Ekonomik Krizden Etkilenen Bir Broiler İşletmesinde Verimliliğin İrdelenmesi YÜKSEK LİSANS TEZİ Nilüfer BOZKURT

Giriş İnsanların fiziki ve beyinsel fonksiyonlarının yerine getirilmesinde ve sağlıklı nesillerin yetiştirilmesinde yeterli düzeyde proteinli gıdalar almanın önemi bilinmektedir. Bu konuda ülkemizde önemli bir protein açığının olduğu çeşitli platformlarda tartışılmış ve yadsınamaz biçimde ortaya konmuştur (Akbay ve ark. 1995).

Giriş Sürekli artan nüfusumuzun hayvansal kaynaklı protein açığının kapatılmasında tavuk ürünleri önemli bir kaynak olarak görülmektedir.

Giriş Hayvansal üretim içinde hızlı bir gelişme gösteren broiler yetiştiriciliği, çok kısa bir zamanda bol miktarda üretim yapılması, broilerin yemi ete dönüştürme yeteneğinin diğer büyük ve küçük baş hayvanlara göre fazla olması, her türlü iklim koşullarında yetiştirme avantajına sahip olması, küçük alanlarda yapılabilir olması, iş gücü gereksiniminin az olması, işletme sermayesi devir hızının diğer hayvansal üretim kollarından daha yüksek olması gibi avantajları nedeni ile hayvansal protein açığının kapatılmasında oldukça önemli bir yer tutmaktadır (Gür, 1998).

Hayvancılık Sektöründe Tavukçuluk Tavukçuluk sektörünün hayvancılığın diğer dallarından daha çok gelişmiş olması, bu sektörün üretim girdileri ve ürün destekleme politikalarında ihmal edilmesi sonucunu doğurmuştur.

Hayvancılık Sektöründe Tavukçuluk Büyük ve küçük baş hayvancılığa uygulanan damızlık süt ineği alımı, suni tohumlama gibi girdi desteklemeleri, süt ve kırmızı et teşvik primleri tavukçuluğa uygulanmamaktadır.

Hayvancılık Sektöründe Tavukçuluk 1980’li yıllarda karma yeme ve kısa bir süre beyaz ete verilen destek ve teşviklerin bir daha gündeme getirilmeyişi tavuk ürünlerinin pazarda rekabet şansını azaltmaktadır (Anonim 2002).

Hayvancılık Sektöründe Tavukçuluk Günümüzde piliç eti üreten işletmelere yapılan teşvikler, elektrik indirimi, yılın bazı dönemlerinde yem hammaddeleri ithalatında yapılan gümrük vergisi indirimi, ihracata verilen cüzi indirim, hayvan sağlığı ilaçlarındaki destekleme olarak sıralanabilir.

Hayvancılık Sektöründe Tavukçuluk Ayrıca yurt dışından düşük fiyatla piliç eti ithalatını önlemek için gümrük vergisi uygulanmakta, damızlık ve civciv ithalatından da gümrük vergisi alınmamaktadır (Anonim 2002) .

Hayvancılık Sektöründe Tavukçuluk Tavukçuluk sektörünün devletten beklediği teşvikler; nakit sıkıntısına düşmüş olan işletmelere düşük faizli ve bir yıl vadeli işletme kredisi verilmesi için Hazine kaynaklarından fon oluşturulması, karma yeme belli oranda destekleme yapılması, yem, civciv, canlı tavuk, tavuk etine uygulanan KDV oranının indirilmesi, piliç eti ihracatına uygulanan KDV oranının indirilmesi, mısır ithalatına uygulanan gümrük vergisinin indirilmesi, TMO’ya soya alım görevi verilmesi olarak belirtilebilir (Akman, 2001).

Türkiye Tavukçuluğundaki Gelişmeler İlk defa 1963 yılında hibrit ebeveyni ithalleri başlamış ve böylece modern tavukçuluğun temelleri atılmıştır. 1980 yılından itibaren tavuk ürünleri ihraç edilmeye başlamıştır.

