SANAYİ İŞLETMELERİNDE VERİMLİLİK ÖLÇME VE İZLEME

Fatma GÜNTÜRKÜN faydinlik@mpm.org.tr Milli Prodüktivite Merkezi www.mpm.org.tr Bartın – 15 Kasım 2007

Milli Prodüktivite Merkezi İstanbul Bölge Müd. Karadeniz Bölge Müd. İSTANBUL 1986 1994 TRABZON İZMİR 1987 ANKARA 1998 GAZİANTEP Ege Bölge Müd. Güneydoğu Anadolu Bölge Müd. Merkez

Sunum Planı Tanımı Verimlilik Verimlilik Ölçümünün Amacı RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli Önemi Ölçümü

Verimliliğe Neden İhtiyaç Duyuldu? Toplayıcılık ve Avcılık Zamanı İlkel Araçlar Düşük Üretkenlik Düşük Verimlilik İlkel Toplumlar İş Bölümü Daha gelişmiş araçlar

Verimliliğe Neden İhtiyaç Duyuldu? Nüfus Artışı Sınırlı Kaynaklar ve Artan Maliyet İlerleyen Teknikler, Toplumsal İş Bölümü ve Üretim Sanayinin Gelişimi, Tarımdan Ayrılması ve Kollara Bölünmesi Verimlilik teorisi ve pratiği ile giderek önemli bir kavram, olgu ve teknik olarak ortaya çıkmaya başladı.

Verimliliğe Neden İhtiyaç Duyuldu? Hızlı Küreselleşme Artan Rekabet Üretim ve Ticaretteki Büyüme Fırsatları Yeni Piyasa Şartları Sürekli Değişen Piyasa Ortamı Günümüzde ise

Günümüzde Verimlilik İşletmelerin rekabet güçlerini, sundukları hizmetin veya ürünün kalitesi, fiyatı hızı teknik üstünlüğü farklılığı müşteri memnuniyeti gibi unsurlar belirler. Buradan da görüleceği üzere; ulusal, sektörel veya firma bazında, rekabet gücünün en önemli unsurlarından biri verimliliktir.

Verimliliğin Tanımı Bir üretim ya da hizmet sisteminin ürettiği çıktı ile bu çıktıyı yaratmak için kullanılan girdi arasındaki ilişkidir.

Verimliliğin Tanımı Üretim süreci: Emek, malzeme, enerji, bilgi, zaman ve benzeri faktörlerden nasıl yararlanıldığını gösterir.

Verimliliğe Çeşitli Yaklaşımlar Ekonomistler ve Politikacılar: Makro sistemler Ulusal, bölgesel, sanayi düzeyinde verimlilik İşletmeciler İşletmenin toplam faktör verimliliği Mühendisler Makinaların verimliliği Yerleşim düzeni İşlerin standardlara uygunluğu

Verimliliğe Çeşitli Yaklaşımlar Verimliliğin kapsamı artıyor! Ekonomi dışındaki alanlarda kullanılması Ülke gündemlerinde ön sıralarda yer alması Örneğin günümüzde kalite sağlanmadan elde edilen verimliliğin hiçbir anlamı bulunmamaktadır.

Verimliliğe Çeşitli Yaklaşımlar Peter Drucker’e göre: En az çaba ile en çok çıktıyı verebilecek bütün üretim kaynakları arasındaki dengedir.

Verimliliğe Çeşitli Yaklaşımlar Davis’e Göre: Tüketilen kaynaklarla elde edilen ürünlerde değişimdir. Eğer herhangi bir üretim birimi o birimde kullanılan malzeme, enerji, makine, işgücü ve yönetim kaynaklarının bileşiminden daha önceki dönemlere göre daha fazla ve daha iyi ürün elde etmişse verimliliği artmıştır demektir

Verimliliğe Çeşitli Yaklaşımlar Japon Verimlilik Merkezine Göre: Verimlilik, gelişmeci bir düşünce ya da var olan her şeyde, özellikle insanda sürekli gelişimi hedefleyen bir düşüncedir. “Bugün dünden iyi yarın bugünden iyi olmalıdır”ı savunan bir inançtır. Ekonomik ve sosyal yaşamın sürekli değişen koşullara uyumlandırılmasıdır. Yeni teknikler ve yöntemleri uygulama çabasıdır. Örgütlerle birlikte insanların yaşamlarını biçimlendiren bir davranıştır.

