KORUMA VE DEPOLAMA YAPILARININ PLANLANMASI Doç. Dr. Berna KENDİRLİ Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü

Koruma ve Depolama Yapıları Üretilen ürünün tüketimine veya pazara sevkine kadar depolanıp saklandığı, alet ve makinelerin dış etkilerden korunduğu her türlü yapıya koruma ve depolama yapıları denir. Alet ve makine koruma yapıları (Hangarlar) 2. Ürün koruma ve depolama yapıları

Alet ve Makine Koruma Yapıları Alet ve makinelerin yıpranmasını önlemek ve kullanma ömürlerini artırmak amacıyla planlanıp inşa edilirler. Tarımın makineleşmesi ile gereksinimleri artmıştır.

Alet ve makine koruma yapılarında aranılan genel istekler: İklim koşullarının olumsuz etkilerinden korunma, Çeşitli tip alet ve makine için yeterli park yeri sağlama, Makinelerin kolayca hareketine olanak verecek iyi bir düzenleme

Alet ve makine koruma yapıları planlanırken dikkat edilmesi gereken noktalar: Traktör ve kamyon gibi araçlar fazla itina ve bakıma gereksinme gösterir. Treyler, pulluk gibi alet ve edevat iklim koşullarından kısmen korunmalı ve iyi bir düzenleme yapılmalı Onarım ve bakım işleri için bir alan bırakılmalı, Yağlama ve yakıt ikmali için (servis hizmetleri) gerekli alan sağlanmalıdır.

Alet ve Makine Koruma Yapıları Hangar yerinin seçimi: İşletme merkezinde kirliliğe ve çevrede rahatsızlığa neden olmayacak şekilde yerleştirilmelidir. Drenaj koşulları iyi olmalıdır. Yeterli büyüklükte ve gelecekte genişletilebilme olanaklarına sahip olmalıdır. Sundurma şeklinde yapılan hangarların açık cephelerinin güney veya güneydoğuya bakması gerekir. Tüm yıl boyunca ulaşım olanağı bulunan bir yerde kurulmalıdır.

Alet ve Makine Koruma Yapıları Hangar tipleri: Bölgenin iklim koşullarına, İşletmedeki alet ve makinelerin çeşit ve sayısına Kullanım şekillerine ve maliyetlerine göre üç tipte inşa edilirler. 1. Dar ve bir cephesi açık sundurmalar, 2. Geniş ve bir cephesi açık sundurmalar, 3. Geniş ve kapalı hangarlar

Dar ve bir cephesi açık sundurmalar Yağmur ve kar yağışının az olduğu bölgelerde ekonomiktir. Alet ve makineler uzun eksene dik olacak şekilde tek sıra halinde düzenlenir. Hangar genişliği 6-8m kadardır. Hangar uzunluğu içerisine konulacak alet ve makinelerin sayısına ve boyutlarına bağlıdır. Bölme genişlikleri 3.6-5.0 m arasında yapılabilir. Hangar tabanı dış zemine göre biraz yükseltilmiş olmalıdır. Hangar tabanı çakıl malzemeden ya da betondan yapılabilir.

Dar ve bir cephesi açık sundurmalar

Geniş ve bir cephesi açık sundurmalar Hangar genişliği 8-12m kadardır. Makineler iki sıralı düzenlenebilir. Açık sundurmaların bir cephesi açık yapılabileceği gibi özellikle iklim koşullarının uygun olduğu yerlerde birden fazla cephesi de açık yapılabilir.

Geniş ve bir cephesi açık sundurmalar

Geniş ve kapalı hangarlar İklim koşullarının sert olduğu bölgelerde hangarların tamamen kapalı yapılması önerilir. Genişliği 10-15m arasında yapılır. Ancak 20m’ye kadar çıkabilir. Dar cephelerinde bırakılan kapılar arası ana trafik yolunu oluşturur. Alet ve makineler binanın uzun ekseni boyunca yerleştirilir. Bina içindeki ana trafik yolu traktör, kamyon gibi hareketli araçların park yeri olarak kullanılabilir.

