ÇOCUKLUK ÇAĞINDA OBEZİTE VE SAĞLIKLI BESLENME BURSA HALK SAĞLIĞI MÜDÜRLÜĞÜ BULAŞICI OLMAYAN HASTALIKLAR ve PROGRAMLAR ŞUBESİ ÇOCUKLUK ÇAĞINDA OBEZİTE VE SAĞLIKLI BESLENME Uzm.Dyt.Özen YAMAN

Obez bir çocuk yakınlarına sevimli ve hatta daha sağlıklı gelebilir Obez bir çocuk yakınlarına sevimli ve hatta daha sağlıklı gelebilir. Oysa bu durum aslında onun ilerideki yaşamında önemli pek çok problemin hazırlayıcısı ve başlatıcısı olacaktır.

ÇOCUK ve ERGENLERDE OBEZİTE Çocukluk çağı problemleri Tedavi edilmediği zaman yetişkinliğe taşınmakta Zamanla tedavisi daha zor olup, sağlıkla ilgili ciddi problemlere neden olmaktadır

Çocukluk Çağında Obezitenin Nedenleri 1.Genetik Etmenler - Aile bireylerinde obezitenin varlığı 2. Çevresel Etmenler - Anne karnındaki ortam (yüksek kan şekeri, açlık) - Beslenme (erken süt çocuğu beslenmesi, yemek tarzı, damak tadı oluşması, hazır besin tüketimi, reklamlar vb.) - Fiziksel aktivitede azalma (TV, bilgisayar başında fazla oturma vb.) - Aile etmeni (ailenin beslenme alışkanlıkları, annenin çalışması, ekonomik nedenler vb.) - Sosyal sorunlar (apartman yaşamı, kent yaşamında olumsuz çevre) - Psiko-sosyal etmenler (büyük aile, parçalanmış aile, yaşlı anne, tek çocuk vb.)

Çocuk ve Ergenlerde Obezitenin Yol Açtığı Sağlık Sorunları-1  Ergenlikten önce boyları ve kemik olgunlaşma düzeyleri yaşıtlarına göre ileridedir. Bu nedenle ergenlik belirtileri erken yaşta ortaya çıkar, büyüme de erken yaşta tamamlanır.  Düztabanlık, bacaklarda eğrilik gibi ortopedik sorunlar sıklıkla izlenir.  Deri kıvrımlarında ve bacak aralarında sürtünme sonucu pişikler görülür.  Şişman erkek çocuklarda meme bölgesinde yağ toplanması görülür.

Çocuk ve Ergenlerde Obezitenin Yol Açtığı Sağlık Sorunları-2  Karın ve kalçalarda yağ fazlalığı nedeni ile deri çatlamaları gözlenir.  Deri altı yağ dokusunun artışı ile deri enfeksiyonları gelişebilir.  Soluk alıp-vermede güçlük yaşanır.  Kalp-damar hastalıkları, hipertansiyon, diyabet gibi hastalıkların çocukluk yaşlarda ortaya çıkmasına neden olur.

Günümüzde obezite, çocukluk çağının en sık görülen kronik hastalıklardan biri olarak kabul edilmektedir. Çocukluk çağı obezitesinin yetişkinlik obezitesine yol açtığı ve pek çok kronik hastalık için zemin oluşturduğu düşünüldüğünde obezite ile mücadeleye çocukluk çağında başlamanın ne kadar önemli olduğu açıkça görülmektedir.

Çocuk ve Ergenlerde Obezitenin Tedavisi AİLE ÇEVRE TOPLUM ÇOCUĞUN BESLENME VE EGZERSİZ ALIŞKANLIĞINI BELİRLEMEKTEDİR.

Çocuğun beslenmesindeki amaç; Normal, sağlıklı büyüme ve gelişmesini, Yeterli ve dengeli beslenmesini, Okul başarısında artış göstermesini, sağlamaktır.

Okul Çağı Çocuklarında ve Ergenlerde Sağlıklı Beslenmenin Önemi-1 Fiziksel büyüme ve gelişmelerindeki hızlı artış nedeniyle besin öğelerine gereksinimleri fazladır. Bu dönemde kemik kitlesinde artış fazladır. Yaşam şeklinde ve besin alımında değişiklikler olur.

