Lipoprotein Metabolizması Yrd. Doç. Dr. Ahmet GENÇ Adıyaman Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu

Lipoproteinler Lipoproteinler, fosfolipidler, kolesterol, kolesterol esterleri ve trigliseridlerin çeşitli kombinasyonları ile apolipoproteinler denen spesifik taşıyıcı proteinlerin moleküler agregatlarıdırlar Lipoproteinlerdeki protein olan apolipoproteinler (apoproteinler), apo A, apo B, apo C, apo D, apo E gibi adlandırılırlar Kolesterol ve diğer lipidlerin kanda taşınması, plazma lipoproteinleri vasıtasıyla olmaktadır

Şilomikronlar, lipoproteinlerin en büyükleri ve dansitesi en küçük olanlarıdırlar. Yüksek oranda trigliserid içerirler VLDL (çok düşük dansiteli lipoprotein), şilomikronlardan daha küçüktürler. Endojen trigliserid bakımından oldukça zengindir LDL (düşük dansiteli lipoprotein), trigliserid içerikleri çok az, kolesterol ve kolesterol esterlerinden zengin lipoproteinlerdir. Temel apolipoproteinleri ApoB-100’dür HDL (yüksek dansiteli lipoprotein), LDL’lerden daha küçüktürler. HDL kitlesinin %50’si protein, %30’u fosfolipid, %20’si kolesteroldür Lp (a), LDL’ye benzeyen bir lipoproteindir. Başlıca apolipoproteini apo B-100’dür.

Kuru ağırlığının % protein Kuru ağırlığının % trisilgliserol Ultrasantrifüjdeki yoğunluklarına göre lipoproteinler, şilomikronlar, VLDL, IDL, LDL, HDL, Lp (a) şeklinde alt gruplara ayrılırlar Lipoprotein sınıfı Yoğunluğu (g/mL) Çapı (nm) Kuru ağırlığının % protein Fosfolipid % Kuru ağırlığının % trisilgliserol HDL 1.063-1.21 8 – 11 33 29 8 LDL 1.019 – 1.063 20 – 25 25 21 4 IDL 1.006-1.019 25 - 50 18 22 31 VLDL 0.95 – 1.006 28 - 70 10 50 Şilomikronlar < 0.95 50 - 200 1 - 2 7 84

Lipidler plazmada lipoproteinler halinde taşınır

Apolipoproteinler Apo A, Apo AI, Apo AII ve Apo AIV olmak üzere üç tiptir. HDL’nin major proteinleridirler. Apo AI, LCAT enziminin aktivasyonunda ve böylece ekstrahepatik dokulardan karaciğere serbest kolesterolün HDL’de esterleştirilmek suretiyle taşınmasında rol oynar. Apo B, HDL dışındaki bütün lipoproteinlerin başta gelen proteinidir. Apo B-100, Apo B-48, Apo B-26, Apo B-74 olmak üzere dört tipi vardır. Apo B-100 çoğunlukla karaciğerde sentezlenir, Apo B-48 bağırsak duvarında sentezlenir. Apo C, Açlık durumunda VLDL ve HDL’nin yapısında bulunur. Apo CI, Apo CII, Apo CIII olmak üzere üç tipi vardır Apo D, Lipoproteinler arasında kolesterol esterleri ve trigliseridlerin transferinde rol oynamaktadır. Apo E, karaciğerde sentezlenir. Plazmada HDL’nin yapısına katılır. Apo E’nin, Apo EI, Apo EII, Apo EIII, Apo EIV ve Apo EV olmak üzere beş çeşidi vardır

Şilomikronlar başlangıçta ApoB-48 ve ApoA içerir Şilomikronlar başlangıçta ApoB-48 ve ApoA içerir. Daha sonra dolaşım sürecinde HDL ile etkileşme sonucunda ApoE ve lipoprotein lipazı aktive eden ApoC-II apolipoproteinleri şilomikronlara katılır

Şilomikronlar, aktive olan lipoprotein lipaz (LPL) etkisiyle trigliserid içeriğinin çoğunu kaybederler ve daha küçük çaplı şilomikron kalıntılarına dönüşürler. Karaciğer hücrelerindeki ApoE reseptörleri şilomikron kalıntılarını tanır. Bu reseptörlerin etkisiyle şilomikron kalıntıları endositoz yoluyla karaciğer hücresi içine alınırlar ve orada yıkılırlar

Karaciğerde şilomikron kalıntılarından VLDL’ler oluşur Yakıt olarak hemen gerekenden daha fazla yağ asidi veya karbohidrat bulunduğu durumlarda, karaciğerde yağ asitlerinden veya karbohidratlardan sentezlenen endojen trigliseridlerden de VLDL yapılmaktadır

Karaciğerde oluşan VLDL’ler kana verilirler Karaciğerde oluşan VLDL’ler kana verilirler. ApoC-II, lipoprotein lipazı aktive ederek VLDL trigliseridlerinden serbest yağ asitlerinin salıverilmesine neden olur. Böylece lipid içeriği gittikçe azalan VLDL’ler, yaklaşık olarak eşit miktarlarda trigliserid ve kolesterol içeren ara dansiteli lipoprotein (IDL) ve daha sonra düşük dansiteli lipoprotein (LDL) haline değiştirilirler

IDL’ler ApoE reseptörleri tarafından LDL’ler ise LDL reseptörleri tarafından tanınarak karaciğer hücreleri içine alınırlar. IDL’ler ve LDL’ler, karaciğer hücrelerinde hepatik lipaz etkisiyle daha ileri yıkılırlar

Düz kas hücrelerinde kolesterol esterlerinin birikmesiyle arteriyel duvarlarda aterosklerotik plaklar gelişir

