ÇÖKEL (SEDİMANTER) KAYAÇLAR Yerkabuğunu meydana getiren her türlü kayacın (Mağmatik, Metamorfik ve Sedimenter) ve bulunan bütün minerallerin çeşitli etkenlerle ayrıştırılıp, taşınması ve belli bir bölgede (ortam) biriktirilip, daha sonra da bazı işlemlerden geçmesi sonucunda (sıkışma,çimentolanma vb.) oluşan kayaçlara çökel (sedimanter) kayaçlar denir.

Bir mostrada görülen kayaların çökel kayası olup olmadığını anlamak için şu hususlara dikkat edilmelidir. 1- Eğer taşlar tabakalı ise, 2-Tabakaların alt-üst yüzeylerinde veya içerisinde sedimenter yapılar varsa, 3- İçerisinde fosil mevcut ise, 4- Kayalarda taşınmış kırıntılar -taneler görülüyorsa ve 5- Mostradaki kayalar içerisinde oluşan glakonit, samosit gibi mineraller var ise bu taşlar çökel kayasıdır. Arazide çökel kayaları çalışılırken dikkat edilmesi gereken hususlar; litoloji, doku, sedimanter yapılar, eski akıntılar, tabaka veya birimlerin kalınlığı ve geometrisi ile fosil durumudur. Litoloji çökel kayalarının terkibini veya minerolojisini, doku ise sedimentler içindeki tanelerin tane boyu ve bunların taş içerisindeki düzenini, dağılımını kapsar.

BAŞLICA ÇÖKEL KAYALAR 1- Karadan taşınmış kırıntılılardan oluşan çökel kayalar a) Çakıltaşları b) Kumtaşları c) Silttaşı d) Kiltaşı c) Çamurtaşları 2- Biyokimyasal- Biyojenik- Organik yolla oluşan çökel kayalar a)Kireçtaşları b)Dolomitler c)Çörtler d)Fosfatlar e)Kömürler 3- Kimyasal çökelmeyle oluşan çökel kayaları a)Demirtaşları b)Evaporitler 4- Volkanik kırıntılı çökel kayaları a)Aglomeralar b)Volkanik breş c)Lapilli taşları d)Tüfler

ÇAKILTAŞLARI 2mm ile 256mm arasındaki çapta olan kırıntıların (çakılların) doğal bir tutturucu ile tutturularak oluşturdukları taşlara çakıltaşı denir. Çakıllı birimlerin çakılları arasında çoğunlukla kum, mil veya milli kilden oluşan bir kırıntılı tutturucu (matrix) bulunur. Çakıltaşlarının sınıflaması Seyrek çakıllı çakıltaşı Sık çakıllı çakıltaşı Aynı cins çakıllı çakıltaşı Farklı cins çakıllı çakıltaşı Yuvarlak çakıllı çakıltaşı Köşeli çakıllı çakıltaşı’ dır.

Çakıltaşı Çakıl Çakıltaşı

Köşeli çakıllı çakıltaşı (Breş)

KUMTAŞLARI 1/ 16 ile 2mm arasındaki kırıntıların (kumların) doğal bir tutturucu ile tutturularak oluşturdukları taşlara kumtaşı denir. Kumtaşları beş ana unsurdan ibarettir. Bunlar kaya kırıntıları, kuvars taneleri, küçük kırıntılı tutturucu (matrix) ve çimentodur. Matriks çoğunlukla kil mineralleri ve mil (silt) boyu kuvarstan oluşmuştur ve bunlar çoğu durumda kum taneleri ile birlikte çökelirler. Çimento, tanelerin arasına çökelir ve bunlar en çok kuvars ve kalsitten oluşurlar.

Kumtaşı

Kumtaşı Kum

Kumtaşı tabakaları

Kumtaşı

Kumtaşlarının sınıflaması (Pettijohn)                                                             

Kumtaşlarının sınıflaması Kuvars Arenitler (Kuvars kumtaşları) İçerisinde en az % 95 oranında kuvars , % 5 feldspat ve kayakırıntısı içeren kumtaşlarıdır. Arkozlar %25 den fazla feldspat kapsayan çökel kayaları olup, kırmızı ve pembe renklidirler. Litarenitler İçerisinde kayakırıntılarının oranı fazla olan kumtaşıdır.

Arkoz (Kumtaşı)

ÇAMURTAŞLARI Çamurtaşı çoğunlukla mil (4-62 mikron) ve kil ( 4 mikron) boyu tanelerden ibarettir. Kiltaşı genelde çok ince taneli ve homojen olması ile miltaşından (silttaşı) ayrılır. Şeyller, yapraklanma çoğunlukla tabakalanmaya paralel düzlemler boyunca ayrılma özelliği ile karakteristiktir. Bir çok şeyl laminalıdır. Çamurtaşları yapraklanma göstermez ve kırılırken blokumsu kırılır ve masif yapılıdır. Marn kireçli bir çamurtaşıdır. Çamurtaşları her çeşit ortamda çökelebilmekle birlikte en iyi nehirlerin taşkın ovalarında, göllerde, düşük enerjili sahil ortamlarında, deltalarda, denizel şelf alanlarının kesimleri ile havza yamacı ve derin okyanusal ortamlarda oluşurlar.