Verimliliğe Çeşitli Yaklaşımlar Verimlilik elde edilen ürün ve hizmetin kalitesini yükseltme, çevreyi ve doğal yapıyı koruma, çalışanlara en iyi yaşam ve çalışma koşullarını sağlama ve bu arada birim girdi başına üretim miktarını artırma çabaları ile birlikte düşünülmektedir.

Verimlilik Nedir? O halde verimliliği doğru ürün ve hizmetin, doğru zamanda, doğru miktarda, en az maliyetle, müşteri beklentilerine uygun olarak, daha yüksek katma değer yaratacak biçimde, insan kaynaklarını gözeterek, çevreye zarar vermeden üretilmesi şeklinde ifade edebiliriz (Büyükkılıç,2001).

O Zaman Verimlilik Nedir Ne Değildir? Karlılık ile verimlilik aynı anlama gelir. Çalışanların performansını ve çalışma koşullarını geliştiren tekniklerdir. Bu teknikler çalışanları daha iyi ve daha çok çalışmaya özendirir. Maliyetleri düşürmek verimliliği artırır. Verimlilik yalnız üretime uygulanır. Kısmen verimlilik iyileştirme değerlidir. Verimlilik ile kalite aynı şeydir. O Zaman Verimlilik Nedir Ne Değildir?

O Zaman Verimlilik Nedir Ne Değildir? Çevre kirliliğine rağmen temiz üretim yapmamak verimlilik değildir. İnsan kaynaklarına gereken önemi vermemek verimlilik değildir. Üretimin artırılması verimliliğin artırılması demek değildir. Çalışanları koşturarak, robotlaştırarak çalıştırmak için kurnazca hazırlanan teknikler değildir.

Verimliliğin Önemi

Verimliliğin Önemi İşletmelerde ve tüm ekonomide gözlenecek bir verimlilik düşüşü, Karlılık ve rekabet olanaklarını olumsuz yönde etkiler. Üreticiler kullandıkları kaynaklarla üretebileceklerinin daha altında üretim yapar, ve toplum da yaşamını olabileceğinden daha az olanaklarla sürdürür. Bu nedenledir ki verimlilik, toplumun her kesimini yakından ilgilendirmesi, her düzeyde takip edilip artırıcı önlemlerin alınması gereken bir konudur.

Verimliliğin Önemi İşletmelerde ve tüm ekonomide gözlenecek bir verimlilik artışı, İşçiler daha iyi çalışma koşullarında, daha kısa çalışma süresinde daha çok ücret alır. İşveren, yeni yatırım imkanları yaratacak kaynak sağlar. Üretici, daha ucuz maliyetle daha yüksek kazanç elde eder. Tüketici, daha ucuz ve bol mal bulma imkanına kavuşur. Ülke, sağlıklı bir ekonomik büyüme ile hızla kalkınır.

Sermaye ve insan kaynakları üzerinde negatif etki olur Verimliliğin Önemi Verimlilik düşüşü Sermaye ve insan kaynakları üzerinde negatif etki olur Yurt içi ve yurt dışı fiyatlar yükselir Kapasite kullanımı düşer Birim maliyetler yükselir Kar düşer Rekabet gücü düşer Yurtiçi ve dışı satışlarda durgunluk 24 Milli Prodüktivite Merkezi

Verimliliğin Önemi Verimlilik artışı Sermaye ve insan kaynakları üzerinde pozitif etki olur Kapasite kullanımı yükselir Yatırımlar artar Birim maliyetler düşer Tasarruf artar Rekabet gücü ve karlılık yükselir Milli gelir, dolayısıyla Kişi başına gelir artar

Verimliliğin Ölçümü Verimlilik düzeyinin belirlenmesidir İşletmelerde temel amaç verimliliği artırmaktır. Bunu başarabilmek için de “ürün tasarımı, üretim teknikleri, yönetim, örgütlenme, girdilerin niteliği ve kalitesi gibi pek çok araç üzerinde çalışma yapmaları ve olanaklar ölçüsünde; en iyi üretim tekniğini uygulamaları, en iyi yönetim biçimini seçmeleri, en iyi örgüt yapısını yerleştirebilmeleri, en iyi girdi bileşimini saptayabilmeleri gerekmektedir”(İnce, 2002). Verimlilik düzeyinin belirlenmesidir Yani verimliliğin ölçülmesidir. O halde ilk adım

