. Ancak bunlar aynı zamanda özgün ise ayırt edici işaret olarak korumanın yanında; eser ya da tasarım mevzuatıyla da korunmalarına bir engel bulunmamaktadır (Kümülatif Koruma İlkesi). Örneğin, bir firmanın markasını oluşturan bir grafik tasarımı aynı zamanda güzel sanat eseri niteliği taşıyorsa marka korumasının yanında, FSEK’e göre eser olarak da korunur. Böyle bir tasarım marka, tasarım ve FSEK’in koruma şartlarını ayrı ayrı taşıyorsa hak sahibi bu sayılan mevzuatın her üçüne de dayanabilecektir.

18 18 III. Sınai Mülkiyet (4) B- Patentler Tanım: Geniş anlamda patent, hem buluş üzerindeki tekel niteliğindeki hakkı, hem de bu hakkı ispatlayan belgeyi ifade eder. Doğru kullanım şekli buluşlara verilen belgeye patent denmesidir. Tasarım ve marka gibi fikri ürünlere verilen belgelere de zaman zaman yanlış bir kullanım olarak patent denilmektedir. Tasarım ve marka belgeleri patent belgesinden farklıdır. Patentin konusunu buluş oluşturmaktadır. Teknolojik ilerlemelere ilişkin korumanın sınırlandırılabileceği endişesiyle yasal düzenlemelerde genellikle buluşun tanımı yapılmamıştır.

III. Sınai Mülkiyet (5) i) yeni, ii) buluş basamağını aşmış, 19 19 III. Sınai Mülkiyet (5) B- Patentler Bir buluşa patent verilebilmesi için o buluşun; i) yeni, ii) buluş basamağını aşmış, iii) sanayiye uygulanabilir, olması gerekir. Buluşuna patent alan kişinin izni olmadan söz konusu buluşun başkaları tarafından ticari olarak kullanılması yasaktır. Buluşa ilişkin ürünün üretimi, satışı, ithali, ihracı ve hatta ticari amaçla elde bulundurulması yasaktır.

20 20 III. Sınai Mülkiyet (6) B- Patentler Benzer şekilde buluş bir usule ilişkinse o usulün kullanımı da münhasıran patent sahibine aittir. Patente tecavüz halinde oldukça ağır yaptırımlar öngörülmüştür. Tecavüz halinde 1 ila 3 yıl hapis, 14 ila 46 milyar para ve 1 yıldan az olmamak üzere iş yerinin kapatılması gibi cezai yaptırımların yanında, tecavüz edenden ayrıca hak sahibi, uğradığı zararının tazminini talep edebilir.

Fikri Mülkiyet ile Sınai Mülkiyet Haklarının Benzerlikleri 21 21 Fikri Mülkiyet ile Sınai Mülkiyet Haklarının Benzerlikleri -Her ikisinde de haklar sürelidir. Örneğin bir sanat eserinin koruma süresi ömür boyu+70 yıl, bir markanın koruma süresi 10, bir Patentin koruma süresi ise 20 yıldır. Bu süreler sona erdiğinde gerek sınaî hak gerek eser tüm topluma ait olur. -Her ikisinde de haklar mülkiyet nitelikleri taşır ve hukuki işlemlere konu olur. Yani alınır, satılır, devredilir, lisansla kiralanır, haciz konur, teminat gösterilebilir vs. -Her ikisinde de hakları korumak için hapis cezaları, maddi ve manevi tazminat imkânları konmuştur. -Her ikisinde de hızlı yargılama ve müdahale usulleri benimsenmiş ve ihtisaslaşmış mahkemeler aracılığıyla işlem yapılması esası benimsenmiştir. -Her ikisinde de tecavüz (izinsiz çoğaltma-kullanma) haksız rekabet sayılmış olup, Ticaret Kanunun haksız rekabet hükümleri uygulanır.    