Okul Çağı Çocuklarında ve Ergenlerde Sağlıklı Beslenmenin Önemi-2 Ayrıca özel durumlarda enerji ve bazı besin öğelerine olan gereksinmenin daha da artmasına neden olmaktadır. Yaşam boyu sürecek davranışlar kazanılır.

Okul Çağı Çocuklarında ve Ergenlerde Sağlıklı Beslenmenin Önemi-3 Beslenmeye bağlı bazı kronik hastalıkların temeli bu dönemlerde atılmaktadır. Hastalıkların önlenmesi için yeterli ve dengeli beslenme gereklidir.

Obezite ve Okul Öncesi Dönem Obezite her yaş grubunda görülmekle birlikte fizyolojik olarak hızlı yağ depolanmasının meydana geldiği yaşlarda daha sık görülmektedir. Çocukluk döneminde en sık olarak yaşamın ilk yılı, beş-altı yaş arası ve puberte döneminde olmaktadır.

Obezite ve Okul Öncesi Dönem Okul öncesi yaşlarda obez çocukların %26-41’inin okul çocuklarında obez olanların, okul çocuklarında obez olanların %42-63’ünün erişkin yaşta obez olduğu gösterilmiştir. Eğer önlem alınmazsa tüm dünyadaki yetişkinlerin %10’unun (15 milyon kişi) obez olacağı düşünülmektedir.

Okul Öncesi Dönemde Obezitenin Obezitenin Yol Açtığı Sorunları İri ve erken gelişim Yürümenin gecikmesi Düztabanlık, Bacaklarda eğrilik Pişikler Deri çatlamaları Deri enfeksiyonları Soluk alıp vermede güçlük Kalp-damar hastalıkları, diyabet, hipertansiyon vb. hastalıklar Bağışıklık sistemi gelişimi ve etkinliği azaldığından çeşitli hastalıklara yakalanma riski artar.

ANNE SÜTÜ Obezitenin gelişmesinde dikkat edilmesi gereken faktörlerden biri de yaşamın ilk yıllarındaki beslenme şeklidir. Yapılan çalışmalarda, obezite görülme sıklığının anne sütü ile beslenen çocuklarda, anne sütü ile beslenmeyen çocuklara göre daha düşük oranlarda olduğu, anne sütü verme süresinin, tamamlayıcı besinlerin türü ve başlama zamanlarının obezite oluşumunu etkilediği bildirilmektedir.

Bebeklere ilk 6 ay sadece anne sütü verilmelidir ve 6 aydan sonra uygun besinlere başlanarak yeterli ve dengeli beslenmeleri sağlanmalıdır.

0-1 Yaş İçin Beslenme Önerileri İlk 6 ay sadece anne sütü verilmesi yönünde anne desteklenmeli, 6. aydan sonra, 2 yaşına kadar tamamlayıcı besinlerle birlikte anne sütü verilmesine devam edilmelidir. Altıncı aydan itibaren uygun tamamlayıcı besinlere azar azar başlanmalı, çocuğun ayına uygun besinler, uygun miktarlarda verilmelidir. İlk verilen tamamlayıcı besin tatlı olmamalı, şeker, bal, reçel, bisküvi, muhallebi, vb. besinlerin verilmesinin enerji alımını artıracağı unutulmamalıdır. Bebek beslenmesinde biberon değil kaşıkla beslenme uygulanmalıdır.

1-5 Yaş İçin Beslenme Önerileri İki yaş ve üzerindeki kilolu çocukların ağırlık kontrolünde ilk adım mevcut ağırlığın korunmasıdır. Çocuğun yaşına ve olması gereken ağırlığına uygun yeterli ve dengeli beslenme düzeni sağlanmalıdır. Şeker ve yağ içeriği yüksek besinler çocuk istediği için ya da ödül olsun diye verilmemelidir. Düşük enerjili diyetler kesinlikle uygulanmamalıdır. Her öğünde dört besin grubundan besinlerin bulunmasına dikkat edilmelidir. Öğün atlanılmamalı, azar azar ve sık sık beslenilmelidir. Fiziksel aktivitesi artırılarak, büyüme ve gelişmesi izlenerek hızlı ağırlık artışı önlenmelidir.

Dikkat! Okul öncesi çağ çocuklarının beslenmesinden sorumlu olan annelerin, aile bireylerinin, bakıcıların ve öğretmenlerin beslenme konusunda bilinçlendirilmesi, çocukların beslenme alışkanlıklarının gelişmesindeki etkisi unutulmamalıdır.

