Ünite 10 ULUSLARARASI TİCARET PROF. DR. TÜMAY ERTEK MAKROEKONOMİYE GİRİŞ 3. BASKI BETA YAYINLARI

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR Ülkeler farklı nitelikteki kaynaklara sahiptirler. Bu nedenle, ülkeler kaynaklarına göre bazı mal ve hizmetleri göreli olarak diğer ülkelere göre daha ucuza veya daha pahalıya üretirler. Veya bazı malları gerekli kaynaklara sahip olmadıklarından hiç üretemezler. (Örneğin Türkiye kahve üretmez) Ülkeler ucuza ürettikleri malların bir kısmını ihraç edip, pahalıya ürettikleri malları dışardan daha ucuza üreten ülkelerden alırlarsa bu ticaretten kazanç sağlarlar. Dış ticaretten nasıl kazanç sağlandığını Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi ve Mutlak Üstünlük Teorisi anlatır.

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR Mutlak Üstünlük Teorisi: Adam Smith serbest ticaretin ticaret ilişkisine giren tüm ülkelerin refahını artıracağını savunmuş ve Mutlak Üstünlük Teorisini yaratmıştır. Adam Smith’den önce, Merkantilistlerin görüşleri geçerliydi. Bu görüşe göre ülkeler, ülkelerin ne kadar altın ve gümüş rezerveleri fazlaysa ekonomileri o kadar güçlü demekti. Altın ve gümüş reservlerini artırmak için ihracat önemliydi. Bu görüşe göre ithal yapan ülkelerin fakirleşmesi söz konusuydu. Adam Smith bu görüşe karşı çıkarak, ithalat yapan ülkelerin de dış ticaretten kazanç sağlayacaklarını ileri sürmüştür.

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR Mutlak Üstünlük Teorisi’ne göre, bir ülke bazı malların üretiminde daha verimli iken diğer malların üretiminde diğer ülkelere kıyasla daha az verimli olabilir. Böyle bir durumda, ülkeler daha verimli oldukları malların üretiminde ihtisaslaşır ve daha az verimli oldukları malları dışarıdan alırlarsa, bu tür ticaret ilişkisine giren her iki ülke de fayda sağlayacaktır. Bu durumu bir örnek ile anlatalım: 4

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR Mutlak Üstünlük Teorisi’ne Örnek: Amerika ve İngiltere olmak üzere sadece iki ülke olduğunu varsayalım. Diğer varsayımlar; (1) heriki ülkede sadece buğday ve kumaş üretilmekte, (2) Üretim faktörü olarak sadece emek (işgücü) kullanılmakta. Bir birim emeğin üreteceği miktarlar aşağıdaki gibi olsun; ________________Amerika_____İngiltere______________ Buğday 2 1 Kumaş veya 4 6 . Bu durumda Amerika 1 birim emek ile 2 birim buğday üretirken, İngiltere 1 birim emek ile sadece 1 birim buğday üretmekte. (2 > 1). İngiltere’de ise 1 birim işgücü 6 birim kumaş veya 1 birim buğday üretmekte. Bu durumda, Amerika, buğday üretiminde mutlak üstünlüğe sahip, İngiltere de kumaş üretiminde (6 > 1) mutlak üstünlüğe sahiptir. Amerika’da 1B = 2K (buğday ucuz) İngiltere’de 1B = 6K (buğday Pahalıdır (ancak kumaş ucuzdur). 5

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR İki ülke arasında uluslararası ticaret yapılmıyorsa, Amerika’da 1 birim buğday karşılığında iki birim kumaş değişimi gerçekleşebilir. İngiltere’de değişim oranı ise 1 birim buğdaya karşılık 6 birim kumaş şeklindedir. Bu durumda iki ülke arasında ticaret heriki ülkede de refahı artıracaktır: Amerika İngiltere’ye 2 birim buğday (2B) ihraç edip 6 birim kumaş (6K) ithal ederse, Amerika 2K daha fazla, İngiltere de 1B daha fazla tüketebilecek. Amerika’nın ticaretten kazancı 2K, İngiltere’nin ise 1B olacaktır. 6

