TÜRKİYE’de BESLENME SORUNLARI ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Prof. Dr. Gülay KOÇOĞLU

GRUPLARA GÖRE BESLENME SORUNLARI 0-5 YAŞ çocuklarda Anemi, PEM, Raşitizm, Diş çürükleri

Okul Çağı ve Gençlerde Zayıflık veya şişmanlık, Avitaminozlar, Anemi, Basit guvatr, Diş çürükleri

Yetişkin Kadınlarda Şişmanlık, Anemi, Basit guvatr, Avitaminozlar

Yetişkin Erkeklerde Şişmanlık, Zayıflık,

Gebe ve Emzikli Kadınlarda Anemi, Basit guvatr, Avitaminozlar Osteomalasi

Yaşlılarda Zayıflık, Avitaminozlar ( A, B 12, C, D, E), Mineral eksiklikleri (Ca, P, Fe) Kronik hastalıklar -Osteoporoz (K % 9, E % 0.6) - Kalp-damar hastalıkları - Hipertansiyon - Diyabet - Kanser

0-5 Yaş Grubunda PEM Sıklığı (%) Araştırma Yeri Yılı Sıklık (YGA/YGB) Türkiye Ulusal 1974 20.0 1984 10.9 Sivas (Ulaş) 1992 5.4 / 19.8 Sivas 1998 6.2 / 21.2 Türkiye NSA 1993 11.3 /24.8 / 3.4 9.7/ 22.1 / 2.3 2003 4.5 / 15.8 / 1.0

Okul Öncesi Çocuklarda Raşitizm Sıklığı Araştırma Yeri Yılı Sıklık (%) Türkiye Ulusal 1974 4.4 aktif, 15.1 sekelli Sivas (Poliklinik) 1992 6.3 Ulaş EAB 32.0 Sivas Kırsalı 1993 23.0 Stronsiyumlu bölge 31.5 Komşu bölge 20.6 Stronsiyumsuz bölge 19.5

Okul Öncesi Çocuklarda Anemi Sıklığı Araştırma Yeri Yılı Sıklık(%) Türkiye 1974 74.1 (< 11.0 g/dl) 24.1(10.0-10.9 g/dl)) 33.0 (8.0-9.9 g/dl) 17.0 (<8.0 g/dl) Ankara 1987 11.8 Diyarbakır 1986 68.1 (< 9.0 g/dl)

TNSA’na Göre 15-49 Yaş Kadınların BKİ Değerleri Dağılımı(%) BKİ Değeri 1998 2003 <18.5 2.6 1.8 18.5-24.9 45.2 41.3 25-25.9 33.4 34.2 ≥30 18.8 22.7 Yaş ilerledikçe artıyor. Eğitim düzeyi düşük olanlarda daha fazla Bölgelere ve yerleşim yerine göre pek fark yok

BESLENME SORUNLARININ NEDENLERİ Tarım ve gıda üretimi ile ilgili faktörler Besinlerin işlenmesi, dağılımı, pazarlanması ile ilgili faktörler Gelir düzeyi ile ilgili faktörler Genel eğitim düzeyi ve alışkanlıklarla ilgili faktörler Çevre Sorunları Demografik Faktörler Yiyecek ve beslenme ile ilgili mevzuatların yetersizliği

Tarım ve gıda üretimi ile ilgili faktörler Kullanılan alanların endüstri, sanayi alanına dönüşmesi Nadasa bırakma veya anız yakma gibi ilkel uygulamalar Bilinçsiz gübre kullanımı Sulama olanaklarının yetersizliği Usulsüz krediler, gerektiği gibi kullanılmaması Tarımsal üretimin ticari-sanayi bitkilerine kayması

Sonuçta; Hayvansal besin üretimi yetersiz (özellikle et, balık). Tahıl, meyve, sebze, yağ, kurubaklagil üretimi yeterli düzeyde, Süt sınırda.

Çeşitli Besinlerin Yıllık Üretim Miktarları Yiyecek Grubu Yıllık Üretim (bin ton) Kişi Başına Miktar(g/gün) Et Balık Tavuk Yumurta 419 544 696 588 17 22 28 Süt 8358 331 Meyve Grubu 16405 649 Sebze Grubu 26739 1059

Yiyecek Grubu Yıllık Üretim (bin ton) Kişi Başına Miktar(g/gün) Tahıllar 30162 1194 Kurubaklagiller 1596 63 Yağlı Tohumlar 1758 73 Zeytin 1800 7

Buğday, şeker ve meyvelerin net kişi başına arz rakamları gelişmiş ülkelerdekinin üzerinde Avrupa Birliği ülkelerinde kişi başına et üretimi domuz eti hariç 45-50 kg, bizde 7.9 kg Avrupa Birliği ülkelerinde kişi başına süt üretimi 200-240 kg iken bizde 157 kg

Türkiye’de Enerji ve Besin Öğeleri Tüketim Durumu Temel besin ekmek ve diğer tahıl ürünleridir. Enerjinin % 50’sini sağlamakta Ekmek, süt-yoğurt, et, taze sebze-meyve tüketimi giderek azalmakta; kurubaklagil, şeker, yağ ve yumurta tüketimi artmaktadır. Toplam enerji ve protein tüketimi yeterli olup bitkisel proteinler %85-90, hayvansal proteinler % 10-15 kadardır.