Geniş ve kapalı hangarlar

Hangarlar için alan gereksinimi Hangarların planlanmasında işletmede bulunan çeşitli tip ve sayıdaki alet ve makinelerin park edilmesi için yeterli alan sağlanmalıdır. Bunun yanında alet ve makinelerin kolayca giriş çıkışlarına olanak verilmelidir. Gerekli alanın belirlenmesinde işletmede bulunacak alet ve makinelerin şekil ve büyüklükleri ile sayıları dikkate alınmalıdır. Hesaplanan toplam park alanına alet ve makinelerin hareket edebilmelerine olanak vermek için bu değerin %20-30’u kadar bir alanın eklenmesi gerekir.

Bakım ve Onarım Binası İşletmede kullanılan alet ve makinelerin bakım ve onarımı ile ayarlarının yapılması, bazı ekipmanların üretilmesi, monte edilmesi, yedek parçaların ve malzemelerin depolanması için bir bakım-onarım yerine gereksinim vardır. Küçük işletmelerde hangarın uygun bir yerine yerleştirilirken, büyük işletmelerde ayrı bir binadan oluşur.

Bakım ve Onarım Binası Gerekli alanlar Küçük işletmelerde 2.50-4.00m genişlik 4.00- 5.00m uzunluk Orta işletmelerde (5.00 x 5.00)m (25-30 m2) Büyük işletmelerde 5.00 – 6.00m genişlik 10.00m uzunluk Yağlama ve yakıt ikmali gibi servis işleri için gerekli alanlar planlanmalıdır.

ÜRÜN KORUMA VE DEPOLAMA YAPILARI Tahıl, yeşil yem, meyve ve sebze ile kuru ot, saman gibi tarımsal ürünlerin depolandığı yapılardır.

Ürün koruma ve depolama yapılarının başlıca işlevleri İklim koşullarının ve zararlıların (böcek ve mikroorganizmalar) depolanan ürüne nitelik ve nicelik yönünden vereceği zararları azaltmak, Pazar fiyatlarını izleyerek ürünlerin en yüksek fiyatla satış olanağını sağlamak, İşletmenin gereksinimini sağlayacak yem depo ederek işletme hayvancılığını güvence altına almak, Ürünleri çeşitli aşamalarda işleyerek kıymetlenmesini sağlamaktır.

Ürün koruma ve depolama yapıları 1. Tahıl depoları 2. Mısır serenleri 3. Yeşil yem depoları 4. Meyve ve sebze depolama yapıları 5. Kaba yem depoları

1. Tahıl Depoları Buğday, arpa, çavdar, mısır, nohut gibi daneli ürünlerin depolandığı yapılardır. Tahılın depolanmasının nedenleri: Belirli dönemlerde elde edilen tahılın işletmede yıl boyunca kullanılması, Tohumluk olarak saklanması, Hayvanların yem gereksinimlerinin karşılanması, Tahılın fiyatlarının yükseldiği dönemlerde satılması, Tahıl verimindeki artış nedeniyle ilave depoya gereksinim duyulması.

1. Tahıl Depoları Tahıl depolarından beklenen fonksiyonlar: Tahılın sıcaklığı ve nem değeri belirli bir düzeyin altında tutulmalıdır. Depolar, yatay ve düşey yüklere karşı dayanıklı olmalıdır. Tahıl, böceklere, mikroorganizmalara, kemirgenlere ve kuşlara karşı korunmalıdır. Deponun doldurulması ve boşaltılması kolayca yapılabilmelidir. Depo maliyeti, işgücü giderleri ve gerekli mekanizasyon yatırımları olanak oranında en düşük düzeyde olmalıdır.

1. Tahıl Depoları Tahıllarda bozulmalar ve kayıplar, esas olarak mikroorganizmalar ve böcekler nedeniyle ortaya çıkar. Tahıllarda mikroorganizmaların gelişimi ve çoğalması üzerinde etkili olan faktörler: Nem, Sıcaklık, Oksijen miktarı, pH düzeyi, Depolanacak tahılın kalitesi, Depolama süresi, Başlangıçtaki bulaşma miktarı, Tahılda bulunan yabancı materyal miktarı.

