GERONTOLOJİ Demografik özellikler Epidemiyolojik ölçütler Uz. Dr. Ayşe Emel Önal İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Öğrenim Hedefleri Nüfusun yaşlanmasını, Yaşlı nüfusta demografik özellikleri ve epidemiyolojik ölçütleri, Yaşlılıkta fizyolojik değişiklikleri, Yaşlılıkta mortalite, morbidite ve yetersizlik nedenlerini öğrenmek.

Uygulama Hedefleri Nüfusun yaşlanmasına bağlı ekonomik ve insani sorunları saptayabilmek. Yaşlıların sağlık sorunlarına yönelik hizmetlerin planlanmasını yapabilmek.

Gerontolojinin tanımı Gerontoloji yaşlanma olaylarının biolojik, sosyolojik, ekonomik ve çevresel bütün yönlerini bilimsel yöntemlerle inceleyen bir bilimdir.

Yaşlanmanın Tanımı Biolojik yaşlanma organizmanın kişi, organ, doku, hücre ve gen düzeyinde yaşam fonksiyonlarını aksatacak şekilde değişerek o tür için beklenen ömür süresinin sonuna doğru gelmesi sürecidir.

Dünya Sağlık Örgütü insan ömründe yaşlanmaya kronolojik bir sınır getirmiştir ki bu da 65 yaştır. 65 - 74 yaş Genç Yaşlılık, 75 - 84 yaş İleri Yaşlılık, 85 yaş ve üstü Çok ileri Yaşlılık olarak adlandırılmaktadır.

65 yaşta birey işten emekliye ayrıldığı için, bazı sağlıkla ilgili güvencelerden ve sosyal güvencelerden yararlanmaya başladığı için, bu yaş sosyal ve ekonomik yaşlılığın da başlangıcıdır.

Nüfusun Yaşlanması Bir ülkede nüfusun yaşlanması, 65 yaş ve üzerindeki kişilerin toplamının bütün nüfusa oranının artması demektir. Türkiye’de 1990 genel nüfus sayımına göre yaşlıların genel nüfusa oranı % 4.3, 2000 de nüfus projeksiyonlarına göre % 5.6 dır.

Genç nüfuslu ülkelerde yaşlıların genel nüfusa oranı % 4 ten az, Erişkin nüfuslu ülkelerde % 4 – 7, Yaşlı nüfuslu ülkelerde % 7 – 10, Çok yaşlı nüfuslu ülkelerde % 10 un üzerindedir.

Demografik Özellikler UNİCEF in 2001 verilerine göre Dünya’da doğumda yaşam beklentisi 1970 de 56, 1999 da 64 yaş, aynı yıllarda Etyopya’da 40 ve 44 yaş, Japonya’da 72 ve 80 yaş, Türkiye’de 56 ve 70 yaştır.

Sanayileşmiş ülkelerde doğumda yaşam beklentisi 78, gelişmekte olan ülkelerde 63, az gelişmiş ülkelerde 51 yaştır. 1970 de ise sanayileşmiş ülkelerde 72, gelişmekte olan ülkelerde 53, az gelişmiş ülkelerde 43 yaş idi.

Erkeklerin yaşam beklentisinin % si olarak kadınlarda yaşam beklentisi Dünya’da 106, Etyopya’da 102, Japonya’da 108, Türkiye’de 107 dir.

Kohort araştırmalar da yıllar içinde, toplumların sosyo-ekonomik gelişmişlikleri arttıkça ve çevresel faktörlere bağlı olarak her iki cinste de doğumda yaşam beklentisinin arttığını göstermektedir.

Yine de yaşlanmada en önemli etken olan genetik faktörlere bağlı olarak ömrün uzamasının bir üst sınırı vardır. 1900 – 1980 yılları arasında yaşanabilecek maksimum ömür 8.5 yıl uzamıştır.

