Olfaktometrik Ölçüm Yöntemi ve İzmir’de Koku Ölçüm Çalışmaları Faruk DİNÇER

Olfaktometrik ölçüm Olfaktometrik ölçüm yöntemi koku alma hissine dayalı bir yöntemdir. Burnumuz koku ölçümünde kullanılan en önemli ve tek sensördür. Fiziksel yada teknik sensörler insan burnunun yerini alamazlar.

Olfaktometrik ölçüm yöntemi kokunun kontrollu bir şekilde panelistlere sunulması ve sonuçların kaydedilmesidir. Bu yöntem iki temel amaçla kullanılır; koku konsantrasyonu belli örneğin değişik oranlarda ve artarak sunulması suretiyle insan burnunun koku alma hissinin geliştirilmesinde koku alma hissini kullanarak konsantrasyonu bilinmeyen kokuların konsantrasyonlarının belirlenmesinde

Olfaktometrik ölçüm yönteminde üç parametre koku emisyonuna yol açan kaynakların karakterizayonunun belirlenmesinde kullanılır. Bu parametreler; kokulu madde konsantrasyonu (atmosferde kokulu maddelerin yayılmasını hesaplamak ve bunun sonucunda beklenen imisyon seviyelerinin belirlenmesinde) koku şiddeti (intensity) (hissedilemez-çok keskin aralığında artan konsantrasyonlarda koku hissinin tanımlanmasında (kaynağa bağlı)) koku kalitesi ((hedonic tone) de kaynağa bağlı olmak üzere hoş-nahoş aralığında kokunun belirlenmesinde)

Nasıl yapılır? Bir gaz örneğinin kokulu madde konsantrasyonu o gazın koku eşiğine kadar nötral hava ile seyreltilmesi sonucu belirlenir. Koku konsantrasyonun sayısal değeri koku eşiğine ulaşıldığı andaki örnek ve nötral hava hacimlerinin sonucudur (eşik seviyesindeki seyrelme sayısı yada koku sayısı). Koku konsantrasyonun birimi de kokulu madde miktarı / hacim yani odour unit / m3 olmaktadır (OU/m3).

Tanımlar Odor unit (OU): Koku eşiği tanımına bağlı olarak 1 m3 havada disperse olduğunda koku hissine neden olan kokulu madde miktarı. Odour threshold (koku eşiği): Panelistlerin %50’sinin hissettiği kokulu madde konsantrasyonu. Koku eşiğinde konsantrasyon 1 OU/m3’tür.

Ölçüm Prosedürü Eşik seviyesinden büyük konsantrasyona sahip olan kokulu gaz örneği kokusuz hava ile seyreltilir. Bu yolla düşük konsantrasyonlardan başlamak suretiyle kokulu hava panelistlere sırasıyla verilir ve koku hissi sorgulanır. Panelistler çok sayıda seyrelme adımlarına tabi tutulurlar. Seyrelme adımlarının sayısı koku eşiğine yakın olacak şekilde seçilmelidir. Panelistler panel denilen grubu oluştururlar ve olfaktometrik ölçümleri gerçekleştirirler. Bir panel 8 ya da 15 kişiden oluşur. Kural olarak küçük paneller emisyon kontrolunda daha çok seyrelti adımıyla ölçüm yapılması için yeterlidir.

Test kimyasalları ile standart bir buruna sahip oldukları belirlenen kişiler panelist olarak seçilebilirler. Standart bir test kimyasalı olan n-butanol ile yapılan testler sonucunda 60-250 µg/m3 konsantrasyon aralığında kokuyu hissedenler standart burna sahip panelistler olarak nitelendirilirler.

Ölçüm prosedürü ve TO7 Koku hissinin sorgulanması bizim kullanacağımız olfaktometrede evet-hayır sorgulamasıdır. Yes-No Questioning olarak tanımlanan bu sorgulamada panelist kararını kendisine gelen havada “Evet, koku var” yada “Hayır, koku yok” diyerek anında verir. Olfaktometre TO7 modelinde panelist kendine gelen nötral ve kokulu havayı kıyaslarak kararını verir. Bu sorgulamanın dışında daha değişik sorgulama türleri de mevcuttur. Bu ölçüm metodunda, eşik seviyesinin altındaki konsantrasyondan başlamak suretiyle panelistlere artan konsantrayonlarda koku verilir (her seyrelme adımında konsantrasyon iki kat artmaktadır). Sorgulama ardarda 2 evet (pozitif) cevabı alındığında biter.

Olfaktometre TO7’nin çalışma prensibi TO7 modeli bilgisayar kontrollü yarı otomatik bir modeldir. Test sonuçları bilgisayar tarafından otomatik olarak hesaplanır. Bir gaz jet pompası nötral hava yardımıyla işletilir. Örnek havası (konsantrasyonu belirlenecek olan) flowmetreler ve ön seyrelme ünitesi tarafından emilir. TO7 modeli kompresör yardımıyla sağlanan hava ile çalışır. Kokulu gazın debisi valfler sayesinde kontrol edilmektedir. Gaz jet pompası içinde kokulu hava ile kokusuz hava karışarak seyrelme gerçekleşir. Merkezi anahtar vanası panelistlere kokunun iletilmesini sağlar. Bu işlem otomatik olarak devam etmektedir. Tüm ölçüm programı bilgisayar kontrollu olup otomatik olarak yürür. Program ardışık ölçümleri, panelistlerin dinlenme aralıklarını ve olfaktometrenin temizlenmesini içerir.

Ölçümler “LIFE/TCY/TR/000009-Odorous Emissions and Immissions Management Policy in Turkey”projesi kapsamında İzmir’de hem emisyon hem de imisyon (dış hava) ölçümleri yapılmıştır

1.5 yıllık zamanda Emisyon ölçümleri; 12 farklı endüstride İmisyon ölçümleri 2 farklı endüstride gerçekleştirilmiştir.

