ÇOCUKTA UYUM VE DAVRANIŞ SORUNLARI Doç.Dr. Elif ÇELEBİ ÖNCÜ

Uyum, bir kişinin sosyal çevrenin ve kendi benliğinin gereksinimlerini denge içinde karşılayabilme becerisidir. Uyumsuzluk durumunda, çevreyle ilişkilerde kopukluk, varlığını ifadede ve ihtiyaçlarını gidermede zorluk yaşanması durumu gözlemlenir, desteğe gereksinim duyulur.

Yaşa göre problem davranışlar Problemli davranışlar 1,5-2 yaş Huysuzluk, istenileni yapmama, dikkat çekme isteği, aşırı hareketlilik, belirli korkular 3-5 yaş Bir önceki yaşlardakilere ek olarak, aşırı duygusallık, yalan söyleme, olumsuzluk 6-10 yaş Aşırı duyarlık, yalan, okul başarısızlığı, kıskançlık 11-14 yaş Huysuzluk, aşırı duyarlılık, kıskançlık, okul başarısızlığı 15-18 yaş Okuldan kaçma, içki, madde bağımlılığı

Erken çocukluk döneminde çocuklar duygu, düşünce, istek ve gereksinimlerini yetişkinlerden farklı yollarla ifade edebilirler. Bu ifadeler arasında; oyunlaştırma, öyküleştirme ya da resim yapma yaygındır, fakat bir de yetişkinlerce sorun olarak görülebilen davranışlar biçiminde de ifade edilebildiği görülür. Örneğin, hırçınlık, huysuzluk, saldırganlık, söz dinlememe vb… gibi.

Çocuklara yaklaşımda ve sorun davranışların tanınmasında en önemli etken sorunun ne olduğunu bilinmesidir. Bazen gerçekte sorun olmayacak durumların bile yetişkinlerce sorun olarak algılandığı görülmektedir. Buradaki kilit nokta “hiçbir şeyin göründüğü gibi olmadığı” ilkesini kabul etmektir.

Sorun davranışlarda; Bazı yöntemler çocukların olumlu davranışlar geliştirmelerini desteklediği gibi, olumsuz davranışların engellenmesinde büyük önem taşır:

Teşvik ve Takdir En etkili yöntemdir. Yetişkinler çocukların yaptığı olumlu davranışlardan çok olumsuz davranışlarını görür ve engellemeye çalışırlar. Olumlu davranış görülse bile, takdir edilmez ve görmemezlikten gelinebilir. Oysa çocuğa yaptığı olumlu davranışların fark edildiğini belirterek, yaptığı olumlu davranışı tekrar yapma arzusu yaratılmalıdır.

Çocuklar genellikle olumsuz davranışları ile yetişkinlerin dikkatini çekmeye çalışırlar. yetişkinler de olumsuz davranışları görüp, tepki vererek onların ihtiyaçlarını karşılamış olurlar. Çocuğun olumsuz davranışı herhangi bir yöntemle yok edildiğinde, çocuğun ihtiyacı olan ilgi de ondan alınmış olur. Çocuk tarafından istenen ilgi ancak, ona teşvik ve takdirle verilebilir. Ancak teşvik ve takdir tek başına değil, çoğunlukla başka bir yöntemle birlikte (ortamı değiştirmek, gözardı etmek) kullanılmalıdır.

Örneğin; bir anne hazırladığı yemeği çocuğa verip yemesini beklerken çocuk sürekli sandalyesiyle oynuyor. Çocuk sandalyesiyle oynayarak hem sofradaki diğer aile üyelerini rahatsız ediyor hem de yemeğini yemiyor. Bu durumda çocuğun hareket ihtiyacı olabileceğini ya da o anda yemekle ilgilenmek istemediğini düşünebiliriz. Çocuğa yemek yemesinin önemli olduğunu ama tabağındaki öğünün azaltılabileceğini söyleyip çocuk sandalyesinde oturup az da olsa yemeğini yediğinde de “Aferin sana güvenebileceğimi biliyordum. Sandalyenle oynamadan oturup yemepinden de yemeyi başardın.” diyerek gülümsenir ya da çocuğa dokunulursa ihtiyacı olan ilgi ona tekrar olumlu bir şekilde hissettirilmiş ve takdir ile hangi davranışın doğru olduğu belirtilmiş, teşvik edilmiş olur.