HDL’ler, karaciğerde ve ince bağırsak duvarlarında sentezlenirler; ApoA-I, ApoA-II, lesitin ve serbest kolesterol içerir Yeni sentezlenen HDL, dolaşım sırasında ekstrahepatik hücreler ve diğer lipoproteinlerden serbest kolesterol alır. Böylece küre şeklinde olgun HDL oluşur HDL’nin kolesterolü özellikle damar endoteli gibi dokulardan karaciğere taşıma fonksiyonu antiaterojenik etki oluşturur

Şilomikronlar, aktive olan lipoprotein lipaz (LPL) etkisiyle trigliserid içeriğinin çoğunu kaybederler ve daha küçük çaplı şilomikron kalıntılarına dönüşürler. Karaciğer hücrelerindeki ApoE reseptörleri şilomikron kalıntılarını tanır. Bu reseptörlerin etkisiyle şilomikron kalıntıları endositoz yoluyla karaciğer hücresi içine alınırlar ve orada yıkılırlar. Karaciğerde şilomikron kalıntılarından VLDL’ler oluşur Karaciğerde oluşan VLDL’ler kana verilirler. ApoC-II, lipoprotein lipazı aktive ederek VLDL trigliseridlerinden serbest yağ asitlerinin salıverilmesine neden olur. Böylece lipid içeriği gittikçe azalan VLDL’ler, yaklaşık olarak eşit miktarlarda trigliserid ve kolesterol içeren ara dansiteli lipoprotein (IDL) ve daha sonra düşük dansiteli lipoprotein (LDL) haline değiştirilirler

IDL’ler ApoE reseptörleri tarafından LDL’ler ise LDL reseptörleri tarafından tanınarak karaciğer hücreleri içine alınırlar. IDL’ler ve LDL’ler, karaciğer hücrelerinde hepatik lipaz etkisiyle daha ileri yıkılırlar. Ekstrahepatik doku hücrelerinde bulunan spesifik yüzey reseptörleri, ApoB-100’ü tanıyarak LDL’lerin hücre içine alınmalarını sağlarlar. Ekstrahepatik doku hücrelerinde LDL’ler yıkılırlar ve kolesterol veya bir kolesterol türevi oluşur. LDL’ler, kolesterolü karaciğerden başka dokulara taşırlar

Karaciğerde ve ince bağırsak duvarlarında sentezlenen bir önemli lipoprotein sınıfı HDL’lerdir Yeni sentezlenen HDL; ApoA-I, ApoA-II, lesitin ve serbest kolesterol içerir. Yeni sentezlenen HDL, dolaşım sırasında diğer lipoproteinlerden kolesterol esterlerini alır. Yeni sentezlenen HDL, yapısındaki kolesterol esterlerinin artmasıyla küre şeklinde olgun HDL’ye dönüşür Dolaşım sırasında kolesterolden zenginleşen HDL, karaciğere dönünce kolesterolünü karaciğerde bırakır. HDL’ler kolesterolü başka dokulardan karaciğere taşırlar

Hiperkolesterolemi (kan kolesterol düzeyi yüksekliği) Hiperkolesterolemi ile ateroskleroz ve dolayısıyla koroner kalp hastalığı arasında ilişki olduğu bilinmektedir Serum total kolesterolü: 200 mg/dL’den düşük ise düşük aterosklerotik kalp hastalığı riski, 200-240 mg/dL arasında ise orta aterosklerotik kalp hastalığı riski, 250 mg/dL’den yüksek ise yüksek aterosklerotik kalp hastalığı riski var demektir.

45 mg/dL’den yüksek ise düşük aterosklerotik kalp hastalığı riski, Serum LDL-kolesterol ve HDL-kolesterol düzeylerindeki değişmeler, aterosklerotik kalp hastalığı riski bakımından önemlidir Serum LDL-kolesterol düzeyi 130 mg/dL’den düşük ise düşük aterosklerotik kalp hastalığı riski, 130-160 mg/dL arasında ise orta aterosklerotik kalp hastalığı riski, 160 mg/dL’den yüksek ise yüksek aterosklerotik kalp hastalığı riski var demektir. Serum HDL-kolesterol düzeyi 45 mg/dL’den yüksek ise düşük aterosklerotik kalp hastalığı riski, 35-45 mg/dL arasında ise orta aterosklerotik kalp hastalığı riski, 35 mg/dL’den düşük ise yüksek aterosklerotik kalp hastalığı riski var demektir.

HİPERLİPİDEMİ: Toplum dağılımının en yüksek % 5-10’u Trigliserit > 200 mg/dL Kolesterol > 240 mg/dL Çocuklarda trigliserit > 140 mg/dL kolesterol > 200 mg/dL

Lipoprotein Metabolizma Bozukluğu Birincil (genetik) İkincil (Diabetes Mellitus, hipotiroidizm, ilaçlar...) İkisi birlikte

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Tip Kolesterol LDL-K trigliserit Bozukluk I Yüksek Düşük-N Şilomikron IIa Yüksek-N Normal LDL IIb LDL-VLDL III kalıntıları ve IDL IV VLDL V Şilomikron ve VLDL

Ailesel Hiperkolesterolemi (Tip IIa) LDL reseptöründe gen kusuru Plazma total kolesterol ve LDL-kolesterol artışı Total kolesterol heterozigotlarda 2-3 kat, homozigotlarda 3-6 kat artar Hiperlipidemi doğumla başlar Erken yaşta koroner kalp hastalığı görülür

Lipoprotein Metabolizma Bozukluklarının Önemi Hastaların tanısı Ailelerinin takibe alınması Lipoprotein metabolizmasının anlaşılması Atheroskleroz oluşumunun anlaşılması