İTÜ Temiz Enerji Günleri İstanbul, 9 Mart 2015 Elektrik Piyasası ve Enerji Ticareti

Piyasa Modeli Liberal Elektrik Piyasası Amaçlar: Hazine garantisi vermeden ihtiyaç duyulan yatırımların yapılması Verimliliği arttırarak, fiyatların düşürülmesi Tüketiciye, tedarikçi seçme olanağı yaratılması Kısaca de-regülasyon ile ilgili önemli kilometre taşlarına bakarsak: Gelinen noktada Piyasa Oyuncuları: 1984 1994 1997 2001 2003 2005 2006 2009 2011 2013 2016 #3096 TEK dışı şirketler için Kanun YİD Kanunu Yİ Kanunu #4628 Elektrik Piyasaları Kanunu Finansal Uzlaş. Su Kullanımı Yenilenebilir Enerji Kanunu Dağıtım Özel. Başlangıcı Finansal DUY GÖP ve DGP Saatlik Fiyat Dağıtım Özel. Gün Önc. Piy. VOB Elektrik K. #6446 Elektrik Piyasaları Kanunu Dağıtım Ayrışma Tam liberal piyasa ? Üretim İletim Dağıtım Tedarikçi Görevli Perakende Toptancı Tüketici Rekabetçi Pazar Kamu ağırlığının azalması. Hazine garantisi olmadan yatırım. 3096: TEK dışındaki şirketlerin elektrik işlemleri yapabilmesine izin veren 4628: Elektrik Piyasaları kanunu, 2013’de #6446 ile yenilendi. Henüz çevre mevzuatı eksik. 2009: Çok önemli. Saatlik fiyat olan Gün Öncesi Planlama ve Dengeleme, 2011’de teklifler detaylandırılarak Gün Öncesi Piyasası 1993: TEK: TEAŞ ve TEDAŞ 2001: TEAŞ: EÜAŞ-TEİAŞ-TETAŞ TEK TEAŞ EÜAŞ TEİAŞ TETAŞ TEDAŞ

Pazar 2014: 256 TWh SEE Toplamına yakın Büyümeye devam ediyor SEE: Bizim hızımızda büyümedi. Şimdi daha yakın. Karşılaştırma FR: 450, DE: 600TWh, US: 5.000TWh, RC: 6.000TWh Avustralya, İspanya bize benzer. İran geliyor. Büyüme: %5 uzun dönem büyüme potansiyeli var. Ekonomistler, elektrik tüketim verilerine bakmalı. Çok hızlı ve yalın bir şekilde (iklin vs. düzeltmeleri yapınca) ekonomi büyümesini gösteriyor. Ekonomi büyümesinin yanında, Kişi başı tüketimde gerideyiz. Gelir seviyeleri artıkça, kişi başı tüketim de artıyor. Ekonomik büyüme, üretim ağırlıklı ülkelerde elektriğe yansıyor. Çin gibi.

Üretim Serbest Özel Üretim %48 [%55], Toplam Özel %70 [%69] Üretimin yarısı devlet kontrolünde. Liberalleşme için bağımsız üretim şart EÜAŞ konumu, uygulamaları, santral özelleştirmeleri Kurulu güç 2008 sonrası yüksek ivme ile artmıştır. Çoğu özel sektör tarafından yapılmıştır. Sahiplik: Kurulu Üretim Özel %55 %48 EÜAŞ %31 %28 Tetaş kontrollü %14 %24 Kaynak: Kurulu Üretim Doğalgaz %37 %48 Yenilenebilir %40 %21 Bağımsız Üretim: Belirli bir bölgeyi fiyatlayabilme gücünü veya entegrasyon ile oradaki müşterileri ele geçirirse, fiyat avantajı müşteriye yansımaz. Yeni kapasite 2014 5500 MW EÜAŞ: Özelleşmesi, liberal piyasa yönünde önemli bir adım olarak görünüyor. Bence şart değil. Avrupa’daki büyük üreticilerin çoğunda kamu ortaklığı var. (Fransa) Önemli olan: Fiyatlara bilinçli müdahale yapmak için kullanılmamalı. Kaynaklar (hammaddeler) arası çapraz sübvansiyon için kullanılmamalı. Gerçekçi maliyet hesapları (amortisman, yeni yatırım) ile makul bir kar hedefi olmalı