Yıllara Göre Enerjinin CHO,Protein,Yağ oranları Dönemler CHO Protein Yağ 1984-86 66.6 12.1 21.3 1989-91 65.4 11.7 22.8 1996-98 64.3 11.5 24.2

Hane Halkı Tüketim Harcamaları Araştırmasına göre; En yüksek meyve tüketimi Ege’de En yüksek balık tüketimi Karadenizde, en az Güneydoğu Anadoluda En yüksek kola tüketimi Akdenizde Meyve suyu tüketimi tüm bölgelerde sıcak içeceklerden düşük oranda Kümes hayvanı tüketimi yalnız Ege bölgesinde koyun ve kuzu eti tüketiminden fazla Güneydoğu Anadolu’da yoğurt sütten daha fazla tüketiliyor.

Türkiye’de Kişi Başına Günlük Enerji ve Besin Öğelerinin Sağlandığı Kaynak

Besinlerin işlenmesi, dağılımı, pazarlanması ile ilgili faktörler Üreticiden tüketiciye gelene kadar arada çok el olması Bazı grupların tekelinde bulunması Gıdalara uygulanan işlemlerin etkileri - Paketleme ile fiyat yükselmesi, - Katkı maddeleri eklenmesinin sağlığa olumsuz etkileri, - Aşırı saflaştırmanın besin değerine olumsuz etkisi gibi Mevsimsel kıtlıklar

Gelir düzeyi ile ilgili faktörler Kişi başına düşen gelir az Gelir dağılımı çok dengesiz Hayvansal besinler pahalı, dar gelirliler tahıla yöneliyor. Ailedeki kişi sayısının çok olması da geliri olumsuz etkiliyor.

Türkiye’de % 20’lik gelir gruplarının 1987 ve 1994 yılı payları incelendiğinde; En yoksul % 20’lik hane halkı gelir payı % 5.24’ten 4.86’ya düşmüş, En zengin % 20’nin payı ise % 49.9’dan 54.9’a yükselmiştir. Minimum gıda harcaması yöntemiyle yapılan yoksulluk çalışmalarına göre fertlerin % 8.4’ü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Kır ve kentte bu oran 11.8 ve 4.6’dır. Güneydoğu Anadolu kırsalı % 19.3 ile en yüksek yoksulluk oranına sahiptir.

2003 Yılı verilerine göre; Yüzde 20'lik hanehalkı dilimlerinin toplam kullanılabilir gelirden aldıkları paylar, 2002 yılı verileri ile kıyaslandığında; ilk dört % 20'lik dilimin gelirden aldığı pay artarken, beşinci % 20'lik dilimin gelirden aldığı pay azalmıştır. Buna göre; 2002 yılında beşinci % 20'lik dilimde yeralan hanehalkları, birinci % 20'lik dilimde yeralan hanehalklarının yaklaşık 9.4 katı gelir elde ederken, bu 2003 yılında 8.1 kata düşmüştür.

Yerleşim Yerlerine Göre Gıda Harcamalarının Gelire Oranı Türkiye 43 Kent 37 Kır 51 Marmara 35 Ege 38 Akdeniz 42 İç Anadolu 41 Karadeniz 48 Doğu Anadolu 54 Güneydoğu Anadolu 56

Genel eğitim düzeyi ve alışkanlıklarla ilgili faktörler Ülke genelinde eğitim düzeyi düşük. Özellikle kadınlarda eğitim düzeyi çok düşük. Beslenme eğitimi alan gruplar az. Annelerin aile ve çocuk beslenmesi konusunda bilgileri yok. Çocuk beslenmesinde yanlış uygulamalar yaygın süte uzun süre su katılması, çocukların güneşe çıkarılmaması, yararsız besinlerin verilmesi, ayrı tabaktan yemek yedirilmemesi gibi.