1. Tahıl Depoları Tahıl normal olarak hasat edildiğinde %18-25 arasında nem kapsamına sahiptir. Güvenli ve uzun süreli depolama için tahılın nem kapsamı genellikle % 13 ve altında olmalıdır. Nem kapsamının % 10’un altında olması durumunda ise böcek gelişimi sınırlanır. Bu nedenle hasat edilen tahılın depolanmadan önce ya da depolama sırasında kurutulması gerekir. Depo havasının bağıl nem düzeyinin % 65-70’i aşmaması önerilir.

1. Tahıl Depoları Depolanan tahıllar sıcaklık nedeniyle solunum yaparlar. Ürün sıcaklığının azalması, solunum oranını ve filizlenme olasılığını azaltır. Sıcaklık böcek ve mikroorganizma faaliyetlerinde etkilidir. Mantarların gelişim hızları 1-5 °C arasında en az düzeye iner. Böcekler, 16 °C nin altında ve 42 °C nin üzerinde faaliyet gösteremezler.

1. Tahıl Depoları Tahıl depolarında oksijen miktarının kontrolü, küf ve mayaların gelişimini önlemede önemlidir. Depolama süresi uzunluğu, tahıldaki bozulma miktarını etkiler. Tahılın depolama öncesi mikroorganizmalarla bulaşma derecesi de çok önemlidir. Depolanacak tahılın, böcek, çerçöp, yabancı ot tohumları, kırık tahıl daneleri, toz ve her türlü bulaşmalardan temizlenmesi gerekir.

1. Tahıl Depoları Tahılın nem kapsamının güvenli depolama seviyesine düşürülmesi için kurutma yapılır. Doğal kurutma sistemleri: Tahıl güneş etkisinden ve doğal hava hareketinden yararlanarak açıkta kurutulur. Yapay kurutma sistemleri: Tahılın çevresindeki havanın sıcak ya da soğuk hava veren fanlarla kurutulması işlemidir.

1. Tahıl Depoları Yüksek sıcaklıkta kurutulan tahılın çevre havasının sıcaklığına ulaşıncaya kadar soğutulması gerekir.

1. Tahıl Depoları Tahıllarda rutubet ve ısı artışı havalandırma ile önlenebilir. Havalandırma doğal ve mekaniksel yolla yapılabilir. Doğal havalandırma iki yolla yapılır: Deponun duvar veya tabanındaki açıklıklar yardımıyla oluşan doğal hava akımı ile, Havanın taneler arasındaki hareketi ile gerçekleşir. Kurutmanın yapılabilmesi için gereken etken, rüzgar basıncıdır. Hakim rüzgar hızı ve yönü doğal havalandırmanın etkinliğini etkileyen önemli bir faktördür.

1. Tahıl Depoları

1. Tahıl Depoları Nem oranı % 20nin üzerinde olan tahılların depolanmasında mekaniksel havalandırma sistemi kullanılmalıdır. Mekaniksel havalandırmada fanlar yardımıyla soğuk ya da sıcak hava üflenerek rutubet kurutulabilir. Tahılın depolarında başarılı bir havalandırmanın sağlanması amacıyla 1m3 tahıl için 4-12 m3/ dak havalandırma kapasitesi düşünülür.

Depo tipleri Yağışı az, bağıl nemi düşük yörelerde açıkta yığınlar halinde, Yağışlı bölgelerde üzeri tahıl sapı, saman ile örtülerek (birkaç ay için), Kurak ve soğuk bölgelerde içi kuru ve basit kuyularda, Yığın yüksekliği 1.50 m’yi geçmemek koşuluyla geçici olarak garaj ve benzeri binalarda, Uzun süre olmamak koşulu ile hayvan barınaklarında tahıllar depolanabilir.

Düşey tahıl depoları

Yatay tahıl depoları

2. Mısır Serenleri Mısırın hasat edildikten sonraki rutubet oranı (% 30’un üzerinde) çok yüksektir. Bu nedenle koçanlı mısırın sürekli olarak dış hava sirkülasyonunun sağlandığı yapılarda depolanması gerekir. Koçanlı mısırın depolandığı yapılar genellikle mısır serenleri olarak adlandırılır. En yaygın seren tipleri duvarları ahşap çıtalı dikdörtgen serenler ile ikiz serenlerdir.

