ONKOLOJİ HEMŞİRELİĞİ VE ETİK Prof. Dr. Nermin Ersoy Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabiim Dalı Başkanı

Onkoloji Hemşiresi Kanserle yaşamanın psiko-sosyal yönünü gören, Kanser tedavisinin etkinliğini artıran, İdeal geçici bakım yöntemleri geliştiren, Hastaların isteklerini açığa çıkartan, Onları ölüme hazırlayan, Kanserin belirtileri, bunlarla baş etme yöntemleri hakkında araştırmalar planlayan ve Yürüten sağlık çalışanıdır

Onkoloji hemşiresinin temel ahlaki ödevi: Her bir kanser hastanın ayrı bir kişi olduğu; değerlerinin, inançlarının, beklentilerinin, yaşam tarzının, tercihlerinin ve düşüncelerinin farklı olduğu ve kanser hastasının ailesi kadar toplumun da bir parçası olduğunun kabul edilmesidir.

Hemşire filozof Hildegard Peplau (1909-1999) Onkoloji hemşiresinin; kanser hastası gibi düşünerek onun yararını koruması, onun haklarını kullanmasına fırsat tanıması, hatta onlar adına karar vermesi ve eylemde bulunması ile ilgili beklentiler ortaya konulmuştur.

Peplau Yaklaşımı Günümüzde hemşirenin hasta savunucusu rolüne dayanak oluşturmaktadır.

Hemşire-tarihçi Theresa E. Christy (1927-1982) Yabancısı olduğu bir dünyada şaşkın ve aklı karışmış bir halde olan hastaya eşlik etmesi gereken kişinin hemşire olduğunu, bu nedenle hemşirenin gerçek anlamda hastanın savunucusu olması gerektiğini ileri sürmüştür.

Onkolojide hasta hakları savunuculuğu ödevi Toplumu kanser konusunda eğitmesi, Onkoloji hemşireliğininde araştırma yapması, Kanser hastasının aydınlatılmasına ve gönüllü onamının alınmasına yardımcı olması, Hastanın bağımsızlığını yükseltmesi, Hastanın yaşam kalitesini yükseltmeyi hedeflemesi, Her bir tedaviyle hastasının görebileceği yarar ve zararı tartmasını içermektedir.

Olgu Ayşe 40 yaşında bekâr ve çocuksuz bir kadın. 2006 Nisanında sağ memesinden alınan iğne biyopsisiyle invasife adenocarcinoma tanısı konulur. Patoloji östrojen reseptor (ER)-negatif, progesteron reseptör (PR)-negatif, and HER2/neunegative -triple-negatife meme kanseri (TNBC) şeklinde sonucu açıklar. MR sağ memede 3.5 x 2.5 x 3 cm civarında saat 10 hizasında düzensiz hatlı kitleyi göstermektedir. Kitle pektoral kasla invase olmuştur. Adriamycin and cyclophosphamide ile neoadjuvant tedavi başlamış, bunu paclitaxel izlemiştir. Yüzeye çok yakın olan ve dışarıdan fark edilen memedeki kitle belirgin derecede iyileşme göstermesine rağmen paclitaxel tedavisi Ayşe’nin meme kitlesinin boyutunda büyümeye neden olduğu için docetaxel kullanılmaya başlanmıştır.

2006 Aralığında hafif dozda üç kür docetaxel verilmiştir 2006 Aralığında hafif dozda üç kür docetaxel verilmiştir. Ayşe her bir tedavi öncesinde ve sırasında onkoloji hemşiresiyle iyi iletişim kurmuş ve yapılanlar hakkında hemşiresinin bilgisine başvurmuş, ancak Emel hemşire gerçek fikrini söyleyememiştir. Ayşe için radyasyon tedavisi planlanmış, fakat akciğere metastazı olunca vazgeçilmiştir. Bunun üzerine Ayşe’nin ilaç araştırmasına katılması için bir üniversite hastanesine gönderilmesine karar verilmiş ve üç ay sonra Ayşe’nin hastalığında iyileşme gözlenmiş, memedeki kitle ile akciğer nodüllerinin ebatları küçülmüştür. ,