Yaşlılıkta fizyolojik değişiklikler Akciğerde elastisite azalır, kaburga kıkırdakları kemikleşir. Damarlarda ateroskleroz oluşumu artar. Kalp, karaciğer, böbreklerde bağ dokusu artar.

Sindirim kanalı peristaltizmi ve sekresyonları azalır. İskeletin mineral içeriği azalır. Kas dokusu azalır, yağ oranı artar. Duyu organları zayıflar. Hormonlar azalır. Glükoz toleransı azalır. Bazal metabolizma düşer.

Nüfusun yaş piramitleri Nüfusun yaş piramitleri ülkelerin nüfus yapısını gösterir. 1935 – 2050 yılları arasında Türkiye demografik geçiş dediğimiz bir süreç ile genç nüfuslu bir ülkeden yaşlı nüfuslu bir ülkeye dönüşecektir.

Grafik 1. Türkiye Nüfusunun Yaş Piramitleri, 1935 – 2050*. Doğurganlıktaki azalmanın kadın başına 2.1 çocukta ( 2000-2005 yılları arasında ) duracağı kabul edilmektedir.Aynı zamanda ölümlülükteki düşüşün devam edeceği ve beklenen ömrün kadın ve erkek için sırasıyla 76 ve 70.9 yıl olarak sabitleşeceği varsayılmıştır.Kaynak T.C. DİE (1995) Click for larger picture

Epidemiyolojik Ölçütler Yaşlı nüfusta mortalite Paya o yıl, o ülkede yaşlı nüfusta görülen ölüm sayısı, paydaya yaşlı nüfus yazılır ve sonuç bin ile çarpılırsa yaşlı nüfusta mortalite saptanır.

Halk Sağlığı yaşlılığı yaşla ölme olasılığının artması şeklinde tanımlar. Gerçekten de örneğin Sri Lanka’da 1973 te yaşlı nüfusta mortalite binde 130.8 dir ki bu 0 – 1 yaşta binde 114 olan değere çok yakındır. Türkiye için de geçerli olan bu durum Grafik 2 de görülmektedir.

Grafik 2.Türkiye’de 1991 yılı yaş gruplarına göre ölüm yüzdesi Kaynak : DİE ( 1994 )

Türkiye’de Yaşlılarda Mortalite Nedenleri (DİE,1994) Kanserler, Serebrovasküler hastalıklar, Kalp hastalıkları, Solunum sistemi hastalıkları.

Yaşlılıkta Morbidite Yaşlılıkta karşılaşılan hastalıkların sıklıkları morbidite hızları ile belirlenir. Kronik sağlık sorunları için en sık kullanılan hız prevalanstır.

Paya belli bir zamanda ve yerde eski ve yeni saptanan hastaların sayısının toplamı, paydaya yaşlı nüfus yazılır binle çarpılırsa prevalans hesaplanır.

Yaşlılıkta morbidite nedenleri ( DSÖ,1989) Kalp hastalıkları, Kanserler, Diabetes Mellitus, Hipertansiyon, Görme ve işitme yetersizlikleri, Ortopedik problemler, Dermatozlar.

Yetersizlik ( Disability ) Yetersizliğin saptanmasında Günlük Yaşam Aktiviteleri ( GYA) nin ve Aletli Günlük Yaşam Aktiviteleri ( AGYA ) nin anketlerle sorgulanmasının geçerli ve güvenilir bir yöntem olduğu saptanmıştır.

GYA - AGYA Banyo yapma, giyinme, tuvalete gitme, yataktan ve sandalyeden kalkabilme, idrar ve dışkı kontrolu ve yemek yeme….. Telefon kullanma, ulaşım, yemek hazırlama, alış-veriş ve ev işlerini yapma, çamaşır yıkama, kendi ilacını içebilme ve kendi parasının hesabını yapabilme……

Katz’ın ADL ( Activities of Daily Living ) Ölçeği ile Lawton ve Brody’nin IADL ( Instrumental activities of Daily Living) Ölçeği yetersizlik çalışmalarında en çok kabul gören ölçeklerdir.