2. Mısır Serenleri

2. Mısır Serenleri Koçanlı mısırın rutubet oranı % 20’den az olduğunda doğal havalandırma sistemi uygulanır. Doğal havalandırma sistemi dar serenlerde daha iyi uygulanır. Koçanlı mısırın rutubet oranı % 20’den fazla olduğunda mekaniksel havalandırma sistemi uygulanır. Her 1m3 koçanlı mısır için 4-8 m3/dak hava akım miktarı yeterlidir.

3. Yeşil Yem Depoları Yeşil yemi hayvanlar tarafından yenilebilecek koşullar altında koruyabilen yapılardır. Bütün yem bitkileri (yeşil mısır, sorgun, yonca, üçgül, fiğ,soya) yeşil yem olarak silolanabilir. Silajı yapılacak bitkilerin bünyesinde karbonhidrat bulunmalıdır. Silolarda yem besin değerini yavaş yavaş kaybeder. Yeşil yem sıkıştırılarak havasız ortamda karbonhidratların etkisiyle fermentasyona uğrar ve asit oluşur.

Silolar aşağıdaki özellikleri taşımalıdır: Yeşil yemin ortaya koyduğu yatay ve düşey basınçlara karşı dayanıklı olmalı, Yapı malzemeleri yeşil yemin suyundan etkilenmemeli, Yapı malzemeleri yeşil yemin suyunu emmemeli, Duvarların şekli ve yüzeyi düzgün ve pürüzsüz olmalı, Silo duvarları hava ve suya karşı geçirimsiz olmalıdır.

Silo tipleri Silolar düşey silolar ve yatay silolar olmak üzere iki grupta toplanabilir. Düşey silolar: Tuğla, beton veya metal malzemeden yapılır. İlk yatırım masrafları yüksektir. Servis ömürleri uzun ve emniyetlidir. Silaj en iyi bu tip depolarda elde edilir. Yem kayıpları oldukça azdır. (% 2-15)

Silo tipleri 7-10 m çapında büyük silolar inşa edilebilir. Silo çapı günlük kullanılan silaj miktarındaki azalmanın kış mevsiminde 50-75mm,yaz mevsiminde 75-100mm olacağı kabul edilerek belirlenir. Silo yüksekliği silo çapının en az 2-3 katı olmalıdır. Yemin bozulma olasılığı da dikkate alınarak silolar gerekli yükseklikten yaklaşık % 15 daha yüksek yapılmalıdır.

Silo tipleri Yatay silolar: Yatay olarak toprak seviyesinin üstünde (bank silo) veya altında (hendek silo) inşa edilirler. Sürekli veya geçici nitelikte yapılabilirler. Hendek siloların inşası basit ve ucuzdur. Doldurup, boşaltılması kolaydır. Onarım gerekmez. Küçük işletmeler için çok uygundur. Yeşil yem kaybı % 50’ye kadar yükselir. Yemleme yerine yakın yamaç ve hafif eğimli eteklere yapılmalıdır. Hendek siloların yan duvarları 1/3 oranında eğimle inşa edilir.Yüzeyleri çimento, beton, ahşap veya kargir malzeme ile kaplanabilir.

Silo tipleri Hendek silolarda taban genişliği 2-3m, tabanın boyuna eğimi ise yaklaşık %2-3 olmalıdır. Yemin siloya taşınması traktör ile yapılacaksa, taban grobeton ile kaplanmalıdır.

Silo tipleri

4.Meyve ve Sebze Depolama Yapıları Yetiştirme mevsimi dışında meyve ve sebzelerden yararlanmayı, çiftçinin pazar koşullarını takip etmesini sağlar. Meyve ve sebzeler düşük sıcaklık derecelerinde ve yüksek bağıl nemde depolanır. Ortalama sıcaklığın yeterince düşük olmadığı bölgelerde mekaniksel soğutmaya ihtiyaç duyulur.

4.Meyve ve Sebze Depolama Yapıları Genel olarak depo sıcaklığı, meyve ve sebzelerin donma noktalarının 1-2 °C üzerinde olmalıdır. Meyve ve sebzelerin depolanması için uygun depolama sıcaklıkları genellikle -1-0 °C civarındadır. Meyve ve sebzelerin çoğunluğu en az % 80 bağıl nem değerinde depolanır. Meyve ve sebzelerin depolandığı yer karanlık olmalıdır.