İletim, Dağıtım ve Tedarikçiler TEİAŞ tekel konumunda Altyapı verimliliği ve Yatırımlar Kısıtlar ve Bölgesel Maliyetler Dağıtım: Özelleştirmeler tamamlandı Şirketleri ciddi çalışmalar bekliyor Organizasyon ve Verimlilik Sayaç Okuma Kayıp/Kaçak oranlarının düşürülmesi Dikey Entegrasyon ve Rekabet iyi izlenmeli Tedarikçiler [Görevli] Perakende ve Özel Tedarikçiler (Toptancılar) Rekabet içindeki perakende, fiyat avantajının son kullanıcıya yansımasını sağlar. De-regülasyon’da en önemli, adımlardan biri üretim, iletim ve dağıtım arasındaki dikey entegrasyonu kaldırmak 3. partilerin erişebileceği, taraf gözetmeyen tarifeler oluşturmak Türkiye’de bunlar oluşmuş durumda. İletim: Bölgesel güçler yaratmamak için kısıtların giderilmesi önemli. Kısıt talimatlarının fiyatları, yani maliyetler şeffaf olmalı. Bölgesel olarak bazı üreticileri güçlü hale getirir. Piyasa gelişimi açısından dikkat edilmeli. Kısıt oluşan noktalar görülüp, buralara iletim veya üretim yatırımı yapılmalı. TEİAŞ 2011 yılında bütçesinin yarısını kullanabildi. DPT izni. Aslında yatırım parasını tarifeden tahsil ediyor. Sağlıklı işleme için bölgesel fiyat yapısının oluşması gerekli. Ancak alt yapıyı ve Kayıp/Kaçak’ı iyileştirmek, çok tepki çekmemek için gerekli. Dağıtım: 2012-2013 iki önemli gelişme. Özelleşme ve Görevli perakende işlevsel ayrım Çalışmalar: Organizasyon ve Verimlilik, Sayaç Okuma, Kayıp/Kaçak De-regülasyon: Dikey entegrasyon (Avrupa’da güçlü şirketler, satın almalar ile yeniden entegre hale geldiler. Bu liberalleşmenin faydalarını azaltıyor.) Görevli Perakende: Tedarikçi lisansı ile ülke çapında elektrik satabiliyorlar. Toptancılar: Sayıları azalsa da dönem dönem, kumarbazlar çıkıyor. Tedariğin sağlama alınması önemli. Üretim gücü yoksa, şu anki ticari piyasada büyük satış hacmi yakalayacak tedariği sağlamak zor. Dolayısıyla şu an «baz yük» üretimi olanlar ticarette en büyük paya sahip Maliyet: Son Kullanıcıya satış yapabilmek için ülkesel müşteri profili bilgilerine sahip olmanız gerekiyor. Tedarik, tüketim ve tahminlerle iyi bir model kurmanız ve yazılım altyapısı gerek. Risk: Maliyet, Cari, Satış Fiyatı (tarife ve diğer indexler), Tüketim tahmini (müşteri gücü), Regülasyon riskleri. Yeni önem verilmeye başlanan kritik bir konu.

Ticaret Derinliği olan bir toptan pazarın önemi Yerli ve Yabancı birçok şirket aktif Enerji Köprüsü Yatırım Gerçekçi Fiyatlar İkili Anlaşmalar Organize Piyasalar Spot Piyasalar Borsa ENTSO-E Import:500MW Export:350MW GEORGIA Import:20-80MW+350MW Export:150MW AZERBAIJAN Import:70MW Export:50MW IRAN Import:400-200MW Export:40MW Import:To Be Decided IRAQ SYRIA Import:230MW Export:500MW Özelleşmede iki yöntem var: Alım garantisi ve Toptan Pazar. Derinliği olan toptan Pazar için Toptancılar rekabette lokomotif rol oynuyor. Toptan/Perakende rekabetinin olmadığı bir pazarda, fiyat avantajının son kullanıcıya yansıması ancak regülatörün önlem alması ile olabilir. Bir tek toptancı ve bölgesel hakimiyeti olmayan perakendecinin DNA’sında, fiyat rekabeti yapmak var. Enerji Köprüsü Türkiye’nin politikasında elektrik de aynı şekilde köprü rolü alabilir. Sadece Avrupa’nın sonlandığı nokta değil; Doğu ile entegrasyon için de sistemler tasarlanabilir. Kuzey ve Doğu’muzda doğal kaynak zengini ülkeler ile kurulacak alt yapı, bir tarafta Avrupa, diğer tarafta Hazar ve Orta Doğu için fayda sunabilir. Doğalgaz’da çok fırsat var. Ciddi yatırımlar gerekli. TR Arz güvenliği için kaynak çeşitlendirmesi gerekli. Yatırım gerekli. Gerçekçi fiyatlar ile yatırımcıları çekebilirsin. Hazineden para harcaman gerekmez. Uluslararası Ticaret: Gürcistan yeni hat (Borcka) 350MW açılacak (eski Hopa). 700->1000+MW artacak. İran 400MW’a arttı. Nahcivan ve Ermenistan da var. Pek kullanılmıyor. İzole bölge sorun yaratıyordu. Güneydoğu (Suriye) durdu. Irak, aktif değil (Karkey) Batı önemli: Bulgaristan ve Yunanistan (400MW. Şeffaf. Romanya? Uluslararası şirketler bir ağ modelinde optimize edebiliyorlar Market Coupling, yeterice kapasite olduğunda, fiyatları eşitliyor. Piyasa Katılımcıları pratikte tüm pazarlarda aktif oluyorlar.