Fakat 2007 Mayısında araştırma ilaçlarına (capecitabine and bevacizumab) rağmen CT’de T12 osteoblastic lezyon görülmüş ve bir ay sonra da muhtemelen bevacizumab tedavisine bağlı burun kanamaları başlamıştır. Temmuz 2007’de ilacı navelbine’e dönüştürülmüş, fakat sağ memedeki kitle büyümeye ve ağrımaya başlamıştır. Bunun üzerine Ayşe bir başka üniversite hastanesinde sürdürülen Faz I çalışmasına yönlendirilmiştir. Bu hastanede yattığı süre boyunda Ayşe plevral efüzyon, ağrı ve hareket yeteneğinde azalma nedeniyle çok mutsuz olmuş, sık sık onkoloji hemşirelerine neden iyileşemediğini sormaya başlamıştır. 26 Temmuz 2007 tarihinde, tanıdan 15 ay sonra da Ayşe kaybedilmiştir.

Sizce onkoloji hemşiresi kanser hastası Ayşe’nin savunuculuğunu yapmış mıdır? Hastasıyla tedavinin başarısı, sağ kalım şansı, bazı faydalar için nelere katlanması gerektiği konusunda bilgiye ulaşmasına, ardından özerk birey olarak tedavi ve araştırmaya katılmaya karar vermesine olanak sağlamış mıdır?

Onkoloji Hemşiresinin Etik Ödevleri

1. İnsani ve kaliteli bakım verme ödevi Kişisel yararlarımızla bir başkasının ilgilenmesi, istek ve beklentilerimize göre eylemde bulunulması anlamında kullanılan şefkat, birlikte acı çekmek olan empati ve başkasıyla aynı şeyi hissetmek olan sempati kanser hastalarıyla kurulan tedavi / bakım ilişkisi için esastır.

Kanser hemşireliğinin özü: Şefkatli Bakım Kanser hastalarıyla duygusal iletişim kurmalı, hastanın ihtiyaçlarına en uygun yanıtı vermeli, onlar için en iyi tedavi /bakım seçeneklerini belirlemeli, tedaviyle elde edilecekler ve katlanılacaklar konusunda dürüst davranmalı, hastanın değerlerine ve beklentilerine uygun bakım planı yapmalıdır.

Şefkatli bakım empatiyi gerektirmekle birlikte, hastanın acılarına fedakârca katılımda akılcı düşünce gözden kaçırılmamalıdır . Ölmeye yardım etmek/etmemek gibi!

2. Hasta ve ailesini eğitme ödevi Kanser hastasının ve ailesinin kanserle mücadelede yaşayacakları konusunda eğitilmesi, onların zorlu mücadeleye hazırlanması, hastanın karar sürecinin asıl tarafı olması konusunda yüreklendirilmesi ve ilerisi için dilek bırakmasının sağlanması bu eğitimle mümkün olabilmektedir.

Hemşirenin hasta hakları savunuculuğu rolüyle desteklenen bu etik ödev, kanser hemşiresine hastasının kendisiyle ilgili gerçek bilgilere ulaşması konusunda yardımcı ve destek olmasını, eksik bilgilerini tamamlamasını, hatalı bilgileri düzeltmesini gerektirmektedir. Hastanın karar verme kapasitesini kaybettiği durumda kendisine yapılmasını istedikleri hakkında tercih bildirmesine, hemşirenin palyatif bakım planı yapabilmesine de fırsat vermesi açısından çok önemlidir .

3. Gerçeği söyleme ödevi Dürüstlüğün, doğruluğun, en önemlisi hasta-hemşire-hekim ilişkisinin dayandığı güvenin yansıması olan gerçek, hemşirenin öz değerlerindendir. Hastalığın ölümcül sonucu olsa bile hastanın kalan yaşam süresinde yapmak istediklerini yapabilmesine olanak tanıyan gerçeğin gizlenmesi etik açıdan onaylanamayan bir durumdur.

Bu etik ödev gereği onkoloji hemşiresi hastasına gerçeklerin samimiyetle söylendiğini (gerçeği söyleme ödevi), gerçek aydınlatılmış onamın elde edildiğini kontrol etmeli, hastasının kendi gerçeklerine ulaşmasına, doğru bilgileri elde etme hakkını kullanmasına yardımcı olmalıdır.