Emisyon ölçümleri Et ve et işleme (rendering) Zeytinyağı Pirina Boya Tekstil Gıda (kedi-köpek maması ve balık yemi üretimi) Sabun üretimi Tütün Maya üretimi Aliminyum şekillendirme Deri Atıksu arıtma tesisi Pompa istasyonları

İmisyon Ölçümleri Zeytinyağı (Aralık 2002-Temmuz 2003) Boya

Emisyon ölçüm sonuçları Et ve et işleme (rendering) Filtre çıkışı 51000 18.10.2002 16000 30.01.2003 Zeytinyağı üretimi Soğutma kulesi 3800 2700 27.11.2002 Su yüzeyi 1400 Pirina Ortam havası 320 30.12.2002 Yağsız pirina 1700 Kuru pirina 480 Depo alanı 3400

Emisyon ölçüm sonuçları Bayraklı Pompa istasyonu Scrubber girişi 5000 4500 13.10.2003 Scrubber çıkışı 1800 1700 Karşıyaka Pompa istasyonu 2500 2300 12.11.2003 890 670 Çiğli Pompa istasyonu Havalandırma bacası 6700 9500 18.11.2003 Atıksu arıtma tesisi Izgara 3600 Çamur kurutucu 200 63

Emisyon ölçüm sonuçları Boya endüstrisi Tank alanı 10000 12.11.2003 Kazan yıkama 110000 Üretim hattı 1800 3600 Dengeleme havuzu 210 Tekstil endüstrisi Ramöz bacası 140 150 24.12.2003

Emisyon ölçüm sonuçları Balık yemi üretimi Filtre girişi 16000 13000 14000 14.04.2004 Filtre çıkışı 1900 2000 1800 Ortam havası 1700 750 Kedi-köpek maması üretimi Scrubber girişi 11000 08.05.2004 Scrubber çıkışı 7100

Emisyon ölçüm sonuçları Sabun üretimi Üretim hattı 1 450 700 11.05.2004 Üretim hattı 2 7100 7600 Tütün endüstrisi 250 360 17.05.2004 510 Üretim hattı 3 400 Üretim hattı 4 290 430 Üretim hattı 5 110 480 Ortam havası Baca çıkışı 640 1300

Emisyon ölçüm sonuçları Maya endüstrisi Fermentasyon ünitesi (#1) 230000 260000 27.05.2004 Fermentasyon bacası 180000 240000 Hammadde hazırlama tankı 910000 Dış hava 510 Atıksu arıtma tesisi 360 Fermentasyon ünitesi (#7) 570 Aliminyum şekillendirme Ortam havası 150 02.06.2004 Maça üretimi 200 240 Üretim hattı 190 250 290

Emisyon ölçüm sonuçları Deri endüstrisi Glase retenaj 190000 200000 16.06.2004 Kösele iç ortam 5000 Sludge susuzlaştırma 460000 480000 Kireçlik dolabı 120000 180000 Finisaj iç ortam 60000 Glase iç ortam Vidala iç ortam 81000 Kösele retenaj Et ve et işleme (rendering) Filtre çıkışı 30.06.2004

Emisyon ölçüm sonuçları Bayraklı Pompa istasyonu Scrubber girişi 9500 13000 06.07.2004 Scrubber çıkışı 8500 12000 Karşıyaka Pompa istasyonu 7000

Koku emisyon oranı (Odor emission rate-E) Koku emisyon oranı (OU/sn) = koku konsnatrasyonu (OU/m3)* volumetric flow rate (m3/sn) Herhangi bir koku kaynağının etkisinin bulunmasında, kokuya maruz kalmamak için toplumun koku kaynağından ne kadar uzaklıkta ikamet etmesi gerektiğinin hesabında kullanılır. (kokunun etkilediği alanın yarıçapını belirlemek amacıyla)

Koku emisyon oranları ve dmax değerleri Koku kaynağı Koku konsantrasyonu Koku emisyon oranı dmax OU/m3 (OU/sn) metre Et ve et işleme (rendering) 16000 - 460000 1778 - 51111 1073 Balık yemi üretimi 1800 - 2000 3500 - 3889 229 Tütün 640 - 1300 1670 - 3432 212 Maya üretimi 180000 - 240000 6000 - 8000 339 Bayraklı pompa istasyonu 8500 - 12000 109 - 153 33 Karşıyaka pompa istasyonu 7000 - 9500 89 - 121 29

İmisyon (alan) ölçümleri İzmir’de ilk olarak bir zeytinyağı üretimi ve rafinosyonu yapan tesis koku emisyon kaynağı olarak seçildi. Yerleşim yerleri ve rüzgar yönü dikkate alınarak ölçüm noktaları ölçüm noktaları arasındaki uzunluk 250 metre olacak şekilde belirlendi. 6 aylık ölçüm programı yapıldı. Program doğrultusunda ölçümler gerçekleştirildi. Ölçümler sonunda bölgeye ait koku haritası çizildi.

%15 %27 %25 %14 %12 %6 %8 %4 %0

İmisyon (alan) ölçümleri Alan ölçümü için diğer endüstri boya endüstrisi olarak seçildi. Yerleşim yerleri ve rüzgar yönü dikkate alınarak ölçüm noktaları ölçüm noktaları arasındaki uzunluk 250 metre olacak şekilde belirlendi. 6 aylık ölçüm programı yapıldı. Program doğrultusunda ölçümler gerçekleştirildi. Ölçümler sonunda bölgeye ait koku haritası çizildi.

%25 %0 %7 %6 %27 %4 %2