Borsalar TEİAŞ bünyesinde PMUM (Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi) 2009’dan beri Gün Öncesi ve Dengeleme Güç Piyasaları var. 2011 yılı sonundan beri Takasbank ile merkezi Takas yapılıyor. 2014 yılında kabul edilen Elektrik Piyasası Kanunu no. 6446, Organize Toptan Elektrik Piyasaları kurulmasını öngörüyor. 2015’de EPİAŞ kuruldu. %30 TEİAŞ - %30 BİST - %40 Özel Sektör ortaklığı ile BİST içinde Elektrik Piyasaları ve bu kapsamda standart ürünler oluşturulacak. Enerji Borsa’sının faydalarına ve gerekliliğine birkaç defa değindik. 6446, Mart (14) ortası yayınlandı. EPİAŞ sözleşmesi, geçen hafta (4-6 Mart) imzalandı. Özel sektör büyük ilgi gösterdi. Çünkü gerekliliğine inanıyor.

Borsalar Piyasaları zamana göre kısadan uzuna sıralarsak TEİAŞ Dengeleme Güç Piyasası • Yan Hizmetler EPİAŞ Gün Öncesi Piyasası • Kapasite Gün İçi Piyasası (henüz faal değil) • Emisyon diğer spot (hafta öncesi vb.) ürünler? BİST (Borsa İstanbul) Vadeli Sözleşmeler • Türev Ürünler Opsiyonlar Doğalgaz da dahil olmalı Fiziksel ve Finansal Ürünler Şeffaflık ve Gözetim Milli endeksler ve Risk Yönetimi Gazın bir arada olması sinerji yaratmakta. Aynı takas. Genelde gaz alıcısı, elektrik üreticisi. Ortak risk. Gaz spotu hızlı geliştirebilir. Piyasaların farklı yöne gitmemesi için bağ kurulması gerek EPİAŞ Enerji Piyasaları İşletimi. Elektrik + Doğalgaz. SPOT gibi görebilirsiniz. Gün Öncesi ile başlayacak. PMUM’un aynısı olacak. Sonra Gün İçi. İlerde Kapasite ve diğer spot. BİST: Vadeli, türev ürünler ve opsiyonlar TEİAŞ, yan hizmetler Tamamının takasını Takasbank yapacak. Ortak risk. Gaz dahil olacak. Gaz spotu gelişebilir. Ortaklık: %30 TEİAŞ (%15  Botaş), %30 BİST (%x  Stratejik ortak Nasdaq,EEX), %40 Özel (%4 bir şirket/grup için tavan) Sermaye 62,5 milyon TL Yapılacaklar: Vadeli anlaşmalarda, BIST’de fiziksel teslimat nasıl koordine olacak? EPİAŞ Geçişi: Çok iyi planlanmalı. Kesintisiz olmalı. Tercihen bir süre paralel çalışmalılar. Şeffaflık: Hesap yapabilmek ve öngörü için gerekli. Ciddi şirketler. Sermaye Piyasaları Mevzuatı: Yatırımcıyı koruma ve fiyat manüpülasyonunu engelleme. EPİAŞ’ı doğrudan ilgilendirmiyor görünüyor; ancak borsalar bağlanınca etkiler. Gözetim komitesi: Fiyat manüpülasyonlarına karşı, yakın takip. Milli Endeks: Bölgesel geçerliliği olan güvenilir endeks. Yatırımcı riskini «hedge» edebilir.