Siltaşı

Kiltaşı

Kiltaşları

KİREÇTAŞLARI Kireçtaşları kalsiyumkarbonatın kimyasal olarak çökelimi ile oluşan kayaçlardır. Kireçtaşlarında üç ana unsur vardır. Bunlar karbonat tanelerini oluşturan allokemler , mikritik çamur (mikrit veye mikrokristalin kalsit) ve sparit çimentodur. Allokemlerin başlıcaları intraklast, oolit, pellet ve iskelet taneleridir. Bazı kireçtaşları, kumtaşları gibi deniz zeminine taşınarak getirilirler ve burada mikritik veya sparitik bir tutturucu ile tutturularak kireçtaşlarını oluştururlar. Bazı kireçtaşları ise, çamurtaşlarında olduğu gibi ince taneli kireç çamurlarının (Mikrit) taşlaşması ile meydana gelirler. Diğer bazı kireçtaşları da resiflerde görüldüğü gibi büyüme konumundaki organizmaların iskeletleri ile veya karbonatlı çökellerin algler tarafından tutulması (stramatolitler gibi) ve bağlanması ile oluşturulurlar.

Doğada isimlendirilen bazı kireçtaşları Fosilli kireçtaşı Mercanlı kireçtaşı Resifal kireçtaşı Killi kireçtaşı Oolitik kireçtaşı Pizolitik kireçtaşı gibi adlandırılmışlardır

Kireçtaşı

Oolitik kireçtaşı

OOLİT

Fosilli kireçtaşı

Kireçtaşları (araziden görünüm)

Kireçtaşları (araziden görünüm)

RESİF Resif, iri ve güçlü iskeletli mercanlar ve mercanımsı alglerin oluşturduğu masif, dalgaya dayanıklı, deniz tabanında topografik bir engebe oluşturan organik kökenli bir karbonat yığışımıdır. Kalkerli algler, süngerler, mollusklar ve bryozoalar ve foraminiferler resif gelişiminde bağlayıcı ve çökel üretici organizmalar olarak yardımcı rol oynamışlardır. Resifler çok geniş bir yayılım göstermekle beraber, karakteristik olarak tropikal ve subtropikal kuşağın tektonik olarak duraylı, sığ karbonat platformlarında veya şelflerinde gelişim göstermişlerdir. Gelişim, özellikle platform ve şelflerin serbest su dolaşımının gerçekleştiği besleyiciler bakımından zengin, rüzgara karşı bakan/ açık yüksek enerjili açık deniz taraflarında gerçekleşmektedir. Resif gelişimi, resif oluşturucu organizmaların biyolojik doğası, deniz düzeyi oynamaları, deniz tabanının topoğrafyası ve sübsidansı ile dalga enerjisi, biyoerozyon ve akıntılar gibi resif yapıcı süreçler tarafından denetlenir.

Resif ortamı (güncel)

Resif

Resif Kireçtaşları

Resif Kireçtaşları

DOLOMİTLER Çökel kayalarında dolomitlerin çoğu kireçtaşlarının magnezyumca zenginleşmesi ile oluşur. Arazi çalışmaları sırasında bindirme ve kırık hatlarında da bazen dolomitleşmelere rastlanılmaktadır.

KÖMÜRLER Bitkilerden kaynaklanan karbonlu malzemenin katmanlı birikintilerine genel anlamda kömür denir. Turba Linyit Maden kömürü (Taş kömürü) Antrasit

Kömür Antrasit

EVAPORİTLER Buharlaşma sonucu oluşan Çökel kayaların başında kayatuzu, Jips (Caso4.2H2O) ve anhidrit (CaSO4) gelir. Kayatuzu

ÇÖRTLER (Çakmaktaşları) Sert, donuk görünüşlü ve genelde 30micron dan küçük kuvars kristallerinden oluşan çörtler başlıca tabakalı ve yumrular halinde olmak üzere iki şekilde görülür.

VOLKANİK KIRINTILI ÇÖKELLER Volkandan püskürme ve patlama ile çıkan karalar ve sualtı gibi değişik ortamlarda biriken veya içerisinde bazen değişik oranda volkanik olmayan kırıntılarıda kapsayabilen bütün volkanik kırıntılı kayalara volkanik kırıntılılar denir. Aglomera Lapilli

DERS BİTTİ!