GEBELİK VE EMZİKLİLİKTE BESLENME Prof. Dr. Gülay KOÇOĞLU Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Gebelikte anne beslenmesini etkileyen faktörler Annenin “riskli gebelik” özellikleri olması Kısa doğum aralığı (< 24 ay), <18 veya >35 yaşında olma, Eğitim düzeyinin düşüklüğü, Çok sayıda doğum (4+) Sigara, alkol, toksik madde kullanımı Kronik sistemik hastalıklar Besin emiliminin bozulması Aşırı fiziksel aktivite Yetersiz doğum öncesi bakım hizmeti

Yetersiz- Dengesiz Beslenmenin Yol Açtığı Sorunlar Bebekte; DDA Prematür doğum Ölü doğum Mental gelişme geriliği  NEONATAL VE POST NEONATAL ÖLÜM HIZLARI 

Annede; Emzirme dönemi verimsiz olur Çocuk ve aile bakımı güçleşir Beslenme yetersizliği hastalıkları ortaya çıkar Anemi Osteomalasi Basit guvatr Avitaminozlar  ANA ÖLÜM HIZLARI 

Çocuk Sağlığı ile İlgili Araştırmalar Ölü doğum (%) Erken neonatal ölüm (%) Düşük doğum ağırlıklılar 93.6 54.4 Normal ağırlıktakiler 10.9 6.4

Doğum Ağırlığı Gebelik Süresi Mental Bozukluk Motor Bozukluk Nörolojik Bozukluk  2500 < 37 39.0 33.3 4.2  37 17.4 14.8 2.8 > 2500 12.7 10.1 1.8 7.7 0.2 1.2

Perinatal Ölüm Nedenleri Konjenital malformasyon BF Rh /rh uyuşmazlığı Toksemi BF Plasental Yetmezlik Fetal infeksiyon Doğum travması BF Annede sistemik hastalık BF DDA (IUM) BF Kanama BF Prematür doğum BF

Gebelikte Ağırlık Artışı İlk 3 ay  0-1 kg Sonraki aylar  ayda 1.5-2 kg veya haftada 350-400 g Toplam  9-13 kg. Ortalama 11 kg ağırlık artışının 6 kg.ı annede depo, 5 kg.ı bebek, amnion sıvısı ve plasenta 1 kg protein, 3 kg yağ, 7 kg su BKİ < 20 olanlar + 500 g / hf BKİ > 26 olanlar + 300 g / hf

Enerji: Gebeliğin toplam 85000 k.kalori gerektirdiği hesaplanmıştır. 36000 k.kal. annenin metabolizması için, 41000 k.kal yağ ve yağsız doku olarak depo, 8000 k.kal. diyet enerjisinin metabolize enerjiye çevrilmesi için harcanır. 85000/ 280 gün= 300 k.kalorilik günlük ekleme yeterlidir.

FAO/DSÖ bu rakamı (eklenecek değeri) Normal aktivitesini sürdürmeye devam edenler için 285, Aktivitesini azaltanlar için 200, Adolesanlar için 200 k.kal. olarak önermektedir.

Türkiye için önerilen değerler ise; < 18 yaş gebelerde 1. trimester 0-250 k.kal/gün 2. ve 3. trimester 300 k.kal/gün 19-50 yaş gebelerde Enerjinin % 55’i CHO, % 15’i protein ve % 30’u yağlardan sağlanmalıdır.

Protein Annede ve bebekte 900 g protein birikimi olmaktadır. Bunun % 50’si fetüste, % 25’i uterus ve göğüslerde, % 10’u placentada, % 15’i de kan-amniotik sıvıdadır. Anneden günde; İlk 3 aylık dönemde 1.8 g, İkinci trimestirde 4.3 g, Üçüncü trimestirde ise 6.1 gr protein çekilimi olmaktadır. Bunun için gebelik boyunca günlük 9 -13 g ekleme gerekmektedir (FAO). Türkiye için bu değer 15 g olarak önerilmektedir. Vejetaryen gebelerde 20 g ek uygundur.

Vitaminler A vitamininin yetersiz alınması prematürelik ve düşük doğum ağırlığı, mikrosefali, görme kusurlarına yol açar. Ancak fazla alınmasının teratojenik etkileri vardır. Spontan abortus, fetüste malformasyonlar, yarık damak, konjenital kalp hastalıkları gibi. Dikkat edilmelidir. B6 sabah yorgunluğu ve depresyon için önerilir.

Folik asit yetersizliğine bağlı anemi ve nöral tüp defekti gelişebilir. Türkiye’de prevalans 1/10.000 olup ABD’den 3-4 kat fazladır. Önlemek için planlı gebeliklerde gebe kalınmadan 3 ay önce folik asit alınması (400 mcg/gün ) gerekmektedir. Nöral tüpün kapanması intrauterin yaşamın 4. haftasının sonunda tamamlandığı için daha sonra alınan folik asitin etkisi yoktur. Karaciğer ve diğer organ etleri, yeşil sebzeler kurubaklagiller, en iyi kaynaktır.

