ÇOCUKLARDA PSİKOSOSYAL GELİŞME Prof. Dr. AHMET ARVAS İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Sosyal Pediatri Bilim Dalı

Fiziksel (biyolojik) gelişme Doğum öncesi dönemden başlayıp doğum sonrası erişkin döneme dek organ ve sistemlerin hacim ve fonksiyon açısından değişime uğramasıdır. Çevresel etmenlerden büyük ölçüde etkilenir. Organ hacmi, vücut kısımları, beyin gelişimi, motor gelişmeyi içerir. Çocuk erişkinin küçük şekli (minyatürü) değildir.

Gelişme; Organizmada iç ve dış etkenler sonucu birbirine bağlı ve düzenli bir biçimde ve genetik belirleyicilerin etkisi altında ortaya çıkan döneme özgü ilerleyici değişikliklerdir. Bireye özgüdür, önceden kestirilebilen ve yalından karmaşığa bir sıra izleyerek olgunluğa ulaşır. Bilişsel (düşünme, entelektüel kapasite, dil), sosyal ve emosyonel (özgüven, cinsel ve etnik kimlik, moral değerler) ögeleri içerir.

Gelişmenin amaçlanan düzeye erişmesi iki sürece bağlıdır: Olgunlaşma: organizmada doğuşta var olan, türe özgü (filogenetik) yetilerin belirli bir süreçte ortaya çıkmasıdır; konuşma,yürüme... 2. Öğrenme ve toplumsallaşma: gelişmenin belirli bir düzeye çıkmasını sağlar, olgunlaşmanın başlattığı süreci öğrenme tamamlar; konuşma...

Gelişim Dönemleri bağımlılıktan özerk ve bağımsızlığa bencil davranıştan işbirliği ve paylaşıma haz ilkesinden gerçeklik ilkesine tutarsız davranıştan tutarlı davranışa somut düşünceden soyut düşünceye birincil süreç düşünceden mantıklı düşünceye ve Güçlü id dürtülerinden etkili, bütünleyici ve düzenleyici egoya ve olgunlaşmış, denetleyici süperegoya doğru değişim gösterir.

Bilişsel gelişme Jean Piaget’in 4-evre modelindeki önemli kavramlar: Tasarım: kazanılan deneyimleri yorumlamak, düzenlemek ve göstermek için kullanılan zihinsel yöntem Özümseme: yeni deneyimleri mevcut tasarım içine yerleştirme Uyum: mevcut tasarımı yeni deneyimler doğrultusunda değiştirme

Bilişsel Gelişim Evreleri (Jean Piget’in 4-Evre modeli) sensorimotor evre (0-2 yaş) uygulama öncesi (preoperational) evre (2-7 yaş) somut uygulama (concrete operation) evresi (7-11 yaş) biçimsel uygulama (formal operation) evresi (12 yaş ve üzeri)

Sensorimotor evre ( 0-2 yaş ) Süt çocuğunun dünyası en yakın çevresinden ibarettir. Duyu alımlarını (işitme, görme, hissetme) motor yetisiyle beraber kullanarak öğrenmeye çalışır. Dış dünyadaki nesneleri ve kendi vücudunu giderek kontrol etmeyi öğrenir. basit araç kullanma, kalıcı nesne yerleşimi gelişir.

Uygulama öncesi ( 2-7 yaş ) Dil kullanımı ve çizim kullanma gelişir, başkalarını taklit eder. Öğrenmede oyun anahtar rol oynar, sembolleri kullanır. (sopa ile atçılık oynama...) Benmerkezcilik (egosentrik yaklaşım) baskındır. Mantıklı düşünce gelişmemiştir, idareli kullanma ve koruma gelişmemiştir.