1998 TNSA’YA göre; 0-3 ay tek başına anne sütü alan % 9.4 olup giderek azalıyor. 4-6 ay tek başına anne sütü alan % 1.3 % 49.3’üne ilk 1 ay ek besin başlanıyor ve ilk verilenler şekerli su, mamalar vb gibi yararsız besinler

3 Yaş Altı Çocuklarda Yaşa Göre Beslenme Şekli(%)-2003 TNSA) AS almıyor Anne Sütü AS + Su AS+ M.Suyu AS + Süt AS+ek gıda <2 1.8 43.5 32.0 15.2 6.4 1.1 2-3 6.2 15.7 30.9 17.2 21.5 8.5 4-5 13.4 10.6 15.0 10.8 35.6 14.6 6-11 25.7 1.4 2.4 5.9 26.5 40.0 12-23 61.9 0.5 2.1 8.3 27.2 24-35 92.8 0.6 6.1

Beslenme Şekli <6 ay 6-9 ay Emzirilmeyenler 7.9 23.4 Yalnız anne sütü 20.8 1.7 Anne sütü + su 24.9 2.6 Anne sütü + meyve suyu 14.2 2.7 Anne sütü + diğer sütler 23.2 31.9 Anne sütü + ek gıdalar 9.0 37.7 Biberon kullananlar 36.6 58.4 Ortalama emzirme süresi 14 ay

Besinleri satın alırken yanlış seçimler yapılıyor. Örneğin Pekmez yerine bal, Küçük elma yerine muz veya gösterişli elma, Süt-ayran yerine meşrubat, Yumurta fiyatına gofret, bisküvi, Mercimek yerine şehriye, Yaprağı bol marul yerine göbekli marul, bulgur yerine makarna, Mevsimlik sebze yerine turfanda sebze, Hamsi yerine lüfer vb gibi

“ Ailede yemekleri hazırlama, saklama, pişirmede yanlışlıklar yapılıyor. Örneğin Sebzelerin önce doğranıp sonra yıkanması, kesildikten sonra bekletilmesi, uzun süre pişirilmesi, haşlama sularının dökülmesi, Tarhananın güneşte kurutulması, Yoğurdun suyunun süzülmesi, Sütün uzun süre kaynatılması veya hiç kaynatılmadan peynir yapılması, Mayalanmamış ekmek tüketimi, makarna-erişte-kurubaklagillerin haşlama sularının dökülmesi, kurubaklagillere soda eklenmesi, yağların yakılması gibi.

Demografik Faktörler Nüfus artış hızı yüksek. Şu andaki uygulamalarla artış hızı yavaşlama eğiliminde. Üreten nüfus daha az (% 42.6). 15-64 yaş grubu nüfusa üreten nüfus, 0-14 ile 65+ yaş grubuna da tüketen nüfus denir. Endüstrileşme ile oluşan sorunlar Çalışan kadınların durumu Plansız şehirleşme. Alt yapısı olmayan gecekonduların hızla artması. İşsizlik

Çevre sağlığı koşullarının uygunsuzluğunun yol açtığı sorunlar Su ve yiyeceklerin kirliliği Enfeksiyonların fazla oluşu Parazitlerin fazla oluşu

Yiyecek ve Beslenme İle İlgili Mevzuatların Yetersizliği Gıda Kontrol Mevzuatı Çocuk Mamaları ile ilgili mevzuatlar Reklamlarla ilgili mevzuatlar Hassas gruplar ile ilgili mevzuatlar (Kreş – Yuva- Çocuk işçi)

BESLENME SORUNLARININ ÇÖZÜMÜ İÇİN ÖNERİLER I- Örgütlenme Konuyla ilgili bakanlıkların temsilcilerinden oluşan bir kurul oluşturularak ülkenin beslenme politikalarının işbirliği ile düzenlenmesi Milli Eğitim, Sağlık,Tarım, Ticaret ve Sanayi, Maliye Bakanlığı + DPT Müsteşarları  Ulusal Beslenme Kurulu Başbakan veya Devlet Bakanı

II- Üretimin Arttırılması, Bulunmanın Sağlanması Süt-Et-Su ürünleri üretiminin arttırılmasının teşvik edilmesi Risk gruplarına ucuz dağıtılması Sütün pastörizasyonunun sağlanması

III- Halkın Satınalma Gücünün Arttırılması İşsizliğin önlenmesi Gelir dağılımında denge sağlanması

IV- Halkın Beslenme Konusunda Eğitimi Eğiticilerin eğitimi, görevlendirilmesi Kitle iletişim araçlarının kullanımı (özellikle televizyonlarda filmler) Eğitimin sürekliliğinin sağlanması

V- Aile Planlaması Herkesin etkin yöntemlerle korunmasının sağlanması, sorunların giderilmesi için düzenlemeler yapılması=Aile planlaması danışmanlık hizmetlerinin geliştirilmesi

VI- Yasal Önlemler Çalışan kadınların doğumdan sonra 6 ay ücretli izin alabilmeleri, kreş vb. olanakların sağlanması, gıda güvenliğinin sağlanması gıda güvencesi konularında gerekli yasal düzenlemelerin yapılması

VII- Çevre Sağlığı Koşullarının Düzeltilmesi Sağlık örgütü ve diğer örgütlerin (özellikle belediyeler) işbirliği

VIII- Gıda Zenginleştirilmesi Ekmeklik unlara Fe, Soya unu, Riboflavin katılması Tuzun iyotlanması Süte D vitamini eklenmesi Sulara Flor eklenmesi