Obezite ve Okul Çağı Dönemi Okul çağı dönemi (6-14 yaş) büyüme ve gelişmenin devam ettiği dönemdir. Bu yaş sınırları, hem çocukluk hem de ergenlik döneminin bir bölümünü kapsamaktadır. Dünya sağlık Örgütü, 10-19 yaş grubunu ergenlik dönemi olarak tanımlar. Okul çağı, ergenlik dönemi fiziksel, cinsel ve psikososyal gelişimi içeren bir dönemdir.

Büyüme Ve Gelişme En Hızlı Kızlarda: 9,5-15 yaş Erkeklerde: 11-17 yaş

Obezite ve Okul Çağı Dönemi Büyüme çağında hücre sayısı artmakta, ihtiyaçtan fazla enerji alındığında ise vücuttaki yağ hücrelerinin hacmi genişlemektedir. Fazla enerji alımı devam ettikçe, yağ hücrelerinin hem hacmi hem sayısı artar. Yağ hücrelerinin hacmi ve sayısının artması obeziteye neden olur. Obezite oluşumunda anne karnındaki dönem, çocukluk dönemi ve kalıcı yağlanmanın oluştuğu ergenlik dönemi kritik dönemlerdir. Kızlarda yağlanma erkeklere göre daha fazladır.

Okul döneminde obezitenin yol açtığı sağlık sorunları Kalp damar hastalıkları Tip 2 diyabet Karaciğer yağlanması Ortopedik sorunlar Astım vb. solunum yol hastalıkları Uyku apnesi Psikolojik sorunlar

Okul çağı döneminde beslenmenin önemi-1 Büyüme ve gelişmenin sağlanması nedeniyle enerji ve besin öğeleri ihtiyaçları fazladır. Kemik kitlesinde artış fazladır. Özel durumlar (sporcu çocuklar, ergen gebelikleri, yeme davranışı bozuklukları vb.) enerji ve besin öğeleri ihtiyaçları daha da artar.

Okul çağı döneminde beslenmenin önemi-2 Yaşam boyu sürecek davranışlar ve alışkanlıkların kazanıldığı dönemdir. Beslenmeye bağlı kronik hastalıkların temeli bu dönemde atılır. Hastalıklardan korunmak ve bağışıklık sistemini güçlendirmek için yeterli ve dengeli beslenme önemlidir.

ADÖLESANLARIN YANLIŞ BESLENME DAVRANIŞLARI VE NEDENLERİ Öğün düzensizliği Ara öğünlerde atıştırma tarzı beslenme Evden dışarıda yemek yeme alışkanlığı Sağlıklı beslenme bilincinin olmaması Şişmanlama korkusu Özellikle kızlarda mankenlere olan özenti Okul yemeklerinin yenilmemesi Ayak üstü (fast food) beslenme

Okul Yemeklerinin Tüketilmeme Nedenleri * Yemeklere okul yönetiminin önem vermemesi * Sınırlı bütçe * Yemekhane hijyeni ve fiziki koşulları * Öğrencilerin fikrinin alınmaması SONUÇ: KANTİN VE FAST FOOD (AYAK ÜSTÜ BESLENME)

FAST-FOOD ÜRÜNLERİN SIK VE FAZLA TÜKETİMİNİN SAĞLIK ÜZERİNE OLUMSUZ ETKİLERİ Fast-food endüstrisinde özellikle çocuklar ve gençler hedef alınmıştır. Fast-food ürünlerin özellikle çocuk ve gençler tarafından tercih edilmesi yetersiz ve dengesiz, sağlıksız beslenme sorununu akla getirmektedir. Fast-food beslenmeyi oluşturan bazı menüler beslenme yönünden yetersiz ve dengesizdir. Dengesiz fast-food ürünlerinin çok sık tüketilmesi sağlığı olumsuz etkiler.

