Günümüz UluslararasI Para Sistemleri

GİRİŞ Uluslar arası para sistemi genel anlamda ülkelerin döviz kuru sistemlerini, uluslar arası anlaşmalarla yapılan düzenlemeleri, öngörülen mekanizmaları ve oluşturulan mali kuruluşları ifade eder. Bu çerçevede önce altın para sistemi tanıtılacak, sonra 1973’te son bulan Bretton Woods Sistemi ele alınacak ve en son daha yakın geçmişteki gelişmeler ve bugünkü uygulamalar söz konusu edilecektir.

ıı. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ Döviz kuru sistemlerini sabit kur sistemi ve serbest dalgalı kur sistemi olarak ikiye ayırmak mümkündür. En eski sabit kur sistemi altın standartıdır. İkinci Dünya Savaşı sonrasından 1973’e kadar uluslararası para sistemi olarak uygulanan Bretton Woods Sistemi de bir sabit kur sistemiydi. Katı sabit kur sistemleri ile en aşırı serbest dalgalı kur sistemleri arasında çok çeşitli karma sistemler oluşturulmuştur. Farklı döviz kuru sistemlerinin bir yelpaze oluşturdukları düşünülürse bu yelpazenin bir ucunda serbest değişken veya dalgalı kur sistemi (freely fluctuating exchange rate system), diğer ucunda ise sabit kur sistemi (pegged exchange rate system) yer almaktadır.

ıı. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ A. SABİT KUR SİSTEMİ Sabit kur sistemlerinin ana özelliği döviz kurlarının belirli bir düzeyde sürdürülmesidir. En eski sabit kur sistemi altın standardıdır. Ancak çağdaş ekonomilerdeki kağıt para sistemlerinde de sabit kur sistemleri uygulanmaktadır. İkinci Dünya Savaşı sonrasından 1970 başlarına kadar dünyada uygulanan ve Bretton Woods Sistemi olarak adlandırılan sistem bir sabit kur sistemi idi. Bugünkü farklı uygulamalar içinde de çoğu ülkeler sabit kur sistemleri uygulamaktadırlar.

ıı. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ A. SABİT KUR SİSTEMİ 1. Altın Para Standardı Dünyada altın para standardı 19. yüzyılın ikinci yarısından 1. Dünya Savaşı’nın başlangıcına kadar kesintisiz biçimde uygulanmıştır. Savaşın bitişinden sonra ülkeler yeniden altın standardına dönmüşseler de bu ikinci deneme uzun süreli olmamıştır. Altın para standardında her ülkenin parasının değeri belirli ağırlıkta saf altın olarak tanımlanır. Bu fiyata altın paritesi adı verilir. Ulusal paranın değerinin parite düzeyinde sürdürebilmesi için merkez bankası veya darphane gibi görevli bir kurum bu fiyattan dileyen herkese altın satar ve kendisine arz edilen altınları bu fiyattan satın alır. Böylece ülke düzeyinde sabit altın fiyatı uygulaması gerçekleştirilmiş olmaktadır.

II. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ A. SABİT KUR SİSTEMİ 2 II.DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ A. SABİT KUR SİSTEMİ 2. Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi Sabit kur sistemlerinin temeli, döviz kurunun belli bir düzeyde belirlenmesi ve piyasada arz ve talep gelişmeleri ne olursa olsun bu kur düzeyinin sürdürülmek istenmesidir. Altın para sistemi kendiliğinden bir sabit kur sistemidir. Oysa bugünkü uygulamalarda ulusal para hükümet tarafından başka bir ülke parasına bağlanmakta ve hükümetin piyasaya yapacakları müdahalelerle sabit tutulmaya çalışılmaktadır. Bu şekilde ülkenin ulusal parası ile yabancı paralar arasında belirlenmiş olan sabit fiyata parite kuru adı verilir. Fakat genellikle piyasada oluşacak kurun parite etrafında belirli sınırlar arasında değişebilmesine izin verilir. Bu uygulamaya ayarlanabilir sabit kur sistemi denmektedir.