Üreticiler Yatırım Satış Opsiyonları ROI İleriye yönelik fiyat indikasyonları Borsa – Vadeli Ürünler İkili Anlaşma ile satış YEKDEM Satış Opsiyonları Spot İkili Anlaşma Toptan ve Perakende Satış Vadeli ve Türev Borsa Ürünleri Tüketici ile kolayca buluşabilme, liberalleşme için önemli Hydro 7,3 Biomass 13,3 Solar Geothermal 10,5 Wind Base Incentive for local component Maximum 2,3 5,6 2,7 3,7 9,6 18,9 13,2 11 + = USD / MWh 9,2 6,7 Intensive PV 22,5 20,0 Yatırım: İyimser ve sadece tahmine (SGÖF geçmişi) dayalı tahminler yapılıyordu. Bankalar öğrendi Yabancılar uzak duruyor Yerli yatırımcı daha cesur. Belki kötü duruma düşünce, devlete gider yardım isterim diye düşünüyor. Borsa. Vadeli, ürünler tahmin için baz sunar. İA mümkün. Ama veri olmadan zor; imkansız değil. Bir nevi alım garantisi gibi. Satış Opsiyonları: Spot: Tavsiye etmiyorum. Ancak eksik ve fazla için kullanılmalı. Hala bir çok üretici satış stratejisini Spot’a satmak üzerine kuruyor. Bu kumar oynamak demek. İkili Anlaşma: Üretimin belli bir kısmı (en az MKÜD) bağlanmalı. Üretim karakteristiğine uygun ürünler yaratmak olası. Toptan Satış: Her üretici için perakende opsiyonu kurmak fizibl değil. Büyüyen, sağlıklı ve rekabet yaratan toptancılar gerekli. Aksi durumda, üretici görevli perakende şirketlerinin eline kalır. Borsa: Üretici, tüketici ile buluşabilir. Sadece enerji fiyatını değil, başka risklerini de (Hava, fiyat cap opsiyonlar) hedge edebilir. Yenilenebilir Desteği YEKDEM var. Özellikle Rüzgar ve Hidro memnun değil. Fakat bunu çok arttırmak da enerji maliyetlerini olumsuz etkiler. Memnuniyetsizlik yüzünden birçok üretici, farklı satış kanallarına gidiyor. Ciddi dengesizlik maliyetleri var. Ayrıca satış şekline göre belirsizlik riskleri var. Yurt için karbon sertifikası uygulanabilir. Kömür, doğalgaz ve diğer termik yakıtlara ek maliyet getirir. Yenilenebilir üreticisi desteklenir.

Tüketiciler Serbest Tüketici Limiti düşüyor Tarifeler Alternatifler Herkese açık (2015 sonuna kadar) Sonrasında kimleri kapsayacak? Son dakikada belli oluyor Çapraz sübvansiyon Alternatifler Özel tedarikçiden temin Borsa ile maliyet yönetimi Kolay Tedarikçi Seçimi (Ön Uzlaştırma) Talep Tarafı Katılımı Serbest Tüketici olarak alım: 2005:8.0000.000 , 2009: 480.000, 2010: 100.000, 2011: 30.000, 2012: 25.000, 2013: 5.000 Tarife: Son gün açıklanıyor. Bir sanayici düşünün, aylar önceden satış yapıyor; ancak en önemli maliyet kalemlerinden enerjinin fiyatı hakkında fikri ve kontrolü yok. Borsa, uzun vadeli enerji fiyatı ve opsiyonlar (örn. cap) alabilirler. Ticarethane ve Mesken, Sanayi’yi sübvanse ediyor. Ayrıca bölgesel sübvansiyonlar var. Bunun sonucunda verimli ve verimsiz endüstrileri ayırmak zorlaşıyor. Teşvik doğrudan ve noktasal olmalı. Piyasa Katılımcısı: Büyük tüketiciler, doğrudan piyasa katılımcısı değiller. Tüketim tarafı fiyata tepkisiz. Türkiye’de ciddi mevsimsellik var; tepki verseler ani puant sorunları çözülebilir. Ütopik, ama tüketim tarafı fiyata göre kendini ayarlayabilse, elektrik piyasası diğer rekabetçi piyasalara benzemeye başlar. Gelişmiş pazarlarda, büyük tüketicilerin «Sanal Santral» (sistem yedeği) gibi davranıp, ihtiyacın yüksek olduğu saatlerde tüketimlerini azaltması ve bunun karşılığında ek bir gelir elde etmeleri sağlanıyor. Her tüketicinin, o anki iş durumuna ve süreçlerine bağlı olarak esnek bir kapasitesi olabiliyor. Ancak cazip bir teklifte bulunabilmek için, bir pazar gibi teklif kaynak yaratmak gerek. Tüketim düşüşünü PTF’den fiyatlamak yeterli değil. Kısıt talimatı gibi düşünülmeli. (Bölgesel fiyat olsa KPTF yeterli olabilir.) Tedarikçi Seçimi: Ön Uzlaştırma çalışması Tüketici veri tabanı (tüketici kimlik no gibi ETSO) Onun altında sayaçlar Tedarikçi seçimi, tüketici tarafından yapılabilecek.

Teşekkür ederim Sorular? Cem Aşık Sanko Enerji