Fast food besinler : Demir, Kalsiyum, B2 vitamini, A vitamini, C vitamini ve posa yönünden yetersizdir. Doymuş yağ, tuz, basit şeker ve kolesterol içeriği yüksektir Kanserojen madde içeriği yüksektir Aşırı kola ve meşrubat tüketimi şişmanlık ve diş çürüklerine neden olur Kötü beslenme alışkanlığı yaparak uzun vadede beslenme sorunları oluşturur

ÖNLENMELİ YA DA AZALTILMALIDIR FAST- FOOD TÜKETİMİ ÖNLENMELİ YA DA AZALTILMALIDIR Yağ içeriğinin yüksek olması kalp damar hastalıkları,şişmanlık gibi önemli sağlık sorunlarına yol açar Vitamin ve mineral yönünden yetersizliği anemi ve büyüme geriliğine sebep olur

Okul çağı çocukları için beslenme önerileri-1 Besin çeşitliliği artırılmalıdır. Öğün atlanılmamalıdır. Kahvaltı günün en önemli öğünüdür. 3 ana, 3 ara öğün şeklinde beslenilmelidir. Günde 2 su bardağı süt ve süt ürünleri tüketilmelidir.

Okul çağı çocukları için beslenme önerileri-2 Kansızlıktan korunmak için özellikle kızlar demir mineralinden zengin besinler (et, pekmez vb.) tüketmelidirler. Taze sebze ve meyve tüketilmelidir. Enerji alımı ile harcaması arasında denge kurularak obeziteden kaçınılmalıdır. Şeker ve şekerli besin tüketimi sınırlandırılmalıdır.

Okul çağı çocukları için beslenme önerileri-3 Fast food besinlerin tüketiminden kaçınılmalıdır. Tuz tüketimi azaltılmalı, iyotlu tuz kullanılmalıdır. Günde 5-7 bardak su içilmelidir. Bol sıvı alınmalıdır. TV ve bilgisayar başında uzun süre kalınmamalıdır. Düzenli fiziksel aktivite yapılmalıdır. Güneş ışığından doğrudan yararlanılmalıdır.

ÇOCUK ve ERGEN OBEZİTESİNDE AİLENİN ROLÜ

ÇOCUK ve ERGEN OBEZİTESİNDE AİLENİN ROLÜ ↘ Aile çocuğun sağlıklı ev şartlarını sağlayan önemli göreve sahiptir. Çocuk ve gençler aileden model alarak yeme alışkanlıklarını geliştirmektedir. ↘ Ailenin yemek adetleri (yemek masasının tv karşısında olması, büyük porsiyon, atıştırmalar vs.) ve fiziksel aktivite durumu çocukları da etkilemektedir. ↘ Ailenin ilgisizliği, aile bakımının yetersiz olması, düşük gelir gibi etkenler de yeme alışkanlıklarını belirlemektedir. ↘ Ailenin yoğun ve telaşlı yaşam tarzı çocuğu ile daha az zaman geçirmesine, yemek hazırlama fırsatının azalmasına, çocukların tv, bilgisayar başında daha çok zaman geçirmesine ve dolayısıyla obezitenin artışına neden olmaktadır. Obezitenin önlenmesi ve tedavisinde AİLENİN ROLÜ, çok fazla tartışılan ve geliştirilmeye çalışılan önemli bir konudur.

ÇOCUK ve ERGEN OBEZİTESİNDE AİLENİN ROLÜ NELER YAPILABİLİR? ↘ Küçük adımlarla başlanarak ufak değişiklikler yapılmalıdır ↘ Çocuğun kilosu veya görünüşüne değil, sağlığındaki olumlu değişikliklere odaklanmak doğrusudur. ↘ Çocuğun iştahına saygı gösterilmelidir. Çocukların sizin belirlediğiniz porsiyonları benimsemeyebileceğini kabul edilmelidir. ↘ Biberonla ve anne sütüyle beslenen bebeklerde, hazırlanan biberonun tamamının bitirilmesine veya daha çok emzirmeye çalışmak doğru değildir. ↘ Şekerli yiyeceklerin hazırlanmasından kaçınılmalıdır

ÇOCUK ve ERGEN OBEZİTESİNDE AİLENİN ROLÜ NELER YAPILABİLİR? ↘ Ev içerisinde yüksek kalorili yiyecekler bulundurulmamalıdır ↘ Yağlı yiyecekleri sınırlandırılmalıdır ↘ Çocukların yeterli posa alması için meyve-sebze tüketimini desteklenmelidir ↘ Besin dışında yiyecekler, avutmak, ödül gibi nedenlerle kullanılmamalıdır ↘ Televizyon ve bilgisayar başında geçen süre için limit olmalıdır ↘ Hareketli oyunlar için çocuklar desteklenmelidir ↘ Düzenli, birlikte yapılabilecek aktiviteler geliştirilmelidir