4. Ağrı-acıyı dindirme ödevi Onkoloji hemşiresinin etkili ağrı yönetimi ödevi en duygusal ödevidir. Hastasının ihtiyacı olan ağrı kesiciyi sağlaması için ağrı yönetiminde uzmanlaşmış olması beklenen onkoloji hemşiresi, şefkatli bakımın gereği olarak hastasının ağrı, acısını dindirmek için tüm yöntemleri bilerek denemelidir.

Hasta ve kanser ekibi arasında iş birliğini gerektiren ağrı, acının giderilmesi, yararlılık ödevinin yerine getirilmesine de fırsat tanımaktadır. İyiyi yapmak, zarar vermekten kaçınmak olarak özetlenebilen yararlılık ilkesi, kanser hastasının ölmesine neden olacağı endişesiyle ağrı, acı çekmesine izin verilmesini savunmamaktadır .

Onkoloji hemşiresinin yardımlı intihara/ ötenaziye katılımı savunulmamaktadır. Hastasının kendi yaşamını almasına yardım etmek –yardımlı intihar- veya yaşamak istemediği yaşamın sonlandırılmasına yardım etmek –ötenazi- onkoloji hemşiresinin etik ödevlerinden biri değildir. Ancak bu hastanın tedaviyi reddetme hakkını kullanmasına saygı gösterme ödevleriyle karıştırılmamalıdır .

5. Adalet ödevi Onkoloji hemşiresi her bir hastasının mevcut olabilen tüm tıbbi kaynaklardan adil yararlanma hakkını kullanmasına yardımcı olmalıdır. Hastaya yarar sağlamayan tedavileri ve uygulamaları yapmamalı, hatta sonlandırmalıdır.

Tedavi nafile, yararsız, boşuna ya da gereksizse, tıbbın amaçlarından her hangi birinin elde edilmesine imkân vermiyorsa, elde edilecek yarar hasta bireye, kuruma ve topluma getireceği zarardan çok küçük ise adil değildir. Ülkemizde de Hasta Hakları Yönetmeliği ile tıbbi kaynakların adil dağıtımında "ihtiyaca göre" ölçütü getirilmiştir.

6. Yaşam sonu bakımı sağlama ödevi Kanser hastasının düşünceli ve saygılı bakım alma hakkının yarattığı uygun yaşam sonu bakım sağlama ödevi: Hastaya, ailesine, arkadaşlarına ihtiyacı olan fiziksel, duygusal hatta ruhsal desteği vermeyi, yas sürecine hazırlamayı içermektedir. Bu süreç hastayı ve ailesini ölüme hazırlamayı olduğu gibi ölüm sonrası bakımı da içerir.

Onkoloji hemşiresi ; kanser hastasının ölümüne neden olacak olsa bile tedaviyi reddetme hakkına saygı gösterilmesini, huzur içinde ölmesini engelleyen nafile tedavinin sonlandırılmasını, ağrı, acısının kontrol edilmesini, hastanın bildirdiği dileklerin ölümünden sonra da geçerli olmasını sağlamalıdır.

7. Hastanın mahremiyetini ve onurunu koruma ödevi Onkoloji hemşiresinin bu etik ödevi onun hastasının mahremiyetini, yegâneliğini, onurunu, dolayısıyla özerkliğini korumasını gerektirmektedir. Hastanın hastalığı, prognozu, klinik durumu gibi saklanmasını istediği bilgilerin, izin vermediği sürece ailesiyle paylaşılmaması, kararlarına saygı duyulması anlamına gelmektedir.

Hatta bu ödev hastanın sırlarının ölümünden sonra da gizlenmesini, Bilginin sadece hastaya veya yakınına yaşamsal zarar vereceği durumda açıklanmasını içermektedir. Hasta bireyin onurunun korunması yönündeki temel ödev, ulusal ve uluslar arası hemşirelik etik ilkeleriyle temellendirildiği gibi, hasta hakları savunma ödevi ile de desteklenir .