D vitamini yetersizliğine sık rastlanır D vitamini yetersizliğine sık rastlanır. Bebeğin kemik yoğunluğunun az olmasına, raşitik doğmasına ve hipokalsemiye yol açar. 10 mcg / gün alınması önerilir. Güneşe çıkılması önemlidir.

B12 eksikliğinde metilkobalamin oluşamaz ve DNA sentezi yapılamaz B12 eksikliğinde metilkobalamin oluşamaz ve DNA sentezi yapılamaz. Megaloblastik anemi, doğumsal anomaliler ve sinir sisteminde sorunlar oluşur. Yalnız hayvansal besinlerde bulunduğundan vejetaryen annelerde alım zor olur.

Mineraller Kalsiyum: Fetal iskelette 30 gr kalsiyum birikmektedir. Birikimin % 70’i son trimestir gerçekleşir. 1200 mg alım önerilmektedir.

Çinko eksikliği intrauterin büyüme geriliği, ölü doğum, doğumsal anomali sıklığının artmasına yol açar. Tahıllardaki fitatlar emilimini engeller. Fe eklenirse Zn de eklenmelidir. Günde 20 mg ek yeterlidir. Nöral tüp defekti olan bebeklerde Zn yetersizliği % 72 olduğundan önemli.

İyot eksikliğinde düşük, ölü doğum, doğumsal anomali, perinatal ölüm, kretinizm, sağırlık, cücelik, hipotiroidi, ağır gelişme ve zeka geriliği görülmektedir. Mutlaka iyotlu tuz kullanılmalıdır. Deniz ürünlerinin tüketimi arttırılmalıdır.

Demir 1200 mg anne ve bebekte kullanılmaktadır. Günde 20 mg alınması önerilmektedir. Bu miktarı karşılamak diyetle zor olmaktadır Ülkemizde 20 haftadan sonra demir preparatları (90-180 mg/gün) kullanılması önerilmektedir. İlk aylarda verilmesi çinko emilimini olumsuz etkiler.

Doymamış yağ asitleri(PUFA) Beynin katı kısmının % 50-60’ı yağdan oluşur. Özellikle DHA (n.3) alımı önemlidir. n.3 yağ asitleri yağlı balıklarda, cevizde, soya fasulyesinde ve kanola yağında bulunur. Günlük enerjinin % 0.3’ünün n.3 yağ olması önerilmektedir.

Kafein: Günde 5 fincandan daha fazla kahve içenlerde erken doğum, DDA’lı doğum sıktır. Aşırı kafein fetüsün kemik yoğunluğunu olumsuz etkilemekte, kalsiyum miktarını azaltmaktadır. Fazla çay-kahve demir, çinko emilimini de azaltır.

Alkol: Günde 2 g / kg.dan fazla alınması fetal alkol sendromuna (mikrosefali, yarık damak, eklem anomalileri vb) yol açar. Çinko, B kompleks vitamin eksikliği yapar. Pika: Anemiye yol açar.

Gebelikte ve Emziklilikte Besin Öğesi Gereksinimleri Normalde Gebelikte Emziklilikte Enerji (k.kal.) 2000-2200 + 200-285 + 500-700 Protein (g) 0.8-1 g / kg + 15-20 A vitamini (mcg) 1500 + 300 + 900 D vitamini (mcg) 2.5 10 E vitamini (mcg) 30 + 2 + 4 / 3

Besin Öğesi Normalde Gebelikte Emziklilikte Thiamin (mg) 0.4 x kg + 0.1 + 0.4 Riboflavin (mg) 0.55 x kg + 0.2 Niasin (mg) 6.6 x kg + 2 + 5 Folik Asit (mg) 200 + 200 + 80 / 60 B 6 (mg) 2 + 0.6 + 0.5 B 12 (mcg) C vitamini (mg) 50 + 10 + 35 / 30

Besin Öğesi Normalde Gebelikte Emziklilikte Kalsiyum (mg) 800 1200 Demir (mg) 20 + 15 + 5 İyot (mcg) 150 + 25 + 50 Çinko (mg) 12 Magnezyum(mg) 280 + 20 + 60 Selenyum (mcg) 0.87 x kg + 10 Pantotenik asit, Biotin, K vitamini, Na, K ve Cu gereksinimleri değişmez.