ÇOCUK ve ERGEN OBEZİTESİNDE AİLENİN ROLÜ NELER YAPILABİLİR? ↘ TÜM AİLENİN KATILIMINI SAĞLANMALIDIR ↘ EN ÖNEMLİSİ; çocuğunuzun ağırlığı ne olursa olsun sevgi ve cesaretinizi her zaman gösterin

ÇOCUKLUK ÇAĞINDAKİ OBEZİTENİN ÖNLENMESİNDE BAŞLICA ÖNERİLER-1 * 0-6 ay arası yalnızca anne sütü verilmesi teşvik edilmeli * 6 ay-1 yaş arası ek gıdalara başlanma döneminde yeterince dikkatli olunmalı * Bir yaşında, sofradaki yerini almalı * Aşırı yağlı, şekerli ve fast-food türü gıdalardan uzak durulmalı * Tüketilmesi istenilmeyen besinler evde bulundurulmamalı * Yemek hazırlama ve ev işleri sırasında yardımcı olması teşvik edilmeli * Başta kahvaltı olmak üzere, üç an öğünü alması sağlanmalı

ÇOCUKLUK ÇAĞINDAKİ OBEZİTENİN ÖNLENMESİNDE BAŞLICA ÖNERİLER-3 *Fiziksel aktivitelerin, ailece birlikte yapılmasına da özen gösterilmeli * Yaşına ve cinsiyetine uygun sağlıklı beslenme ile egzersizlerde bulunması konusunda bilgilendirilmeli ve desteklenmeli * Gerektiğinde tıbbi ve psikolojik destek alınmalı, tıbbi araştırma yapılmalı * Dengeli ve yeterli beslenme ile düzenli fiziksel aktiviteyi de içeren bir yaşam tarzı oluşturulmalı

ÇOCUKLUK ÇAĞINDAKİ OBEZİTENİN ÖNLENMESİNDE BAŞLICA ÖNERİLER-2 * Her öğünde dört ana temel besin gruplarından yeterince tüketmesi sağlanmalı * Besinler, ödül veya ceza aracı olarak kullanılmamalı * Mutlu bir aile ortamında beraberce yemek yenmeli * Televizyon ve bilgisayar başında geçirilen süre azaltılmalı * Arkadaşları veya aile ile beraber spor yapması desteklenmeli

Çocuk ve Spor

Çocukluk ve gençlik döneminde kazanılan ve yaşam boyu korunan fiziksel sağlık, bedenin en üst kapasitede işlev görmesi için zorunlu görülmektedir. Egzersiz eğitimi, çocuğun ailesinin ve öğretmenlerinin mesajlarını anlayacak kadar büyüdüğünde hemen başlanılmalıdır. Çocukluk döneminde okulda verilen beden eğitimi dersleri egzersiz eğitimi verilmesi ve fiziksel aktivite alışkanlığı kazandırılmasında önemli rol oynar, sağlıklı büyüme ve gelişmenin sağlanmasına yardımcı olur.

Çocuklar niçin beden eğitimine ihtiyaç duyarlar?-1 Fiziksel uygunluğu artırır. Beceri gelişimini sağlar. Düzenli ve sağlıklı fiziksel aktivite olanağı verir. Diğer konulara destek olur. Fen, matematik ve sosyal bilimlerin içeriğinde laboratuar olarak hizmet verir.

Çocuklar niçin beden eğitimine ihtiyaç duyarlar?-2 Kendine güven ve özgüveni artırır. Hedef kurma tecrübesi kazandırır. Öz disiplini geliştirir. Muhakeme gelişimini sağlar. Stresi azaltır. Kuvvetli ikili ilişkiler kurulmasını sağlar.