4.Meyve ve Sebze Depolama Yapıları Meyve ve sebze depolama yapılarında uygun çevre koşullarının sağlanması amacıyla havalandırma yapılır. Havalandırma doğal ya da mekaniksel yolla yapılır. Doğal havalandırmada depo iç sıcaklığı ile dış hava sıcaklığı arasındaki farktan yararlanılır. İçeriye alınan hava dağıtım kanallarından geçerek depo tabanına dağıtılır. Mekaniksel havalandırmada fanlar yardımı ile depo içerisine alınan hava dağıtım kanallarından geçirilerek ürün içerisine verilir.

4.Meyve ve Sebze Depolama Yapıları Meyve ve sebze depolarında en iyi soğutma mekanik soğutucuların kullanılması ile sağlanabilir. Mekanik soğutucuların fonksiyonlarını tam olarak yerine getirebilmeleri için soğutma yükünün çok iyi hesaplanması gerekir. Soğutma yükü kazanılan ısı ile depodan atılacak ısının dengelenmesidir.

Soğutma yükü 1. Yapı elemanlarından olanı ısı iletimi 2. Doğal ısı (depolanmış ısı) 3. Solunum ısısı 4. Servis yükü

Soğutma yükü Yapı elemanlarından olanı ısı iletimi: Bir yapıyı oluşturan elemanlardan ortaya çıkan ısı iletimidir.(proje dış sıcaklığı olarak depolama ayındaki ortalama yüksek sıcaklık alınmalıdır.) Doğal ısı (depolanmış ısı): Depolanan ürünün bünyesinde bulunan ve bünyesinden çekilmesi gereken ısıyı belirler. Soğutma yükünün hesaplanmasında en büyük ısı kaynağını oluşturur.

Soğutma yükü Solunum ısısı: Ürünün solunumu sırasında oluşan ısıyı ifade eder ve ortam sıcaklığına bağlı olarak değişir. Yüksek sıcaklıklarda solunum ısısı fazladır. Meyve ve sebzelerin düşük sıcaklıklarda depolanması durumunda solunum ısısı az olacağından soğutma yükü de düşük olacaktır.

Soğutma yükü Servis yükü: Lamba ve ekipmanların, depoda çalışan işçilerin yaydıkları, depolama sırasında depo kapısının açılması sonucu içeriye giren ısıdır. Diğer ısı yüklerinin (ısı iletimi+doğal ısı+ solunum ısısı) toplamının % 10’u olarak kabul edilir. Deponun maksimum soğutma yükünü azaltmak amacıyla günlük depolama miktarı depo kapasitesinin 1/10’undan fazla olmamalıdır.

Depo tipleri 1. Basit depolar 2. Soğuk hava depoları Depo tipinin seçiminde en önemli etken depolamanın ekonomik yüküdür. Depolama ile yükselen giderlerin pazar fiyatları ile karşılaştırılması gerekir. Mevsimlere göre fiyatlarında büyük dalgalanma göstermeyen meyve ve sebzeler basit depolarda, diğerleri modern depolarda saklanmalıdır.

Depo tipleri En basit depo tipi, patatesin depolanmasında yararlanılan ve toprak içine açılmış çukurlardan oluşturulmuş depolardır. Patateslerin üzeri iki kat saman (30cm) ve toprak (15cm) ile örtülür.

Depo tipleri

Depo tipleri

5. Kaba Yem Depoları Ot, saman ve yataklık sapın depolandığı yapılardır. Kaba yemler, yağışın az olduğu yerlerde açıkta yığınlar halinde, yağışlı bölgelerde üstü kapalı yapılarda depolanır. Kaba yem depolarının en yaygın şekli, üstü beşik çatı ile örtülü, etrafı açık yapılardır. Yağışı fazla olan yerlerde yan duvarların ahşap perdelerle kapatılması yem kaybını azaltır.

5. Kaba Yem Depoları Kaba yem depolarının büyüklüğü, Depolanacak kaba yemin miktarı ve hacim ağırlığı, Depolama şekli, Depolamada kullanılacak ekipman, Depo içerisinde balyaların yığılma şekline göre değişmektedir.

5. Kaba Yem Depoları