8. Eğitime ve kanser araştırmalarına katkı sağlama ödevi Onkoloji hemşiresinin kanser tedavi ve bakımın başarısını ve kalitesini artırmakla ilgili her türlü bilimsel etkinliğe katılması gerektiği gibi onkoloji hemşireliğinin geliştirilmesine katkı sağlayacak bilgiler elde edilebilecek araştırmalar planlamalı, yürütmeli ve/veya katılmalıdır.

MEME KANSERİNDE HEMŞİRELİK Meme kanserinde hasta-hemşire ilişkisi kadın – kadın ilişkisidir. Bu nedenle kendisi de kadın olan onkoloji hemşiresi meme kanseri bulunan kadının fiziksel, ruhsal, ailesel ve sosyal ihtiyaçlarını, duygulanımlarını daha kolay anlayabilmekte, daha kolay fark edebilmekte ve daha pratik çözüm yolları üretmesine yardımcı olmaktadır.

Çünkü kadın olan hemşire meme kanseri tanısı almış olan kadın gibi benzer rollere sahiptir. Hastası gibi kendisi de kız evlat, anne ve eş gibi rolleri yerine getirmekte olan hemşirenin hastasının bu rolleri sürdürmeye ilişkin neler yaşayabildiklerini öngörerek hastasını olası değişikliklere hazırlayabilmekte, sorunlarla baş etmesine yardımcı olabilmekte ve hastasının öz güvenini kazanmasına daha fazla yardım edebilmektedir.*

Onkoloji hemşiresinin meme kanseri tedavi ve bakımında lider ve yenilikçi bir rol üstlenmesi çok daha fazla beklenmektedir. Meme kanserli kadının dışlanma, yetersiz kalma, cinsiyet kusurlu hissetme, beğenilmeme, tercih edilmeme, yalnız kalma gibi olumsuz duygularını tahmin ederek, gerekli desteği sağlayarak kanser tedavi ve bakımın başarısını artırabilmektedir

Etiğe uygun kanser bakımın temel koşulları Kanser tanı, tedavi ve bakım süreçlerini koordine etmek, Taraflar arasında iletişimi sağlamak, Hasta ve akrabalarının ihtiyaçlarını fark etmek, Bürokrasiye ilişkin kolaylıklar yaratmak, ihtiyaç duyulan farklı alanlara ait uzman desteği sağlamak, Güvenilir ve insani ortam yaratmak, Tedavi ve bakım için bilimsel destek aramak

Feminist etik yaklaşım Meme kanserinde onkoloji hemşiresine en büyük destek feminist etik yaklaşımdan gelmektedir. Hemşirenin hem cinsi olan kanser hastasının kadının sırf kadın olduğu için katlanması gereken sosyal adaletsizlikleri fark etmesi, söz konusu eşitsizliği gidermesi, hastasının aynı haklardan yararlanmasına olanak tanımasının kadın olmanın doğası olduğu ileri sürülmektedir.

Sonuç olarak Onkoloji hemşireliğinin ayırıcı özelliği olan insani bakım verme, aydınlatma, gerçeği söyleme, ağrı-acıyı dindirme, kaynakları adil paylaştırma, en uygun anlık bakımı sağlama ve hastayı ölüme hazırlama ile ilgili etik ödevleri hemşireliğin değerleriyle, mesleki standartlarıyla, çağdaş hemşirelik rollerinden olan hasta hakları savunuculuğu rolüyle, hatta kadın olmasıyla haklılandırılmaktadır.

Hemşirelik etiğinde önemli bir yeri olan feminist etik yaklaşım onkoloji hemşiresinin; kadın hastasının karar verme sürecine katılmasını sağlayarak özerkliğinin yükselmesine, haklarını koruması ve kullanmasına fırsat yaratabilmektedir. Bu noktada kanser hemşiresinin etik yeterliliği onu daha iyiye koşullandırarak farkındalığının artmasına, olası etik sorunları öngörebilmesine ve çözüm yolları üretebilmesine yardımcı olabilecektir.

Teşekkür Ederim…

Kanser Hastasının Hakları Herhangi bir zamanda tedaviden çekilme, Hastalığı ve tedavisiyle ilgili tüm gerçekleri bilme, Kendisiyle ilgili tüm kararlara katılma, Kendisinin yerine karar vericiyi seçme, Mahremiyetinin korunmasını dileme hakkına sahiptir 9-13.