Bu durumda üst sınır 1$=2,02 TL ve alt sınır 1$=1,98 TL Örneğin; 1$=2,00 TL (Parite kuru) Dalgalanma Marjı=±%1 Bu durumda üst sınır 1$=2,02 TL ve alt sınır 1$=1,98 TL Dolar alımı Dolar satımı Alt Destekleme Noktası Üst Destekleme Noktası Dolar Miktarı M 1,98 1,99 2,00 2,02 A T A1 Doların TL Kuru T1 Parite Kuru

Piyasa kurlarının bu düzeylerin dışına çıkmasına izin verilmeyeceğinden, doların arz eğrisi (AA) üst destekleme, doların talep eğrisi (TT) ise alt destekleme kuru düzeyinde yatay eksene paralel olacaktır. Dolar alımı Dolar satımı Alt Destekleme Noktası Üst Destekleme Noktası Dolar Miktarı M 1,98 1,99 2,00 2,02 A T A1 Doların TL Kuru T1 Parite Kuru

TT ve AA’nın kesiştiği noktada piyasa denge kuru 1,99 TL/$, bu kurdan alınıp satılan döviz miktarı 0M kadardır. Eğer dolar talebi aniden artarsa dolar talep eğrisi T1T1 biçiminde sağa kayar ve kur 2,02 TL’nin üzerinde yükselme eğilimi gösterir. Dolar alımı Dolar satımı Alt Destekleme Noktası Üst Destekleme Noktası Dolar Miktarı M 1,98 1,99 2,00 2,02 A T A1 Doların TL Kuru T1 Parite Kuru

Kurun 2,02 TL’nin üzerine çıkmasını engellemek için merkez bankası ülkenin resmi döviz rezervlerini kullanarak piyasada AT1 miktarında dolar satacaktır. Eğer döviz kurları geçici değil, ciddi bir nedenden dolayı üst destekleme düzeyine çıkmışsa, ülkenin ulusal parasını devalüe etmesi (ayarlaması) gerekir. Çünkü merkez bankasının müdahalede kullanacağı döviz rezervlerinin bir sınırı vardır. Dolar alımı Dolar satımı Alt Destekleme Noktası Üst Destekleme Noktası Dolar Miktarı M 1,98 1,99 2,00 2,02 A T A1 Doların TL Kuru T1 Parite Kuru

Ayarlanabilir Sabit Kur Sisteminin Sakıncaları Dış denkleşme sorunu: Sabit kur sisteminde dış dengenin yükü, dış rezervlerin tükenmesi sorunu yüzünden açık veren ülkelere yüklenir. Dış açık veren ülkede, hükümetin devalüasyon kararı alması, uygulanan ekonomik politikaların başarısızlığının kanıtı sayılır. Bu yüzden hükümetler son ana kadar devalüasyon kararı almaktan çekinir ve ulusal paranın aşırı değerlenmesine yol açar. Likidite sorunu: Geçici dış açıklar sonucu ulusal para değer kaybetmeye başlayınca, merkez bankası piyasaya döviz arz ederek bu durumu önlemeye çalışır. Bunun için merkez bankasının yeterli dış rezerve sahip olması gerekir.

Ayarlanabilir Sabit Kur Sisteminin Sakıncaları Güven sorunu: Spekülatörler hükümetin sabit kuru sürdürmesinden şüphe duyarsa, hemen o paradan kaçıp sağlam paralara yönelirler. Bu ise, ulusal para üzerindeki baskıları daha da artırıp olası bir devalüasyonu kaçınılmaz kılar. Spekülatörler için işlem giderleri dışında kayıp riski bulunmamaktadır. Emisyon kazançları sorunu: Bir büyük yabancı ülke parasının uluslararası rezerv olarak tutulması, emisyon kazançları (seignorage) sorunu doğurur. ABD, baskı maliyeti sıfıra yakın olan dolarlarla ithalatını finanse etmekte, böylece ithalatının değeri kadar emisyon kazancı sağlamaktadır. Türkiye ise, dolar rezervlerini artırabilmek için mal ve hizmet ihraç etmek ya da başka bir reel kaynak maliyetine katlanmak zorundadır.

I. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ B. SERBEST DEĞİŞKEN KUR SİSTEMİ Döviz kurları, rekabetçi piyasa koşulları altındaki bir mal gibi, döviz piyasasında arz ve talep güçlerinin işleyişine bırakılmıştır.

I. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ B. SERBEST DEĞİŞKEN KUR SİSTEMİ Toplam döviz talebi, ülkenin mal ve hizmet ithali ile yurt dışına ihraç edilmek istenen sermaye miktarından oluşur. Kur yükseldikçe yabancı mallar pahalılaşır ve talep edilen yabancı mal miktarı dolayısıyla döviz talebi azalır. Kur yükseldikçe ihraç malları döviz cinsinden dışarıda ucuzlamış olacaktır. Döviz Kuru Döviz Kuru D’ S D E1 R1 E K R0 D’ S D O O M0 M1 M2 Döviz Miktarı Zaman (a) Döviz Arz ve Talebi (b) Kur Değişmeleri Grafiği Grafik 13.1: Serbest Kur Değişmeleri Grafiğin (a) kısmında görüldüğü gibi döviz piyasasında denge DD döviz talebi ile SS döviz arzının kesiştiği E noktasında olur. Piyasa hacmi OMo, denge kuru ORo olur

I. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ B. SERBEST DEĞİŞKEN KUR SİSTEMİ Piyasada hiçbir hükümet müdahalesi olmadığından kur, herhangi bir sınıra tabi olmadan değişebilir. Grafiğin (b) kısmında görüldüğü gibi döviz kurlarındaki değişmenin grafiği bir testerenin ağzına benzer. Ancak Uygulamada hiçbir ülke parasının sınırsız bir biçimde dalgalanmasına izin vermez. D’ S D E1 R1 E K R0 D’ S D O O M0 M1 M2 Döviz Miktarı Zaman (a) Döviz Arz ve Talebi (b) Kur Değişmeleri Grafiği Grafik 13.1: Serbest Kur Değişmeleri Örneğin, halkın ithal malları tercihindeki artış dolayısıyla döviz talebi eğrisi D’D’ biçiminde sağa kayacak olursa, kurlar da buna bağlı olarak OR1’e yükselir.

I. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ B. SERBEST DEĞİŞKEN KUR SİSTEMİ Grafikte serbest değişken kur sistemi altında döviz talebi eğrisinin D’D’ şeklinde kayması ile dış denge döviz kurunun E1 seviyesine yükselir. Döviz kuru Ro seviyesinde tutulmak istenirse Merkez Bankası, ödemeler bilançosunda oluşan M0M2 miktarında dövizi açığı kadar piyasaya döviz satışında bulunması gerekir. D’ S D E1 R1 E K R0 D’ S D O O M0 M1 M2 Döviz Miktarı Zaman (a) Döviz Arz ve Talebi (b) Kur Değişmeleri Grafiği Grafik 13.1: Serbest Kur Değişmeleri Ödemeler Bilançosu bir ülkenin tüm dış gelir sağlayan ve gider doğuran işlemlerinin kaydedildiği bir tablodur. Ödemeler Bilançosunun borçlu işlemleri döviz talebini, alacaklı işlemleri ise döviz arzını temsil eder.

1. SERBEST DEĞİŞKEN KUR SİSTEMİ LEHİNDEKİ GÖRÜŞLER A) Ulusal Paranın Gerçek Değerini Yansıtması Döviz piyasasına hükümetlerin karışmadığı bir sistemde, döviz kurları arz ve talep dengesine bağlı olarak oluşacak ve dolayısıyla para gerçek değerini bulmuş olacaktır. Ancak, döviz kurlarının resmi makamlarca belirlendiği sistemlerde ise daima kurların gerçekçi olmaması olasılığından söz etmek mümkündür. Kurlar başlangıçta denge düzeyinde belirlenmiş olsa bile, belli bir zaman geçtikten sonra arz ve talep koşulları değiştiğinde sabit resmi kurlar artış gerçek değerleri yansıtmayacaktır. Serbest Kur Sisteminde kurların gerçek değeri yansıtması, döviz piyasasındaki arz ve talebin reel ekonomik gelişmelere göre gerçekleşmesine bağlıdır. Yüksek faizle sermaye piyasalarından sağlanan denge, gerçek kur düzeyini yansıtmış olmaz.

