TÜRKİYE ELEKTRİK SEKTÖRÜNDE REKABET VE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 4 Mart 2005 Esat Serhat Guney *The views are solely those of the author and should not be attributed to the Massachusetts DTE * Bu sunumdaki görüşler sadece yazara aittir ve çalıştığı kurumun görüşlerini yansıtmaz.

Sektöre Kısa Bir Bakış: Ayrıştırma İlk olarak TEK’in 1994 yılında TEAŞ (Üretim ve İletim) ve TEDAŞ (Dağıtım) olarak ayrıştırılması Daha sonra 2001 yılında EÜAŞ (Üretim), TEİAŞ (İletim), TETAŞ (Ticaret) ve TEDAŞ (Dağıtım) olarak ayrıştırılması Hukuki ayrıştırma, fakat aynı mülkiyet yapısı

Sektöre Kısa Bir Bakış: Yasal Gelişmeler 1984: 3096 sayılı kanunla özel sermayenin (YİD ve İHD projeleri ve Otoprodüktörler) yoluyla sektöre girmesi 1994: 3996 sayılı kanunla bu kanunlara “al ya da öde” şartlarının eklenmesi 1997: 4283 sayılı kanunla Yİ projelerinin başlaması 1999: Anayasa değişikliği ile elektrik yatırımlarının özel hukuk kurallarına bağlanması ve uluslararası tahkim yolunun açılması YİD, İHD ve Yİ projelerinin özel sektör yatırımları olarak anılmasına karşılık devletin sektörde elektriğin tek alıcısı olarak hala belirleyici oyuncu olması 2001: Elektrik Piyasası Kanunu

Rekabetle İlgili Konular: Fiyatlama ve Tarifeler Genel olarak: Marjinal maliyet hesaplamalarını da içeren “Hizmet Maliyeti” çalışmalarının eksikliği Ayrıştırılmamış tarifelerde maliyet esaslı ve teşviğe dayalı fiyatlama eksikliği (ayrı kapasite ve kullanım tarifeleri, çoklu blok, azalan/artan bloklar vb.) Tek Ulusal Tarife Henüz üretim ile iletim ve dağıtım arasında ayrıştırılmamış tarifeler Sonuçta, bölgeler arasında tüketici grupları arasında (hanehalkları lehine ve sınai tüketiciler aleyhine) ve tüketici grupları içinde  Çapraz sübvansiyonlar

Rekabetle İlgili Konular: Fiyatlama ve Tarifeler Devam Maliyet esaslı ve teşviğe dayalı fiyatlama yöntemlerinin uygulanması gereği. Örneğin: Dağıtımda Fiyat Tavanı yöntemi ve İletimde tıkanıklık fiyatlamasını esas alan fiyatlama yöntemleri Fiyat tavanı regülasyonu ile ilgili yanlış görüşler

Rekabetle İlgili Konular: Piyasa Tasarımı Toptancı Piyasası Dengeleme Piyasası  Merkezi spot piyasası Perakende Piyasası Küçük tüketiciler sınıfında elektrik gereksinimi için rekabet gelişmiş ülkelerde sorunlu olmaktadır. Fakat, Türkiye’nin farklı özellikleri var: Hanehalkı fiyatları göreli olarak yüksek Ortalama hanehalkı gelir seviyesi göreli olarak düşük, ve böylece  Küçük tüketicilerin perakendecileri seçme olasılığı yüksek

Rekabetle İlgili Konular: Piyasa Tasarımı Devam Önkoşullar: Üretimde özelleştirmenin gerçekleştirilmesi ve rekabetin bir ölçüde sağlanması Serbest tüketici limitinin kaldırılması; ve Dağıtım şirketlerinin (kamu ya da özel) küçük tüketici grupları için birer doğal toplayıcı olarak görevlendirilmesi

Rekabetle İlgili Konular: Yükümlenilen Maliyetler YİD ve Yİ projeleri Tanım ve kapsam Beklenen Yükümlenilen Maliyetler: Özelleştirme gerçekleşiyor  rekabetçi piyasa gerçekleşiyor  fiyatlar bugünkü seviyelerinden aşağıya düşüyor  yükümlenilen maliyetler konusu ortaya çıkıyor Yükümlenilen maliyetler Türkiye’de üretimde rekabet için engel oluşturabilir mi? Gerçekler Siyasi bir karar verme gereği

Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme Strateji Belgesi (2004) Maliyet esaslı fiyatlama prensibi ile çelişen Bölgesel Tarife uygulaması yerine Tarife Eşitlenmesi (Ulusal Tarife) politikası Maliyet esaslı Bölgesl Tarife ucuz hidroelektrik kaynaklarına yakınlıkları ndeniyle Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde elektrik fiyatlarını ucuzlatabilir. Bu nedenle tüketicilerin İletim tarifeleri ve Enerji fiyatları düşecektir

Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme Devam Özelleştirmenin sıralaması: Dağıtımın önceliği? Nedenler: Yüksek kayıp/kaçak “...üretim kısmına gelecek yatırımcılar için güven yaratmak” (Strateji Belgesi)

Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme Devam Portföy Şirketleri Finansal Sağlık (düşük maliyetli santralleri yüksek maliyetli olanlarla birlikte sunmak) karşısında Pazar Gücü yaratılmasını önlemek Yanlış özelleştirme iletim tıkanıklığına maruz yük bölgelerine yol açabilir Bölgesel Pazar Gücü Pazar Gücünü önlemede ülke çapında getirilen pazar payı üst limitleri aldatıcı olabilir. Bunun yerine: İletim kısıtları Bazı bölgelerin diğer bölgelerden ithalat yapabilme kapasiteleri Üreticilerin bazı yük bölgelerinde Belirleyici Üretici olma potansiyelleri

Rekabetle İlgili Konular: Özelleştirme Yeniden yapılanma için Geçiş Dönemi ve Zaman sıralaması 2006 yılı sonunda dağıtımda özelleştirme bitiyor 2006 yılı ortasında üretimde özelleştirme başlıyor En azından Ocak 2010 yılına kadar dağıtım şirketlerinin TETAŞ ile 5-yıllık geçiş dönemi alım anlaşmaları yürürlükte olacak Serbest Tüketici sınırı Ocak 2009’a kadar değişmeyecek Piyasa 2011 yılında rekabete açılacak

ÇUKUROVA ELEKTRİK A.Ş. (ÇEAŞ) Yeşim AKCOLLU REKABET KURUMU

ÇEAŞ 1952: ÇEAŞ’ın kuruluşu 1953: BKK ile ÇEAŞ’a imtiyaz verilmesi 1988: 3096 s.k. ve BKK uyarınca, ÇEAŞ’a 70 yıl süre ile elektrik üretim, iletim ve dağıtımı görevi verilmesi 1990, 1993: ÇEAŞ’taki kamu hisselerinin blok satışı, halka arzı => Şirket kontrolünün Uzan Grubuna geçmesi 1998: ÇEAŞ-Bakanlık arasında 60 yıl süreli Görev Sözleşmesi imzalanması

ÇEAŞ’IN GÖREV BÖLGESİ

ÇEAŞ’IN İŞLETTİĞİ TESİSLER Üretim: Seyhan 1-2, Kadıncık 1-2, Sır ve Berke baraj ve hidroelektrik santralleri. İletim: Bölgedeki tüm iletim hatları ve 66 kV ile 144 kV’lık iletim trafo merkezleri Dağıtım: Çeşitli sorunlar nedeniyle dağıtım tesislerinin TEDAŞ’tan ÇEAŞ’a devri gerçekleşememiştir. Ancak ÇEAŞ 1953 tarihli BK Kararına göre kurulu gücü 500 kW ve üzeri tüketicilere yönelik olarak dağıtım hizmeti verebilmektedir. ÇEAŞ’ın sorumluluğu altındaki nakil hatlarının (iletim-dağıtım) uzunluğu: 3524 km

Rekabet Kurulu Soruşturması: “ÇEAŞ” ÇEAŞ: 2058 yılına kadar bölgesinde (Adana, Mersin, Hatay, Osmaniye) elektrik üretim, iletim ve dağıtım imtiyazı olan bir şirket İletim ve dağıtım hatlarının doğal tekel yapısından dolayı ÇEAŞ hakim durumda. Enerjisa şikayeti: “ÇEAŞ çeşitli gerekçelerle Enerji Nakil Anlaşması imzalamıyor.” Toros: “ÇEAŞ ortaklarıma enerji nakletmeme izin vermiyor, elektriğimi kesiyor.”

Rekabet Kurulu Soruşturması: “ÇEAŞ” Altyapı (iletim, dağıtım hatları) sahip olan ÇEAŞ hiç bir objektif kritere (hukuku, ekonomik) dayanmaksızın altyapıya erişime engel oluyor. Aynı zamanda üretim piyasasındaki fiili ve potansiyel rekabeti engelliyor. Rekabet Kurulu yürütüğü soruşturma sonucunda ÇEAŞ’ın 1 nolu görev bölgesinde hakim durumunda olduğuna 4054 sayılı Kanun’un 6. maddesi (‘a’ ve ‘d’ bentleri) kapsamında hakim durumunu kötüye kullandığına karar vermiştir. => Rekabet Kurulu 4054 sayılı Kanun’un 16/2. md. uyarınca ÇEAŞ’a para cezası (9.5 trilyon TL) verilmesine karar vermiştir.