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR Özet olarak, Amerika buğday üretiminde, İngiltere de kumaş üretiminde uzmanlaşıp, mutlak üstünlüğe sahip oldukları ürünü üreterek birbirleri ile ticaret yaparlarsa heriki ülke de bu ticaretten kazanç sağlar. Not: Ticaretten önce iç ticaret değişim oranları; Amerika 2 buğday = 4 kumaş (1B=2K veya 2B/4K = ½ B) İngiltere 1 buğday = 6 kumaş (1B=6K veya 1B/6K = 1/6 B) Ticaretin iki ülke için de yararlı olması için buğday ile kumaş değişim oranını ifade eden ticaret haddinin ticaretten önce bu ülkelerdeki iç ticaret değişim oranlarının arasında olması gerekmektedir. (Mesela, 1B=3K veya 1K = 1/3 B olabilir) 7

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR Diğer Bazı Teoriler: Dış ticaretin ülkelerin refah düzeyini nasıl artırdığını açıklayan başka teoriler de vardır: 1. Ülkelere sağladığı daha fazla rekabet 2. Ölçek ekonomilerinden daha fazla yararlanma 3. Tüketicilerin tüketeceği daha fazla mal ve hizmet çeşitlerinin bulunması 8

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR 1. Daha Fazla Rekabet: Kapalı ekonomilerde (dış ticarete kapalı) veya çok düşük düzeyde ticaret yapan ekonomilerde, sınırlı sayıdaki yerli firmalar anlaşarak rekabete girmeyerek genelde pahalı ve kalitesiz mal üretirler. Bir ülke dış ticarete ne kadar ağırlık verirse, yabancı firmaların rekabetine o kadar açık olacaktır. Bu durumda, yerli firmalar yabancı firmalarla rekabet edebilmek için daha ucuz ve daha kaliteli mallar üretmeye zorlanacaklardır. 9

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR 2. Ölçek Ekonomilerinden Daha fazla Yararlanma: Üretim miktarı arttıkça, birim başına maliyet düşmektedir. Birçok sanayi sektöründe daha ucuza üretebilmek için daha büyük ölçeklerde üretim yapmaya ve bunun için de daha büyük pazarlara ihtiyaç vardır. İç pazarın yetersiz olduğu durumda, dış pazarlar ölçek ekonomilerinden yararlanabilme olanağını yaratır. Dolayısı ile küçük ülkeler büyük ülkelere göre dış ticarete daha fazla ihtiyaç duyarlar. Çünkü: Rekabet olmadığı durumda, ölçek ekonomileri dolayısıyla monopolleşme artar. 10

ÜLKELER NEDEN BİRBİRLERİYLE TİCARET YAPAR 3. Daha Fazla Mal ve Hizmet Çeşidi: Dış ticaret sayesinde, tüketicilere daha fazla mal ve hizmet çeşidi tüketme imkanı sağlanır. Bu da tüketicilerin refahına katkıda bulunur. 11

DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR Serbest ticaretin ülkelere sağlayacağı yararları anlattık. Ancak, gerçek hayatta ülkeler bazı nedenlerden dolayı dış ticareti kısıtlayıcı uygulmalarda bulunurlar. Dış ticareti kısıtlayacı uygulamalar dört ana başlık altında incelenebilir; 1. Gümrük tarifleri 2. İthalat kotaları 3. İthalat yasakları 4. Diğer kısıtlayıcı uygulamalar 12

DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR 1. Gümrük Tarifleri: ithal veya ihraç edilen mallar üzerine konan vergilerdir. Pratikte, ihraç mallarına gümrük vergisi uygulanmasına rastlanmazken, ithal malları üzerine konan vergiler yaygındır. İthal mallarına uygulanan gümrük vergilerine gümrük tarifeleri de denir. İthal mallara vergi konmasının üç önemli nedeni: - devletin vergiler sayesinde gelir sağlaması - yerli üreticiyi koruması - döviz giderlerini azaltması 13

DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR Gümrük tarifeleri iki şekilde olabilir: i. Spesifik (belirli) gümrük tarifeleri: ithal edilecek mallardan alınacak gümrük vergileri belirli miktarlardadır. (örnek ithal edilecek 72 ekran televizyon için gümrük tarifesi TL 200 olması.) ii. Ad valorem gümrük tarifeleri: gümrük tarifesi ithal edilecek malın değerinin belli bir yüzdesi olarak belirlenir. (örnek: ithal edilecek TL 50,000 Honda aracın gümrük tarifesi %50 ise, alınacak gümrük vergisi TL 25,000 olacak. 14

DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR 2. İthalat Kotaları: Devlet, belirli bir süre içinde ithal edilecek bazı mallar için miktar veya değer olarak sınırlandırmalar getirirse, bu sınırlandırmalara ithalat kotaları denir. Devlet ayrıca, Kota çerçevesinde ithal edilen maldan gümrük vergileri de alabilir. İthalat kotalarının çeşitleri: - Global kota - Tahsisli ithalat kotası - Gümrük tarife kotası 15

DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR - Global Kota: İsteyen ithalatçı istediği ülkeden kota dolana kadar sözkonusu maldan ithal edebilir. - Tahsisli İthalat Kotası: Sözkonusu mali ithal etmek için, ithalatçı kotadan pay almak için ilgili makama başvurur ve kota belli kriterlere göre kişiler arasında dağıtılır. İthalatçılar, kota paylarına göre ithalat yaparlar. - Gümrük Tarife Kotası: Belli bir değere ulaşına kadar ithal edilen maldan hiç gümrük vergisi alınmaz veya normal gümrük tarifesi uygulanır. Kota dolunca, ithal edilecek mal için yükseltilmiş gümrük tarifesi uygulanır. 16

DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR 3. İthalat Yasakları: Doğrudan bazı malların ithalatına izin verilmemesidir. Bu uygulama özellikle gelişmekte olan ülkelerde görülür. Önemli Nedenleri: - ithalat için döviz yetersizliği - ithal ikamesi yoluyla yerli sanayinin korunması çabası İthalat yasakları dış ticareti kısıtlayıcı politikalar içinde en olumsuz politikadır. 17

DIŞ TİCARETİ KISITLAYICI UYGULAMALAR 4. Diğer kısıtlayıcı Uygulamalar: - Gönüllü İhracat Kısıtlamaları: İhracatçı ülkenin ithalatçı ülkeye ihraç ettiği bir veya bazı malları gönüllü olarak kısıtlamasıdır. - Halkın Sağlığının ve Güvenliğinin Korunması; Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki ticarette görülür. Gelişmiş ülkeler halkın sağlığı bakımından gelişmekte olan ülkelerden bazı ürünlerin sağlığa uygun üretilmediği nedeniyle bu ürünlerin ithalini yasaklarlar. 18

DIŞ TİCARETİ KISITLAMALARI LEHİNE VE ALEYHİNE GÖRÜŞLER Dış ticaret kısıtlamalarına eleştiriler aşağıda özetlenmiştir: 1. Yeni Doğan Sanayi Gerekçesi 2. Ulusal Güvenlik Gerekçesi 3. İstihdamın Korunması Gerekçesi 4. Ödemeler Dengesindeki Açıkların Kapatılması Gerekçesi 19