Somut uygulamalar ( 7-11 yaş ) (Sınırlı ölçüde) mantıklı düşünme gelişir, sadece somut nesnelerle ilgilenir. Korumacılık ve temel matematik becerileri (sayma, ekleme, çıkarma..) gelişir. Düşünce yönünü tersine çevrilebilirlik, iki kavramı aynı anda düşünme yetileri gelişir. Nesneleri sınıflandırmaya başlar. Olaylara başkasının penceresinden de bakmayı öğrenir.

Biçimsel uygulamalar ( 12 yaş ve üstü ) Mantıksal düşüncenin yanı sıra soyut düşünce gelişir,gelecekle ilgili varsayımlarda bulunur. Teorik, filozofik ve bilimsel ilişkilendirmeler yapar. Somut nesneler kadar soyut nesneler ve moral değerler önem kazanmaya başlar. Yeni düşünceler geliştirir, bu doğrultuda bilgilerini gözden geçirir, düzeltir.

Erik Erikson’un psikososyal gelişim evreleri (insanın sekiz evresi kuramı) Güven X güvensizlik (oral-duyusal dönem: 0-1 yaş) Özerk-bağımsızlık X utanç-kararsızlık(anal-kas dönemi: 1-2 y) Girişkenlik X suçluluk duygusu (cinsel (fallik) dönem: 2-6 yaş) Beceri-başarı X aşağılık duygusu (örtülü dönem: 6-12 yaş) Kimlik duygusu X rol kargaşası (ergenlik dönemi:12-20 yaş) Yakınlık X yalnızlık (genç yetişkinlik dönemi: 20-26 yaş) Üretkenlik X durgunluk (yetişkinlik dönemi: 26-65 yaş) Benlik bütünlüğü X umutsuzluk (yaşlılık dönemi: 65 yaş üzeri)

Güven X güvensizlik (oral-duyusal dönem: 0-1 yaş) Tanım: bebek temel gereksinimlerinin karşılanması için başkasına bağımlıdır, ister istemez ona güvenmek zorundadır. Olumlu çıkarım: eğer gereksinimleri sürekli karşılanır, kesintiye uğramazsa bebek çevresine ve yakınındaki insanlara güven duymaya başlar. Olumsuz çıkarım: gereksinimleri sürekli karşılanmazsa bebek Dünyayı tehlikeli ve güvensiz bir yer olarak algılar.

Özerk-bağımsızlık X utanç ve şüphe (anal-kas dönemi: 1-2 y) Tanım: oyun çocuğu çevreyi keşfetmeye, kendisi için birşeyler yapmaya başlar. Bu evrede kendini kontrol etmeyi öğrenir ve özgüveni gelişir. Özerklik duygusu birbirine zıt istek ve eğilimler arasında bir seçim yapabilme gücüdür Olumlu çıkarım: etrafını keşfedebilirse yanlışlık yaptığında güvenini yitirmez, tekrar dener. Bu özellik ona gelecekte seçim, kontrol ve bağımsızlık gerektiren olayların üstesinden gelmede özgüven kazanımı sağlar. Olumsuz çıkarım: eğer ebeveynler aşırı koruyucu veya katı disipliner yaklaşırsa çocuk davranışlarından utanç duyar, yapabileceklerinden ve becerilerinden kuşkulanır.

Girişkenlik X suçluluk (cinsel-devinimsel dönem: 2-6 y) Tanım: çocuk motor işlevlerini ve dil yeteneğini kullanarak çevresi ile erişkin benzeri iletim kurar. Bir taraftan atılgan davranışlarını Kontrol etmeyi öğrenirken, diğer taraftan macera ve oyun arzularını korur. Olumlu çıkarım: eğer ebeveyn çocuğunu cesaretlendirir, ancak disiplini de elden bırakmazsa, fantazik bir oyunda veya sembol kullanımlarında çocuk yanlış/doğru kavramlarını suçluluk veya utanma duygusu olmaksızın öğrenir. Olumsuz çıkarım: eğer böyle davranılmazsa çocukta suçluluk duygusu pekişir, bağımsız bir davranış göstermekten korkar hale gelir.