GYA ni ve AGYA ni yardımsız sürdüremeyen yaşlıların, yaşlı nüfusa olan oranı yetersizlik oranı olarak tanımlanır. Çalışmalar, yaş ilerledikçe yetersizliğin arttığını, özellikle 85 yaştan sonra yetersizlik oranının % 90 lara ulaştığını göstermektedir.

Yaşlılıkta sık görülen yetersizlik nedenleri Düşme ve kırıklar, İdrar tutamama, İşitmede ve görmede zayıflık, Depresyon, Demans, İnme.

Sağkalım Eğrileri Belli bir toplum için kayıtlardan ve epidemiyolojik çalışmalardan yararlanarak sağkalım eğrileri çizilir. Doğumda yaşam beklentisi, hastalıklı yaşam beklentisi, yetersizlik içinde yaşam beklentisi bu eğriler üzerinden bulunur.

Yatay eksene yaş dilimleri, dikey eksene hayatta kalanların yüzdeleri yazılarak sağkalım eğrisi, bir hastalıkla birlikte yaşayanların yüzdesi yazılarak tahmini morbidite eğrisi, yetersizlikle yaşayanların yüzdeleri yazılarak yetersizlik eğrisi çizilir.

Grafik 3 . ABD de 1980’de Doğmuş Kadınlar İçin Sağkalım Eğrisi ve Tahmini Morbidite Eğrisi Click for larger picture

Yaşlılığın sonuçlarından korunma için neler yapılabilir? Günümüzde genetik olarak yaşlanmayı durdurmak mümkün değildir. Yaşam uzadıkça görülüyor ki hastalıklar ve yetersizliklerle geçen süre de uzamaktadır. Hastalıklar ve yetersizlikler bilinen birincil korunma önlemleri ile oluşmadan önlenmeye çalışılabilir.

Yaşlılıkta birincil korunma önlemleri Beslenmenin düzenlenmesi, sigara ve alkolden uzaklaşma, spor yapma, kazaların önlenmesi, zihinsel aktiviteyi artırma, sosyal aktivitelere devam etme, hormonların ve ilaçların doğru kullanılması….

Yaşlılıkta ikincil korunma önlemleri İkincil korunma önlemleri ile hastalıklara ve yetersizliklere erken tanı konulabilir. Erken tanı tarama testleri ile konulur. GYA ve AGYA nin ölçülmesi yetersizliklerin saptanmasında tarama testi olarak kullanılabilir.

Yaşlılıkta üçüncül korunma önlemleri ( Rehabilitasyon ) Hastalıkları ve yetersizlikleri yanında ekonomik, çevresel ve sosyal desteği de eksik olan yaşlılar handikape yaşlı haline gelebilir. Üçüncül korunma handikape yaşlılara verilebilecek fiziksel, sosyal, çevresel ve ekonomik her türlü destektir.

Kaynaklar Planification et organization des services de Gériatrie. OMS Série de Rapports Techniques 548, Géneve, 1982. Applications de l’épidemiologie a l’étude du vieissement. OMS Séries de rapports techniques 706, Genéve, 1984. Fillenbaum GG. The wellbeing of the elderly Approaches to multidimensional assessment.WHO No:84, Genéve, 1984. La santé des personnes agées. OMS Séries de rapports techniques 779,Genéve,1989.

Abrams WB, Berkow R. The Merck Manual of Geriatrics. Merc&CO. USA, 1990. T.C. 1990 Genel Nüfus Sayımı. Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1994. T.C. Ölüm İstatistikleri İl ve İlçe Merkezlerinde 1991. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası,Ankara, 1994. Barker W H. Prevention of disability in older persons. In Wallace RB, Doebbling BN ( Editor ) Public Health& Preventive Medicine,Appleton&Lange, USA, 1998. The state of the world’s children 2001, UNICEF.