DIŞ TİCARETİ KISITLAMALARI LEHİNDE VE ALEYHİNDE GÖRÜŞLER 1. Yeni Doğan Sanayi (infant industry) Gerekçesi: (Başarısız) Gelişmekte olan ülkeler, yeni kurulan sanayilerini gelişmiş ülkelerin deneyimli sanayilerine karşı korumak için, dış ticareti kısıtlayarak, korumaya çalışırlar. Buna Yeni Doğan Sanayi (infant industry) gerekçesi denilmektedir. Buna göre, bir bebeğin anne-baba korumasına grek duyduğu gibi gelişmekte olan ülkelerin yeni kurulan sanayilerinin de aynı şekilde gelişinceye kadar dış rekabetten korunmaya ihtiyacı vardır. Bu yüzden ithalattan kısıtlamalarına gerek vardır. Bu görüşe karşı çıkan görüş ise, yeni kurulan sanayiye “bebek” muamelesi yapılırsa, sanayi hiçbir zaman gelişemez (hep bebek kalır) ve hep pahalı, kalitesiz ürünler üretir. 20

DIŞ TİCARETİ KISITLAMALARI LEHİNDE VE ALEYHİNDE GÖRÜŞLER Ulusal Güvenlik Gerekçesi: Özellikle gelişmiş ülkeler, ulusal savunmada dışa bağımlı olmak istemezler. Be nedenle, savunma sanayisini korumak için askeri araç gereçlerin ithalatına kısıtlama koyarlar. Aynı şekilde, stratekik nedenlerle, yurt içinde üretilen askeri malların ihracatına da kısıtlama koyabilirler. Ancak, ölçek ekonomileri ve araç gereçlerin yeni teknoloji ile üretilmesi bakımından bu sahada ticaret kısıtlamalarında dikkatli olarak, dost ülkelerle işbirliği yapmak suretiyle dış ticaretin faydalarından yararlanmak önemlidir. 21

DIŞ TİCARETİ KISITLAMALARI LEHİNDE VE ALEYHİNDE GÖRÜŞLER İstihdamın korunması Gerekçesi: Gelişmekte olan ülkeler, ucuz emek kullanarak bazı sanayi ürünlerini ucuza üretebilmektedirler. Daha ucuza ürettikleri bu malları gelişmiş ülkelere ihraç etmeleri o sanayi dalları için tehdit oluşturur, daha ucuz mallarla rekabet edemeyeceğinden işsizliğe neden olur. Bu nedenle, gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelerden emek yoğun mallara ithalat kısıtlamaları uygulayarak, istihdamı korurlar. Emek yoğun mallar, tekstil, deri ürünleri, oyuncak, bisiklet gibi ürünlerdir. 22

DIŞ TİCARETİ KISITLAMALARI LEHİNDE VE ALEYHİNDE GÖRÜŞLER Bu görüşe eleştiriler: Gelişmekte olan ülkelerin sanayi ürünlerine ithalat kısıtlaması getirilmesi, gelişmekte olan ilkelerin ekonomilerini olmsuz etkileyecek → işsizlik artacak → ekonomi yavaşlayacak → onlar da gelişmiş ülkelerden yaptıkları ithalatı kısacaklardır. Bu durumda heriki taraf zararlı olacaktır. Sonuç olarak, gelişmekte olan ülkeler emek yoğun malların, gelişmiş ülkeler de sermaye ve teknoloji yoğun malların üretimine ağırlık vermelidirler. Bu durumda, heriki taraf kazançlı olacaktır. 23

DIŞ TİCARETİ KISITLAMALARI LEHİNDE VE ALEYHİNDE GÖRÜŞLER 4. Ödemeler Dengesindeki Açıkların Kapatılması Gerekçesi: Gelişmekte olan ülkeler, mal ve hizmet ticaretini kapsayan cari işlemler dengesinde genellikle açık verirler. Cari işlemler açığı döviz yetersizliği anlamına gelmektedir. Cari işlemler açığı dış borç ve/veya yabancı yatırım ile kapatılabilir.Bunu yapamıyorlarsa, ithalatı kısmak suretiyle döviz ihtiyaçlarını azaltmaya çalışacaklardır. Bu gerekçeye eleştiri: karşılaştırmalı üstünlük teorisi ile açıklanan ticaretin yararlarından fayda elde edilemeyecektir. Halbuki, gelişmekte olan ülkelerin büyümeleri ve kalıkınmaları için sermaye ve ara malların ithal edilmesi önemlidir. 24