Başarı X aşağılık duygusu (örtülü dönem: 6-12 yaş) Tanım: okullaşma çok önemlidir, temel sosyal ve akademik becerileri kazanır. Çocuklar aile dışındakilerle kendini kıyaslamaya başlar. Arkadaşları en önemli sosyal anahtardır. Olumlu çıkarım: çocuk öğrenmeden, üretici olmaktan, başarılı görünmekten memnun olursa, yarışma duyusu geliştirir. Olumsuz çıkarım: aksi halde aşağılık duyusu gelişmeye başlar.

Kimlik duygusu X rol kargaşası (12-20 yaş) Tanım: çocuklukla erişkin çağ arasında geçiş dönemidir. Ergen “ben kimim?” diye sormaya başlar. Anahtar sosyal etken kişinin arkadaş çevresidir. Olumlu çıkarım: bu karmaşık durumu başarı ile çözen ergende güçlü bir kimlik gelişir, gelecek ile ilgili planlar yapmaya hazır hale gelir. Olumsuz çıkarım: Aksi halde, ergende kafa karışıklığı giderek artar, yaşam içindeki kendi rolü hakkında seçimde bulunmada ve karar vermede başarısız olur.

Yaş Bilişsel Psikososyal 0-1 sensorimotor güven X güvensizlik 1-2 sensorimotor otonomi X utanç/şüphe 2-6 uygulama öncesi girişkenlik X suçluluk 6-7 uygulama önc./Somut girişkenlik X suçluluk 7-12 somut uygulama başarı X aşağılık duygusu 12-20 biçimsel uygulama kimlik X rol kargaşası

Çocukluk döneminde psikososyal gelişimde etkili etmenler Kalıtsal fizyolojik özellikler Anne-baba uygulamaları ve kişilikleri Okul kalitesi Arkadaş ilişkileri Aile içindeki pozisyonu Geç çocukluk ve erken erişkin dönem özgeçmişi

Bilinmesi gerekenler Gelişim önceden kestirilebilir, Gelişim dönemlerinde beliren yetenekler tanınarak eğitim ona göre ayarlanır, Gelişim dönemine uyan normal-anormal davranışlar seçilebi- lir, buna göre düzeltici ve onarıcı yollara başvurulur, Kişinin kendi özellikleri ile çevresel etkenlerin bileşkesi olarak ortaya çıkan kişiliğin oluşumu incelenebilir. Böylece olumlu-olumsuz davranış özelliklerinin kökeni açıklanabilir.

Ailelerin bilmesi gereken ilkeler Ruhsal gelişim için sevgi-ilgi gereklidir. Ancak sevgi ile disip- lin dengelenmelidir. Çocuğa disiplin verilirken yetişkin sakin ancak kesin, kararlı ve makul bir tutum sergilemelidir. Gösterilen tutum ve davranış devamlılık göstermeli, değişken olmamalıdır. Çocuğun konuşma ve nasihatten çok erişkin davranışını ken- disine örnek aldığı unutulmamalıdır.

Nasıl bir aile tipi? Otoriter: katı disiplinli, cezalandırıcı Disipliner: bağımsızlığı cesaretlendiren, ancak kontrolü elden bırakmayan İhmalkar: çocuk yaşamında önemli rol oynamayan Hoşgörülü: çocukla ilgili, ancak kontrolü az

Çocuğun gelişimini destekleyen “Kolaylaştırıcı Etmenler” a) Çocukla ilgili etmenler Ailesi tarafından istenerek dünyaya gelir. Bedensel sağlığı ve beslenme durumu iyidir. Dokunma, görme, duyma, tat, koku alma duyularının uygun uyarılmasından hoşlanır. Ailesinin kayıtsız şartsız sevgisini hisseder. Ailesinin ve başkalarının ilgisine yanıt verir. Ailesine bağlanmıştır, güvenir, sıcak ilişkiler içindedir. Sosyal beceriler kazanmaktadır. Koyulan sınırları kabul edebilir. Merak eder, soru sorar. Bağımsızlıga dogru adımlar atmaktadır. Gelişimsel basamakları zamanında kat eder.