B) Dış Ödemeler Bilançosunun Dengesinin Sağlanması Serbest değişken kur sisteminin en önemli özelliği, bu sistemde dış açık ve dış ödeme fazlalarının kendiliğinden serbest değişmelerle dengeye gelebilmesidir. Oysa sabit kur sistemlerinde dış denge hükümet kararlarını ve yoğun bürokratik faaliyetleri gerektirecektir. Ancak bu dengenin faiz aracılığı ile sermaye piyasaları üzerinden gerçekleşmesi, ülke ekonomisindeki dış açık sorununun kendi kendisini otomatikman üretime bağlı olarak düzeltmesine engel olmaktadır.

Dış açığın kapatılması yolu: Serbest kur sisteminde dengenin kurulması, sermaye piyasaları üzerinden değil, reel piyasalar üzerinden gerçekleştirilmelidir. Bunun için; Dış açık oluştuğu vakit, döviz açığı faizleri yükseltilerek, dışarıdan sermaye çekilmesi yoluyla değil, dış açık sonucu kurların yükselmesine bağlı; ithalatın azalması ve ihracatın artması sonucu, açığın telafi edilmesi yoluna girilmesi temel koşuldur. Sonuç itibariyle dış ticaret açığı sebebiyle oluşan kurun yükselme baskısı, reel ekonominin bir gereği olarak görülmeli ve bu sorun sermaye piyasalarından yüksek faiz uygulamaları ile telafi edilmemelidir.

Dış Rezervlere İhtiyacı Azaltması Sabit kur sisteminin gereği olarak merkez bankaları yüksek miktarlarda döviz rezervlerine sahip olmak zorundadırlar. Ancak, değişken kur sisteminin özelliği bu dış rezervlere olan ihtiyacı en aza indirmektir. Sonuç olarak, ülkeler kıt kaynaklarını dış rezervlere bağlamak gibi bir zorunluluktan kurtulmuş olmaktadırlar. Bu sistemde sabit resmi bir kur olmadığı için, merkez bankası döviz piyasasına müdahale yapma gereksinimi duymayacaktır. Olabilecek rezerv ihtiyacının, yalnızca döviz arz ve talebi arasında görülebilecek geçici dengesizliklere bağlı ortaya çıkması beklenmektedir.

E) Ekonomiyi Dış Şoklardan Koruma Sabit kur sistemi, ulusal ekonomiyi dışarıdan kaynaklanan enflasyon ve deflasyon gibi ekonomik istikrarsızlık etkilerine karşı korumasız bırakmaktadır. Ekonomik istikrarsızlıkların ülkeler arasında hızlı bir şekilde yayılması sabit kur sistemlerinde daha güçlü olmaktadır. Özetle, değişken kur sistemi, yabancı enflasyon ve duruma bağlı dalgalanmalara karşı daha yüksek bir koruyucu etki sağlamaktadır. Bu beklentinin gerçekleşmesi yine piyasalara faizle müdahale edilememesine bağlıdır.

SERBEST DÖVİZ KURU SİSTEMİNİN İŞLEYİŞ TARZI VE BEKLENTİLER Serbest Döviz Kuru sisteminin gerçekçi işleyebilmesi için sermaye piyasaları yoluyla ülkeye sermaye giriş çıkışı olmaması gerekir. Çünkü Örneğin cari açık veren bir ülke yüksek faiz uygulayarak, ülkeye döviz girişini teşvik edip yapay bir şekilde döviz piyasasında dengenin oluşmasını sağlayabilir. Ama bu denge hiçbir vakit ülkenin gerçek ekonomik ve üretken gücünün bir yansıması değildir. Böylelikle değerlenen mili para mevcut dış açığın artarak devamlılığını sağlayacak ve ülkede yapay bir refah artışı sağlayacaktır. Uluslararası Para ve Sermaye Piyasaları Mehmet karagül

2. SERBEST DEĞİŞKEN KUR SİSTEMİNE KARŞI GÖRÜŞLER Ticaret Ve Yatırımları Caydırıcı Etki Esnekliklerin Düşüklüğü İstikrar Bozucu Spekülasyon Yurtiçi Enflasyon Ödemeler Bilançosu Disiplinin Bozulması Kısa Dönem Kur Değişmelerinde Hedefi Aşma

