TİCARİ İŞLETME KAVRAMI Doç. Dr. Mustafa ÇEKER Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Ticaret Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi mceker@cu.edu.tr

KAVRAM Ticaret hukukunun düzenlenmesinde esas alınan temel kavram ticari işletmedir. Ticaret hukukuna ilişkin bir çok kavram, ticari işletmeye dayalı olarak açıklanır. Örneğin, tacir tanımlanırken, “bir ticari işletmeyi kısmen de olsa kendi adına işleten kişi”den bahsedilir (TTK.m.14). Aynı şekilde, kollektif ve komandit şirketler, bir ticari işletme işletmek amacıyla kurulabilirler (TTK.m.153; m.243).

TANIMI Türk Ticaret Kanunu’nda ticari işletmenin tanımı yapılmamış, bunun yerine hangi işletmelerin ticari işletme olarak kabul edileceği belirtilmiştir (TTK.m.11-13). TTK.m.11’e göre, “ticarethane veya fabrika yahut ticari şekilde işletilen diğer müesseseler, ticari işletme sayılır”. Ticaret Siciliği Tüzüğü’nün 14.maddesine göre, “bir gelir sağlamayı hedef tutmayan veya devamlı olmayan faaliyetlerle Türk Ticaret Kanununun 17. maddesinde tarif edilen esnaf faaliyeti sınırlarını aşmayan faaliyetler ticari işletme sayılamaz”.

ÖZELLİKLERİ Ticari işletmelerin 4 özelliği bulunur. Ticari işletmeler, gelir sağlama amacıyla kurulan işletmelerdir. Ticari işletmeler, devamlı şekilde faaliyette bulunan işletmelerdir. Ticari işletmeler, diğer işletmelerden bağımsız şekilde işletilen işletmelerdir. Ticari işletmeler, esnaf işletmelerinden daha büyük ölçekli işletmelerdir.

UNSURLARI Bu özelliklerini dikkate alarak ticari işletmenin tanımı şu şekilde yapılabilir: “Ticari işletme, nakdi sermayeye dayalı olarak sürekli ve bağımsız şekilde iktisadi faaliyette bulunan ve bu faaliyet sonucunda esnaf işletmelerinin üzerinde bir iş hacmine sahip olan işletmedir”. Ticari işletme kavramının dört unsura sahip olduğu kabul edilir: Gelir Sağlama Amacı Süreklilik Bağımsızlık Esnaf Faaliyeti Sınırlarını Aşma

GELİR SAĞLAMA AMACI Ticari işletmeler, iktisadi bir amaç için kurulurlar. Hayır veya yardım amacıyla kurulan işletmeler, ticari işletme sayılmazlar. Gelir sağlama amacını taşımakla birlikte, işletmenin gelir elde edememesi veya zarar etmesi, ticari işletme niteliğini ortadan kaldırmaz. Ticari işletme bakımından elde edilen gelirin harcanma şeklinin bir önemi yoktur. Ticari işletmenin kâr elde etmek yerine üyelerine ekonomik menfaat sağlamak amacını taşıması da mümkündür. Örn. Tüketim kooperatifleri

SÜREKLİLİK Ticari işletme faaliyeti, sürekli şekilde yürütülen faaliyetlerden oluşmalıdır. Bir sefere mahsus veya tesadüfen ortaya çıkan bir fırsattan yararlanmak için yapılan faaliyetler, gelir sağlamayı amaçlasa bile, bir ticari işletmenin varlığını göstermezler. Örneğin, bir kişinin elindeki konser biletini yüksek fiyatla satarak gelir elde etmesi. Süreklilik unsuru bakımından önemli olan husus, faaliyetin devamlı bir şekilde yürütülmesidir. İşletmenin belirli dönemlerde faaliyetine ara vermesi, ticari işletme niteliğinin kazanılmasını önlemez.

BAĞIMSIZLIK Ticari işletme faaliyetinin başka birim ve işletmelerden bağımsız şekilde yürütülmesi gerekir. Bir işletme, başka bir işletmenin irade ve işlemine bağlı olmaksızın işlemlerde bulunabildiği takdirde, ticari işletme olarak kabul edilir. Üçüncü kişilerle işlemde bulunmayan veya müşterilerden gelen talebi karşılama yetkisi olmayan depo, üretim veya dağıtım merkezleri ile atölyeler, bağımsız olmadıkları için ayrı bir ticari işletme olarak kabul edilmezler. Bunlar, ticari işletmenin bir bölümünü oluştururlar. Bir işletmeye ait ürünleri satmak üzere kurulan bayiler, belirli bir firmanın ürünlerini tamir etmek üzere açılan yetkili servisler, telefon faturalarını tahsil etmek üzere açılan Telekom merkezleri, seyahat veya sigorta acenteleri, ticari işletme niteliği taşırlar.