Takdir mutlaka sözel olmak zorunda değildir Takdir mutlaka sözel olmak zorunda değildir. Bir gülüş, dokunuş, göz kontağı, sarılma şeklinde de olabilir. Karşımızdakine hissettirilebilir. Örneğin; Zaman zaman göz kontağı kurup onay vermek, gülümsemek ve dokunmak gibi sözsüz takdir yolları kullanılabilir.

Görmemezliğe Gelmek Bu yöntem çocuk başkalarının canını acıtacağı veya kendi canını acıtacağı durumlarda kullanılmamalıdır! Evde fiziksel bir zarara sebep olmayacak olumsuz davranışların bazı zamanlarda yetişkin tarafından gözardı edilmesidir. Çocuk sürekli ana-babanın dikkatini dağıtacak ve çevresindekileri rahatsız edecek bir davranış yapıyorsa kullanılabilir.  Özellikle olumsuz davranıştan önce yetişkinin dikkatine ihtiyacını duyan çocuklarda çok etkili olabilir. Çocuk olumsuz davranışı yapmadan önce kim ona bakıyor diye bakıyorsa ve kimsenin onu izlemediğini görürse, davranışı yapmaktan vazgeçebilir.

Olumsuz davranış yapıldığında tamamen görmezliğe gelmek zordur ama gereklidir. Kaşların çatılması, Gözlerin açılması, Dudakların hareketi çocuklar tarafından hemen algılanır. Bunların yapılması çocuğun davranışını arttırmasına sebep olur. Böylece yöntemin etkisi azalmış olur. Yetişkin görmemezlikten geldiği davranışın yerine geçen olumlu davranışı gördüğünde çocuğu mutlaka takdir etmelidir. Yöntem ancak o zaman etkili olacaktır.

Örneğin; çocuk evde üzerinden çıkarttığı giysileri devamlı farklı bir yere koyuyor. Bu davranış eğer göz ardı ediliyorsa, aynı çocuk giysilerini yerine koyduğu zaman mutlaka takdir edilmelidir. Bu durumda çocuğa “ben o yanlış davranışı göz ardı ettim ancak senden beklediğim doğru davranış budur” mesajı verilmiş olunur.

Önceden Önlem Almak Olumsuz davranış oluşmadan önce olabilecekleri tahmin etmek ve önceden önlem almak çok etkilidir. Bunun için öğretmenin çocukları tanıması ve çok iyi gözlem yapması gerekmektedir. Bunu tespit edebilmesi için çocuğun genellikle hangi zamanlarda ve durumlarda bu davranışı yaptığı bilinmelidir. Örneğin; eğer çocuk kendine verilen bir sorumlulukta başarılı olmadığından hırçınlaşıp saldırgan davranışlar sergiliyorsa, yetişkin olumsuz davranış ortaya çıkmadan gidip ona yardımcı olmaya çalışabilir.

Dikkatini Başka Yere Çekmek Özellikle küçük çocuklarda etkilidir. Kalıcı bir davranış değişikliğine yol açmamakla birlikte istenmeyen davranışı geçici olarak engelleyebilir. Örneğin; Çocuk istediği bir abur cubur yiyeceğin alınması konusunda ısrarla zorluk çıkarıyorsa konuyu farklı yere getirip dikkatini bambaşka bir durum ya da etkinliğe çekmek gerekir. “camımıza konan kuşu gördün mü?” ya da “komşumuz tavşan almış sen tavşanlar nasıl zıplar biliyor musun?” gibi.

Karşılıklı Konuşma Çocuklar 5-6 yaşlarına geldiklerinde genelde ana-babaları ile problemlerini çözmeye istekli olurlar. Yetişkin olumsuz davranışı gördükten sonra bu davranışı yapan çocuğa konuşma teklifi götürebilir. Bu teklifi yaparken, önce çocuğun yaptığı olumsuz davranışı tanımlamalı, sonra duygusunu belirtmeli ve  konuşmak istediğini söylemelidir.

Örneğin; ‘’Ayşe’cim markete gittiğimizde sürekli benden uzaklaşıyorsun Örneğin; ‘’Ayşe’cim markete gittiğimizde sürekli benden uzaklaşıyorsun. Ben markette alışveriş yaparken senin uzaklaşmandan kaybolacağını düşünerek rahatsız oluyorum. Bunu neden yaptığını merak ediyorum? Bunu seninle konuşmak isterim” gibi. Konuşmayı yapmak için sessiz ve sakin bir yer bulmak önemli. Eğer çocuk davranışını değiştirmek için istekli ise ya da olumsuz davranışı yapması için geçerli bir sebebi varsa ona destek olunmalıdır.