Türkiye Tavukçuluğundaki Gelişmeler 1980 yılına kadar ebeveyn ithalleri sadece ana ve baba hatları kapsadığı halde, 1980 yılından itibaren büyük ebeveyn ana ve baba hatları da ithal edilmeye başlanmış ve büyük ebeveyn işletmeleri, ana damızlık işletmeleri adı altında ebeveyn üretimine geçmişlerdir. 1990’lı yıllarda ise sektörde çok daha büyük yatırımlar yapılarak dünya standartlarına yaklaşılmıştır (Akbay vd 1995).

Türkiye Tavukçuluğundaki Gelişmeler Entegrasyon modelleri tam entegrasyon ve yarı entegrasyon olmak üzere 2 ana başlık altında toplanabilir. Türkiye’de piliç eti üretiminin %70-75’i tam entegre şirketlerce, %15-20’si ise yarı entegre şirketlerce gerçekleştirilmektedir (Tanrıvermiş ve Gündoğmuş 1999).

Üretim Alanı Türkiye’de tavukçuluk Marmara, Ege ve İç Anadolu Bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Özellikle Ankara, Balıkesir, Bolu, Bursa, Elazığ, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Kayseri, Kocaeli, Manisa, Sakarya, Yozgat illerinde kısmen de Çukurova’da piliç eti üretimi yoğun olarak sürdürülmektedir (Anonim, 2002).

Üretim Tesisleri ve Üretim Teknolojisi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın 1997 yılı kayıtlarına göre Türkiye’de 9987 adet ticari işletme vardır. Bu işletmelerden etçi işletme olarak faaliyet gösteren işletme sayısı 6785 adettir. Toplam tarım işletmeleri içinde piliç eti üreten işletmelerin oranı yaklaşık %0,16, sadece hayvancılık yapan işletmeler içindeki oranı ise yaklaşık %4,6’dır (Anonim 2002).

Verim ve Üretim Miktarları Piliç etinin piyasada karlı bir fiyatla satıldığı dönemlerde kurulu kapasitenin tamamı kullanılırken, iyi fiyat bulunmayan dönemlerde kapasite kullanımı %60’lara kadar gerileyebilmektedir. Broiler işletmelerinde dolu kapasite oranı ortalama %85’tir. 2001 yılında tespit edilen kapasite kullanım oranı %65’tir.

   Piliç Eti Üretim İşletmelerinin Kapasitelerine Göre Sayıları ve Dağılımı Kapasite (Adet) Etçi İşletmeler Oran 2500’e kadar 1419 20.9 2500-5000 3508 51.7 5000-10000 1263 18.6 10000-25000 469 6.9 25000-50000 89 1.3 50000+ 37 0.6 TOPLAM 6785 100

1990-2002 Yılları Arasındaki Toplam Kanatlı Eti Üretim Miktarları Broiler civcivi (1000 adet) Üretilen Piliç Eti (ton) Köy-Yumurta Tavuğu-Hindi-diğer kanatlı eti Toplam Kanatlı Eti Üretimi İndeks 1990 132,662 162,569 54,190 216,759 100.00 1991 146,130 179,073 59,691 238,764 110.15 1992 176,438 216,214 72,071 288,285 133.00 1993 225,634 276,501 92,167 368,668 170.08 1994 190,552 233,510 77,837 311,347 143.64 1995 246,651 313,154 104,385 417,539 192.63 1996 333,492 415,155 138,385 553,540 255.37

1990-2002 Yılları Arasındaki Toplam Kanatlı Eti Üretim Miktarları Broiler civcivi (1000 adet) Üretilen Piliç Eti (ton) Köy-Yumurta Tavuğu-Hindi-diğer kanatlı eti Toplam Kanatlı Eti Üretimi İndeks 1997 399,598 493,271 123,318 616,589 284.46 1998 409,125 497,720 124,430 622,150 287.02 1999 478,143 557,666 98,412 656,078 302.68 2000 510,089 663,301 90,450 753,751 347.74 2001 450,768 599,851 81,798 681,649 314.47 2002 434,653 618,676 84,365 703,041 324.34

   2000-2003 Yılları Arasındaki Tavuk Eti Toplam Arz ve Kullanım Miktarları 2001 2002 2003 Başlangıç Stok. 66.657 50.809 22.254 12.796 Üretim 663.301 598.851 618.676 680.000 İthalat 242 19 6 Tüketim 645.225 613.117 619.853 660.892 İhracat 2.228 14.531 8.300 15.000 Bitiş Stokları 16.909

Tavuk Eti Tüketim Durumu Ülkemizde tavuk ürünleri üretim miktarı ve üretim teknolojisi oldukça ilerlemiş olmasına karşın, tüketim ne yazık ki henüz istenen seviyeye ulaşamamıştır.