Fikri Mülkiyet ile Sınai Mülkiyet Haklarının Farklılıkları 22 22 Fikri Mülkiyet ile Sınai Mülkiyet Haklarının Farklılıkları -Fikri mülkiyet haklarının tescil edilebileceği bir müessese yoktur. Bir sanat eseri kamuya sunulmakla koruması başlamış olur. Sınaî mülkiyet haklarında ise bir tescil müessesi kurulmuş olup, bunu merkezi Ankara da bulunan Türk Patent Enstitüsü yerine getirir. -Yeni bir ürünün Fikri hak olarak korunması için sahibinin hususiyetini taşıması zorunluluğu getirilmiş olup, sanatsal güzellik ve estetik özellikleri aranmaktadır. Oysa sınaî haklarda böyle bir zorunluluk yoktur. Sınaî hakkın koruması için 'sanayide kullanılabilir' olma kriterini taşıması yeterlidir. -Eserin manevi yönü son derece önemlidir. Bu husus hiçbir anlaşma ile ortadan kaldırılamaz. Oysa sınai haklarda İstisnai olarak buluşçunun adını kullanma zorunluluğu dışında böyle bir zorunluluk yoktur. -Fikri hakların kullanımında sanatçıların oluşturduğu meslek birliklerine özel hak ve imkânlar tanınmıştır. Birlikler üyelerinin haklarını korumak için dava açabilir, ilgililerin cezalandırılmalarını isteyebilir ve tazminat davaları açabilir. Sınaî haklarda böyle imkânlar yoktur. Hak sahibi bunu kendisi takip etmek zorundadır.    

Bilişim Etiği

24 IV. Bilişim Etiği (1) İnsan faktörünün ön plana çıktığı bilişim toplumunda, “etik” sözcüğü sıkça duyulmaya başlanmıştır. Teknolojinin hızla gelişmesiyle birlikte, insanların yapabilme gücü artmış, hem bu gücün kullanımından doğan etik sorunların, hem de bu sorunların etkileyebileceği insan sayısında artışların olacağı gözlenmiştir. Bu nedenle de, kimi mesleklerde karşılaşılan etik sorunların artması ya da bu sorunların farkına varılmasıyla birlikte, “çevre etiği”, “işletme etiği”, “tıp etiği”, “siyaset etiği”, v.s. gibi meslek etiklerinden söz edilerek bu etiklere duyulan gereksinim dile getirilmiştir. Sadece bilişim teknolojilerinin gelişmesi ile değil, bilgisayar kullanımının kolaylaşması ile de bilişim ortamlarında sık sık etik sorunlar yaşanmaya başlanmıştır. Bu etik sorunların çözümünü amaçlayan, bilişim ortamlarındaki etik ilkeler aşağıda özetlenmiştir.

25 25 IV. Bilişim Etiği (2) Computer Ethics Institute (Bilgisayar Etik Enstitüsü) tarafından geliştirilen ve bilgisayar kullanım etik ilkelerinin temelini oluşturan 10 ilke: 1- Bilgisayarı başka insanlara zarar vermek için kullanmayacaksın.     2- Başka insanların bilgisayar çalışmalarına karışmayacaksın.     3- Başka insanların dosyalarına burnunu sokmayacaksın.     4- Bilgisayarı hırsızlık yapmak için kullanmayacaksın.     5- Bilgisayarı yalan bilgiyi yaymak için kullanmayacaksın.     6- Bedelini ödemediğin yazılımı kopyalamayacak ya da kullanmayacaksın.     7- Başka insanların bilgisayar kaynaklarını izin almadan kullanmayacaksın.     8- Başka insanların entelektüel bilgilerini kendine mal etmeyeceksin.     9- Yazdığın programın sosyal hayata etkilerini dikkate alacaksın.     10- Bilgisayara saygı duyacak, hakkında bahsedilecek şeyler için kullanacaksın.

26 26 IV. Bilişim Etiği (3) Internet (tüm iletişim ağlarını içine alan meta bir iletişim ağı) üzerindeki kullanıcılar, çok geniş sitelere, servislere kitlelere ulaşmanın sorumluluğunu taşımalıdır. Sonuçta sanal ortamda her kullanıcı kendi hareketinden sorumludur. Bir ağ kullanıcısı olarak diğer ağlara ve/veya bilgisayar sistemlerine erişmenin hak değil bir ayrıcalık olduğunu göz önünde bulundurarak diğer ağ veya bilgisayar sistemlerine zarar verecek davranışlarda bulunulmamalı ve yukarıda ana başlıklar altında verilen etik kurallara uyulmalıdır.

27 27 TEŞEKKÜRLER