ESNAF SINIRLARINI AŞMA Bir iktisadi faaliyet, iş hacmi itibarıyla esnaf işletmesinin sınırlarını aştığı takdirde ticari işletme olarak nitelendirilir. TTK.m.17’ye göre, “ister gezici olsunlar, ister bir dükkanda veya bir sokağın muayyen yerlerinde sabit bulunsunlar, iktisadi faaliyeti nakdi sermayesinden ziyade bedeni çalışmasına dayanan ve kazancı ancak geçimini sağlamaya yetecek derecede az olan sanat ve ticaret sahipleri” esnaf niteliği taşır. Buna göre, esnaf işletmelerinin iki özelliği vardır: İktisadi faaliyetin nakdi sermayeden çok bedeni çalışmaya dayanması Kazancın ancak geçimini sağlamaya yetecek derecede az olması

ESNAF LİMİTLERİ Her yıl değişen ve enflasyon oranları ölçüsünde artırılan bu limitler, 2006 yılı için şu şekilde tespit edilmiştir: Satın aldıkları malları olduğu gibi veya işledikten sonra satan ve yıllık alımlarının tutarı 96.000 YTL veya satış tutarı 130.000 YTL’yi aşmayanlar; Yukarıda belirtilenlerin dışında bir işle uğraşıp da bir yıl içinde elde ettiği brüt geliri 52.000 YTL’yi aşmayanlar; İlk iki bentteki işlerin birlikte yapılması halinde, brüt gelirlerin beş katı ile yıllık satış tutarı toplamı 96.000 YTL’yi aşmayanlar, esnaf işletmesi olarak kabul edilecektir.

TÜRK TİCARET KANUNA GÖRE TİCARİ İŞLETME TÜRLERİ Türk Ticaret Kanunu, ticari işletmeleri üç gruba ayırmaktadır: Ticarethane Fabrika Ticari Şekilde İşletilen Diğer Müesseseler

TİCARETHANE TTK.m.12/I gereğince, aşağıdaki işleri yapmak üzere kurulan işletmeler, ticarethane niteliği taşırlar. Menkul malların satılmak veya kiraya verilmek üzere tedariki ve bunların aynen veya başka bir şekle sokularak satılması yahut kiraya verilmesi; Kıymetli evrakın satılmak üzere tedariki ve bunların satılması; Her çeşit imal veya inşa; Madencilik; Matbaacılık, gazetecilik ve kitapçılık, yayın, ilan ve istihbarat; Tiyatro, sinema, otel, han ve lokanta gibi umumi mahaller, hususi mektep (özel okul) ve hastane ve açık satış yerlerinin işletilmesi; Umumi mağazalar ve sair depo ve ambarların işletilmesi; Borsa ve kambiyo işleri, sarraflık, bankacılık; İçtimai (sosyal) sigortalar hariç olmak üzere sigortacılık; Kara, deniz ve havada, nehir ve göllerde yolcu ve eşya taşımak; Su, gaz ve elektrik dağıtma, telefon ve radyo ile haberleşme ve yayın; Acentelik, tellallık, komisyonculuk ve sair bütün tavassut (aracılık) işleri.

FABRİKA TTK.m.12/II gereğince, “fabrikacılık, hammadde veya diğer malların makine ve benzeri teknik araçlar kullanılarak işlenmesi, bunlardan yeni ve değerli ürünler meydana getirilmesidir”. Bu kapsamda, her türlü konuya ilişkin fabrikacılık faaliyeti, ticari işletme faaliyeti olarak nitelendirilir. Fabrikalar, büyük işletmeler olabileceği gibi, küçük işletme şeklinde de kurulabilirler. Örneğin, geniş bir alan üzerinde otomobil üreten bir işletmenin yanı sıra, bir su değirmeni aracılığıyla un imal eden bir işletme ya da apartman altındaki atölyesinde hazır giyim eşyası üreten bir işletme de fabrika niteliğine sahiptir.

TİCARİ ŞEKİLDE İŞLETİLEN DİĞER MÜESSESELER TTK.m.13’e göre, aşağıdaki işleri görmek üzere açılan bir müessesenin işlerinin hacim ve ehemmiyeti, ticari muhasebeyi gerektirdiği ve ona ticari veya sınai bir müessese şekil ve mahiyetini verdiği takdirde bu müessese de ticari işletme sayılır: Bir toprak sahibinin veya çiftçinin,mahsullerini olduğu gibi veya zirai sanatı dolayısıyla bir tezgahta şeklini değiştirerek satması; Esnaf veya güzel sanatlar erbabından birinin gerek bizzat gerek işçi çalıştırarak veya makine kullanarak eserler vücuda getirmesi ve bu eserleri satması.