Gebelik Döneminde Alınacak Besinler Besin Grubu Günlük Alınacak Miktar Süt Grubu 3 Porsiyon Süt veya yoğurt 2 SB kadar (400-500 g) Peynir 2 kibrit kutusu (60 g) Et Grubu 2.5 porsiyon Tavuk, balık vb 3 köfte kadar (90 g) Kurubaklagiller 1 tabak Yumurta 1 adet veya Kurubaklagil yemeği 1 tabak Etli sebze yemeği 2 tabak Yumurta 1 adet

Meyve - Sebze Grubu 5 porsiyon Sebze yemeği 2 tabak Meyve 3 porsiyon Salata serbest Tahıl Grubu 6-11 porsiyon Ekmek 3-6 orta dilim Pilav, makarna vb. 1 tabak Yağ- Şeker Grubu Yağ 3-4 yemek kaşığı Şeker 2-3 yemek kaşğıı Pekmez 2-3 yemek kaşığı

Dikkat Edilecek Noktalar Fazla kilo alanlar tahıl grubu ile yağ-şeker grubunu azaltmalıdır. Süt-yoğurt sevmeyenler ayrıca 4 kibrit kutusu kadar daha peynir yemelidir. Sebzelerden yeşil yapraklılar ve domates, havuç, meyvelerden turunçgiller tercih edilmelidir. Kurubaklagiller tahıllarla karıştırılarak yenmelidir. Anemik gebelere demir hapının yanı sıra karaciğer, dalak, et, pekmez, yumurta yemeleri önerilir.

Yemekler haşlama olarak yemeli, kızartmalardan uzak durulmalıdır. Sindirimi kolaylaştırmak açısından azar azar sık sık beslenilmelidir. Uzun süre aç kalınmamalıdır., Sigara ve alkol kullanılmamalıdır. Ayrıca gebe kadınlar güneşe çıkmalı, çıkamıyorsa ek olarak D vitamini almalıdır.

EMZİKLİLİK DÖNEMİNDE BESLENME Her annenin kendi sütü bebeği için en mükemmel besindir. Bu dönemde sağlıklı bir anne her gün ortalama 800 ml süt yapabilir. İlk 6 ay  750 ml (300-900) İkinci 6 ay  400 ml (200-600) Bunun olabilmesi için beslenmesine dikkat etmesi gerekmektedir. Gebelik döneminde yeterli ağırlık kazanan kadınlar emziklilik dönemini verimli geçirirler. Gebelikte alınan kilonun bir kısmı emziklilikte harcanır.

Dünya genelinde annelerin süt üretme kapasitelerinin farklı olduğu bulunmuştur. İsveçli annelerde bu miktar 850 ml/ gün iken Hindistanlı annelerde 450-560 ml / gündür. Bu durum bebeğin ilk yıldaki gelişmesinde önemli farklılıklar yaratmamaktadır. Yetersiz beslenen annelerin süt miktarları daha az olabilmekte, ancak içeriği fazla değişmemekte, sadece protein ve yağ miktarında azalma olmaktadır. Bu nedenle ne kadar az olursa olsun mutlaka anne sütü verilmesi çok önemlidir. Yeterli beslenen anne daha fazla beslenirse süt yapımı artmaz.

Annenin bebeği için yeterli miktarda süt salgılayabilmesi için; Doğum öncesi dönem yeterli-dengeli beslenmesi Doğumdan hemen sonra emzirmeye başlaması (İlk saat çok önemli) Yeterli ve dengeli beslenmesi Sık sık emzirerek memenin tam boşalmasının sağlanması Uygun emzirme tekniğini öğrenmesi Erken ek besin başlamaması

Ruhsal sıkıntı içinde olmaması Ağır fiziksel aktivite yapmaması Uzun süre aç kalmaması Hemen (ilk 6 ay) diyet yapmaya başlamaması (ayda 2 kg kayıp yeterli) Yeterli sıvı alması (2,5-3 litre) gerekmektedir.

Emziklilik Döneminde Alınacak Besinler Besin Grubu Günlük Alınacak Miktar Süt Grubu (3 porsiyon) Süt veya yoğurt 2-3 SB kadar Peynir 1 kibrit kutusu (30 g) Et Grubu (2.5 porsiyon) Tavuk, balık vb 3 köfte kadar (90 g) Kurubaklagiller 1 tabak Yumurta 1 adet veya Kurubaklagil yemeği 1 tabak Etli sebze yemeği 2 tabak Yumurta 1 adet

Meyve - Sebze Grubu (6 porsiyon) Sebze yemeği 3 tabak Meyve 3 porsiyon Salata serbest Tahıl Grubu (10-14 porsiyon) Ekmek 4-7 orta dilim Pilav, makarna vb. 1-1.5 tabak Yağ- Şeker Grubu Yağ 3-4 yemek kaşığı Şeker 2-3 yemek kaşığı Pekmez 3-4 yemek kaşığı