1. Ticaret ve Yatırımları Caydırıcı Etki Dalgalı kur sistemi, kurların gelecekteki değişmeleri konusunda belirsizliğe yol açtığı için uluslararası ekonomik işlemlerde riskleri arttırmaktadır. Eğer işadamları yapacakları dış alım veya satım işlemlerinin bedelini, önceden sağlıklı biçimde tahmin edemezlerse, bu durum onların dış ticaret işlemlerini caydırıcı bir etkiye sebep olacaktır. Kur değişmelerinin ticari ve mali faaliyetlerde doğuracağı bu risk, vadeli döviz işlemleri ile giderilebilmektedir. (hedging) Ancak bu işlemlerin bir maliyete yol açtığı da unutulmamalıdır. Ayrıca, çoğu ülkede vadeli döviz piyasaları henüz kurulmamıştır.

2. Esnekliklerin Düşüklüğü Döviz piyasalarında istikrar, Marshall-Lerner Koşulu’na bağlıdır. Değişken kur sisteminden yana olanlar, döviz arz ve talep esnekliklerinin yüksek olduğunu söylemektedir, yani arz ve talebin kurlardaki değişmeye hemen tepki vereceğini varsaymaktadırlar. Bu şartlar altında kurdaki ufak bir değişme, arz ve talep dengesini sağlamaya yeterli olabilecektir. Bu nedenle, değişken kur sistemlerinde kurlardaki değişmenin istikrarlı olacağı söylenmektedir. Ancak döviz arz ve talep esnekliklerinin düşük olduğu varsayımında, bu kez dış ticaret akımlarında belirli bir değişme sağlayabilmek için döviz kurlarının önemli ölçüde değişmesi gerekli olacaktır. Bu sebeple, değişken kur sistemin karşı olanlar, esnekliklerin değerinin düşük olduğunu varsayarak, döviz piyasasının istikrarsız olacağını savunmuşlardır.

3. Maliyet Enflasyonu Yaratma Değişken kur sistemine karşı olanlar, bu sistemin iç maliyetler üzerinde “tek yönlü” etkiler (rachet effect) doğurarak yurtiçi enflasyonu körükleyeceğini belirtirler. Örnek vermek gerekirse, ulusal paranın değer kaybetmesi durumunda, dışarıdan ithal edilen temel gıda maddelerinin fiyatları yükselecektir. Bu işçileri reel gelirleri korumak maksadıyla ücret artışı talebinde bulunmaya itecektir. Diğer taraftan, paranın değer kaybı ile birlikte sanayide kullanılan yabancı hammadde ve yarı mamul fiyatları da aynı şekilde yükselecektir.

4. Enflasyon Üzerindeki Denetimi Gevşetmesi Bu görüşe göre, sabit kur sistemi yurtiçi fiyat artışlarını engelleyici bir sistemdir. Değişken kur sisteminin ise böyle bir sınırlayıcı etkisi yoktur. Diğer bir ifade ile, sabit kur sisteminde genişletici yönde uygulanan para ve maliye politikaları enflasyonu hızlandırarak ülkenin ödemeler bilançosu açıkları vermesine neden olur. Bu da ülkenin dış rezervlerinin erimesine yol açar. Ama dış açıklar sınırsız bir şekilde sürdürülemeyeceğine göre, ülke aşırı enflasyonu önlemek ve fiyat istikrarı sağlamak zorunda kalır.

5. İstikrar Bozucu Spekülasyon Serbest değişken kur sistemine karşı olanlar, bu sistemin istikrar bozucu spekülasyona yol açabileceğini ve kur dalgalanmalarının şiddetleneceğini iddia etmektedirler. Ulusal paranın değerindeki bir düşmeyi, spekülatörler bunu ilerde daha büyük düşüşler olacağı şeklinde yorumlayarak, elindeki ulusal parayı satıp, daha sağlam paralara geçiş yapma yoluna gidebilirler. Bu durumda, ulusal para daha büyük değer kayıplarına uğramış olacaktır.