Çocuğun gelişimini destekleyen “Kolaylaştırıcı Etmenler” b) Aile ilgili etmenler Besin, barınak, giysi, sağlık gibi temel gereksinimleri karşılar, Çocuğuna baglılık hisseder, duygusal destek, rahatlama sağlar. Çocuğun ilişki kurmaya yönelik davranışlarına cevap verir, destekler. Araştırıcılığı, merakı, gelişen bağımsızlığı destekler, çocuğa seçme hakkı verir. Bedensel ve ruhsal açıdan sağlıklıdır. Anne-baba arasında güçlu ilişki vardır, birbirlerini destekler, çocuğun bakımını paylaşırlar. Çocukla konuşur, konuşmayı destekler. Eğitime değer verir. Çocuğa özel zaman ayırır. Çocukla ilişkileri, beklentilerinde tutarlıdır, uygun disiplin yöntemleri kullanır. Anne-baba iyi birer rol modeli oluşturur. Kardeşler çocukla ilgilidir.

Çocuk gelişimini olumsuz etkileyen faktörler a) Çocukla ilgili olanlar Erken doğum, düşük doğum ağırlığı. Doğmalık engeller. Beslenme, uyku sorunları. Akut ve kronik hastalıklar. Büyüme geriliği, kilo alamama. İlişki kurma sorunları, Bedensel engeller.

b) Aile ilgili olanlar Yoksulluk,geçim sıkıntısı, işsizlik. Çocuk gelişimini olumsuz etkileyen faktörler b) Aile ilgili olanlar Yoksulluk,geçim sıkıntısı, işsizlik. İçe dönuk, çocukla birlikte olamayan ebevyn. Depresyon, başka ruhsal hastalığı olan anne-baba veya yakın aile bireyleri. Eşler arası geçimsizlik. Madde bağımlılığı (alkol,uyuşturucu,sigara). Aile içi şiddet (sözel, bedensel, cinsel). Aile geçiş dönemleri (doğum, taşınma, boşanma, ölum). Uygun olmayan çocuk bakıcısı/bakımı. Çocuk sağlığı ve gelişimi konusunda bilgisizlik. Anne-babalık konusunda beceriksizlik, kendine güvenmeme. Aşırı engelleyici, karışıcı geniş aile. Aşırı katı, engelleyen, eleştiren veya aşırı koruyan anne-baba. Çocuğu kabul edememe, ihmal, örseleme.

Çocuk gelişiminde risk faktörleri Ebeveynin ruhsal sorunları: Gebe/anne/babanın depresif bozukluğu Gebe/anne/babanın anksiyete bozukluğu Gebe/anne/babanın psikotik bozukluğu (Şizofreni) Gebe/anne/babanın alkol - madde bağımlılığı Ailenin ekonomik sorunları: Beslenme ve barınma sorunları Anne ve çocuğun istismarı Çocuğun fiziksel ve bedensel sorunlarının erken tanısı ve erken tedavisi işitme-görme sorunları çocuklarda davranış bozukluklar Ebeveynin sigara alışkanlığı

Çocuklarda başlıca davranış bozuklukları .İnsidans; 3 yaş altında; %7, okul çağında %14, adölesan döne- minde %20 1)Yeme sorunları; yiyeceği reddetme, nonorganik büyüme ge- riliği, obesite, pika, 2) Uyku bozuklukları; uyumada güçlük, sık uyanma, kabus, korku uyurgezerlik, 3) Huysuzluk nöbetleri; 4) Tuvalet eğitimi sorunları; enürezis, enkoprezis, 5) Kekemelik, 6) Tikler, fobik reaksiyonlar, 7) Agresyon, içe kapanıklık, 8) Hiperaktivite ile giden davranış bozukluğu,