Yaratıcı Problem Çözme Sosyal çatışmalarda en etkili yollardan biri, çocuklara yaratıcı problem çözmede destek olmaktır. Buradaki en önemli nokta, yetişkinin onlara ne yapmaları gerektiğini söylememesidir Karşılıklı anlaşarak, birisinin başka birisinin üzerinde güç kullanmadan karar vermeleridir. Çocuklar kendi istedikleri ve seçtikleri çözüm yollarına uymada daha kolaylık yaşarlar. Bunun aşamalarını şöyle özetleyebiliriz: Öncelikle çocuğun boy seviyelerine inilmelidir. Ardından çocuktan var olan problemi tanımlamalarını istenir. Çocuk sorunu tanımladıktan sonra, yetişkin ne yapabileceklerini sorar. Çocuklara çözüm yollarını  üretmesi için zaman tanınır. Sonra önerilen çözümler birlikte değerlendirerek, uygun olan bir çözümde karar kılınır.

Örnek olay 1 Dört yaşındaki Beril yeni kardeşi doğunca altını ıslatmaya başlamıştır. Halbuki iki yaşından beri altını ıslatmamıştı.

Alt ıslatma Nedenleri; sağlık nedenleri (üşütme kurtlanma…) Duygusal nedenler (kıskançlık, ana-babanın kötü muamelesi, boşanma, yakın birinin kaybı, olumsuz ve aşırı cezalandırma, korkutmalar, fiziksel ya da zihinsel engeller) Sosyo-ekonomik durum (Gelir azlığına bağlı olarak çocukların aynı yatakta yatırılması) Yanlış eğitim (temizlik ve tuvalet alışkanlığının verilmemesi, altına yaparsan pipini keserim, seni yakarım tarzı söylemler)

Ne yapmalı? Öncelikle nedeni belirlemek önemlidir. Çocuğun alışkanlığı kazandıktan sonra tekrar alt ıslatmaya başlaması durumunda kendimizi ve çevresel etkenleri tekrar gözden geçirmek gerekmektedir. Aile içi tutarsızlık ya da huzursuzluk durumlarına çocuğun şahit olmamasını mümkün kılmak.

Kıskançlık Nedenleri; çocuğu istediği şeyden mahrum bırakma, Çocuklar arası karşılaştırmalar yapma Yeni bir kardeş doğumunda çocuğu yeterince bilgilendirmemek Çocuğu şımartmak, Tutarsız tutumlar

Ne yapmalı? Çocukla daha çok konuşmalı ve onunla paylaşımlarda bulunulmalı Çocuğun ruh halini anlamaya çalışmak onunla empati kurmak (sizin başınıza benzer olaylar gelse ne yapardınız?) Çocuklar eşit davranmak, rekabet ortamı yaratmamak  

Örnek olay 2 Sorun: Ali annesi işe başladığı zamandan beri tırnaklarını yemeye başlamıştı.

Örnek olay 3 Selin, 6 yaşında öğretmeni ve çevresindekiler tarafından çoğunlukla sakin ve uyumlu olarak adlandırılan bir çocuktu. Evlerinden taşınmaları gerekmişti. bu ev eski evlerinden daha küçük ve alıştığı arkadaşlarına daha uzak bir yerdeydi. Artık bir odası da yoktu. Bu olaydan sonra saldırgan davranışlar sergilemeye başladı.  

Örnek olay 4 Kerem, beş yaşındadır. Ağır bir bronşit geçirerek hastanede birkaç gün yatmak zorunda kalır. Bu olayın ardından artık istediklerini sürekli ağlayarak dile getiremeye ve eskisinden daha hırçın davranmaya başlar.

ÖRNEK OLAY 5 Ecem, doğduğundan beri iştahlı bir çocuktu. Dokuz yaşındaydı ve diğer arkadaşlarından biraz yapılıydı. Ecem gitgide yemek yemeyi azaltmaya başlar. Psikoloğa gidildiğinde Ecem’in birkaç arkadaşının onunla şişko diye dalga geçtiği, Ecem’in de bu söze üzülüp televizyonda gördüğü mankenler gibi zayıf kalmak için yemek yememeyi tercih ettiği ortaya çıkar.