Tavuk Eti Tüketim Durumu Yıllar Fert Başına Tüketim (kg) Fert Başına Tüketim (kg) 1990 3,84 1993 6,16 1996 8.78 1999 10.26 2002 9,17 1991 4,15 1994 4,92 1997 9.77 2000 10,13 - 1992 1995 6.88 1998 9.67 2001 9,02

Tavuk Eti Tüketim Durumu Tavuk ürünlerine olan iç talebin artışı, nüfus artışı ile halkın gelir düzeyi ve satın alma gücündeki iyileşmeler ile yakından ilgilidir (Akbay, 1990). Kırmızı et fiyatlarındaki sürekli artışın yanında, tüketici gelirlerinin (satın alma gücünün) enflasyon etkisiyle düşmesi, hayvansal protein açığının büyümesine neden olmaktadır.

Tavuk Eti Tüketim Durumu Tavukçuluk sektöründeki yüksek maliyetler tavuk eti/kırmızı et fiyat oranının ½ den aşağıya düşmesini engellemektedir. Bu durum ülkemizde tavuk eti maliyetinin gelişmiş ülkelerdeki maliyetlere göre daha yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Ülkemizdeki maliyetlerin yüksekliği ve sübvansiyonların yetersizliği ihracat imkanlarını da sınırlandırmaktadır (Anonim, 2002).

Dış Ticaret Ülkemizin mevcut üretim sistemi iç talebe yönelik olmakta ve talep artışlarını karşılamanın ötesinde bir ihracat hedefi bulunmamaktadır. İç tüketim ihtiyacı ve dış pazarın talebi göz önüne alınarak üretimi planlamak yerine, üretim fazlası oluştuğu zamanlarda ihracat olanaklarının zorlanması, dış piyasanın koşullarına uymayı zorunlu hale getirdiğinden ihracatın darboğaza girmesine neden olmaktadır (Anonim, 2002).  

1994-2001 Yıllarında Kanatlı Eti İthalat ve İhracatı İhracat İthalat Yıllar Ton Dolar/ton Ton Dolar/ton 1994 12228 1021.66 1 4234.88 1995 4913 1040.65 38 2645.52 1996 9520 929.55 65 2464.55 1997 11012 948.55 291 1769.58 1998 12481 895.61 31 2419.11 1999 9886 683.59 12 1568.62 2000 10527 571.54 1446 673.78 2001 24417 583.29 211 863.44

Etlik Piliçlerde Performans Değerleri Ortalama canlı ağırlık Yemin ete dönüşüm katsayısı Ölüm oranı Verim indeksi

Perform. Değerleri Ekim-Kasım Aralık-Ocak Şubat-Mart Nisan-Mayıs Haziran-Tem Ölüm oranı (%) 5,99 2,22 4,78 2,15 21,35 Canlı ağırlık (kg) 2,048 2,077 1,994 1,552 1,079 Y.D.S. 1,769 1,719 2,002 2,226 2,721 Besi süresi (gün) 44,4 44,7 45,3 45,5 44,9 Verim İ. 245,72 264,052 263,28 152,57 71,66 İşletme G. (TL) 17.443.879.630 14.052.773.473 6.537.132.547 10.859.009.432 -21.339.167.940  

Yıllar TEFE Tavuk Eti Fiyatı (kg) Reel index Yem Fiyatı (kg) 1993 100,0 29.440 100 4.550 1994 220,7 56.452 87 12.624 125 1995 416 119.505 98 21.778 115 1996 726,6 182.716 85 37.875 114 1997 1315,5 333.549 86 72.700 121 1998 2239,2 702.701 107 101.718 99 1999 3442,9 925.830 91 142.660 2000 5254,4 1.210.243 78 173.322 72 2001 10329,6 1.869.813 61 365.691 2002 13511,7 2.535.240 64 470.000 76