Çocuk egzersiz programının amaçları Fiziksel gelişimi sağlamak Motor beceri gelişimini artırmak Bilişsel (kognitif) gelişimi desteklemek Sosyal ve duygusal gelişime yardımcı olmak

Beden Eğitimi Programı Çocuklar için beden eğitimi programı, fiziksel egzersiz, takım sporları, çift ve bireysel sporlar ve boş zaman sporlarını içerir. Çocuklar ve gençleri birçok farklı spor dalı için uyarmak en doğru yol olmalıdır. Böylece hızlı büyümenin en yüksek hızda olduğu zaman (kızlarda 9,5-15 yaş, erkeklerde 11-17 yaş) sonuna kadar çocuklar zevk alarak ve korkmadan spor yapacaklardır. Ayrıca bu dönem sonuna kadar tek bir spor dalına konsantre olmayacaklardır.

Ülkemizde fiziksel aktivite yapma oranı yeterli değildir. Çocuklar gerek beden eğitimi derslerine katılmaları gerekse okul sonrası egzersiz veya spor faaliyetleri ile fiziksel aktivite düzeylerinin artırılması yönünde teşvik edilmeli, cesaretlendirilmelidirler. Bu konuda çocukların öğretmenlerinin ve ailelerinin desteğine ihtiyaçları vardır.

ÇOCUK VE ADÖLESANLARDA OBEZİTENİN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ

VÜCUT AĞIRLIĞI ÖLÇÜMÜ 0-2 yaş çocuk : Bebek terazisi 2 ve yukarı yaş: Dijital terazi Çocuklarda vücut ağırlığı ölçümünde; 0.1 kg’a duyarlı hassas terazi kullanılır. (Bebek Terazisi) Çıplak iken ölçüm yapılır.

BOY UZUNLUĞU ÖLÇÜMÜ 0-2 yaş: İnfantometre (yatarak boy ölçer) 2 ve yukarı yaş: Stadiometre (ayakta boy ölçer) Çocuklarda boy uzunluğu ölçümünde; İki yaşına kadar yatarak, iki yaşından sonra ayakta ölçüm yapılır. Yatarak ölçüm infantometre, ayakta ölçüm stadiometre kullanılarak yapılır.

GENEL İLKELER-1 2 yaşından küçük olan bebek ve çocuklarda; Boy uzunluğu yatırılarak ölçülür. Ölçümde infantometre kullanılır. 85 cm altında boy uzunluğu olan çocukların boy uzunluğu yatırılarak ölçülür. Vücut ağırlığı yatırılarak ölçülür. Ölçümde bebek terazisi kullanılır. Anneye/bakıcıya tartımın ve boy ölçmenin nasıl yapılacağı anlatılmalı ve yardımı/desteği alınmalıdır.

GENEL İLKELER-2 2 ve yukarı yaş çocuklarda; Boy uzunluğu ayakta ölçülür. Ölçümde stadiometre kullanılır. Vücut ağırlığı ayakta yetişkin tartı aleti ile ölçülür. Vücut ağırlığı ölçümü mümkün olduğunca bireyler sabah açken, dışkılama sonrası yapılmalıdır. Kişilerin üzerindeki giysi ağırlığını da toplam ağırlıktan çıkarınız.

DEĞERLENDİRME 0-5 YAŞ ARASI BEBEK VE ÇOCUKLAR Çocuklar için yaşa göre boy uzunluğu (yatarak ve ayakta), yaşa göre vücut ağırlığı ve boy uzunluğuna (yatarak ve ayakta) göre vücut ağırlığının değerlendirilmesinde 0-5 yaş grubunda WHO-2006 ve 2007 Büyüme Standartları’nın kullanımı önerilmektedir.

DEĞERLENDİRME 5-19 YAŞ ARASI ÇOCUKLAR VE GENÇLER 6-18 yaş grubu erkek ve kız çocuklar ile adolesanlar için WHO-2007 Referans Değerleri yayınlanmıştır.

PERSENTİL DEĞERLERİNİN YORUMLANMASI

BEDEN KÜTLE İNDEKSİ-1 Beden kitle indeksi (BKI) zayıflık ve şişmanlık durumunun saptanması amacıyla kullanılan pratik bir yöntemdir. Beden Kitle İndeksi (BKI) tüm yaş grupları için kullanılır. Sporcularda kullanımı uygun değildir.

BEDEN KÜTLE İNDEKSİ-2 a) 0-5 yaş grubu WHO-2006 standardına göre değerlendirilir. b) 5-19 yaş grubu WHO-2007 referans değerlerine göre değerlendirilir.

Sağlıklı Çocuk Sağlıklı Gelecek Sağlıklı Toplum…