Verimlilik Geliştirme Verimlilik Değerlendirme Verimliliğin Ölçümü Verimlilik artırma programlarının kavramsal temeli Sumanth’ın 1979 yılında ortaya attığı olarak ifade edilen sürekli bir işleyişe dayanmaktadır. Verimlilik Geliştirme Verimlilik Ölçme Verimlilik Değerlendirme Planlama Verimlilik Döngüsü (Saatçioğlu,1994)

Verimlilik Geliştirme Verimlilik Değerlendirme Verimliliğin Ölçümü Verimlilik Geliştirme Verimlilik Ölçme Verimlilik Değerlendirme Planlama Bu aşamada, işletme yönetimlerine, yönetim işlevlerini yerine getirirken kullanacakları bilgiler üretilir. Bu bilgilerin etkili bir biçimde kullanılması gerekmektedir.

karşılaştırma yapılabilir Verimliliğin Ölçümü Ölçüm sonuçlarını karşılaştırmalı olarak yorumlamak daha anlamlıdır. Mikro Düzeyde: İşletmenin çeşitli bölümleri Rakip, benzer örgüt ya da birimlerle Makro Düzeyde: Sektörler ya da Ülkeler arasında karşılaştırma yapılabilir

Verimliliğin Ölçümü Mikro düzeyde yapılacak karşılaştırmalar, Zayıf noktaları belirleyerek yönetim stratejisi oluşturmak, Verimliliği birimler düzeyinde kontrol etmek, Faaliyetleri planlamak, Çalışma yaşamını iyileştirmek ve işçi-işveren ilişkilerini geliştirmek, Üretimin standart değeri ile birim üretim maliyetleri arasında ilişki kuracak bir bilgi akışını sağlamak Gelişmiş ülkelerde örnekleri görüldüğü üzere ücretlerin belirlenmesinde kullanmak vb. (Yener, 2006) birçok fayda sağlamaktadır. mikro

Verimliliğin Ölçümü Makro düzeyde yapılacak karşılaştırmalar, sektör analizlerinde ve faaliyetlerin planlanmasında, ekonomik gelişmenin ve buna bağlı politikaların izlenmesinde (Yener, 2006). MAKRO

Verimlilik Planlaması Verimliliğin Ölçümü Değerlendirme Verimlilik ölçümünden sonra göstergeler karşılıklı olarak değerlendirilir. Değerlendirme sırasında verimliliğe ilişkin konulan hedef değerler kullanılır. Verimlilik Planlaması Orta ve uzun dönemlerde yeni hedeflerin konduğu verimlilik planlanması yapılır. Bu aşamada, “ölçümlerle sağlanan bilgiler kullanılarak, üretim kapasitesi, çıktı tahminleri, kaynak gereksinmeleri ve maliyet tahminleri yoluyla gerçekçi planların yapılması sağlanır” (Akal, 2000). Verimlilik Gelişmesi Uygulanacak olan teknikler yardımıyla işletme hedeflerine ulaşılmaya çalışılır.

Verimlilik Oranları Teknik Olarak: Üretilen mal ve hizmet miktarı ile bu mal ve hizmet miktarının üretilmesinde kullanılan girdiler arasındaki orandır.

Verimlilik Oranları ÇIKTI = VERİMLİLİK ORANI GİRDİ 34

Verimlilik Oranları ÇIKTI : GİRDİ : bir sistemde üretilen mal ve hizmetler GİRDİ : Kullanılan ilk madde ve malzeme miktarı veya buna yapılan harcama, işçi sayısı, işçilik saatleri veya ücretler, makine sayısı, makine saatleri veya amortisman, kullanılan enerji miktarı veya buna yapılan harcama vb.

Verimlilik Oranları Kısmi, Çoklu ve Toplam Faktör Verimliliği: Fiziksel ve Parasal Verimlilik Ölçüleri: Ortalama ve Marjinal Verimlilik:

Verimlilik Oranları Kısmi, Çoklu ve Toplam Faktör Verimliliği: = = = Kısmi faktör verimliliği = Tek faktör girdisi(İşgücü,sermaye,hammadde vb.) Çıktı Çoklu faktör verimliliği = Girdiler(İşgücü+sermaye vb.) Çıktı Toplam faktör verimliliği = Tüm sistem girdileri(işgücü+sermaye+hammadde...)

Verimlilik Oranları Fiziksel ve Parasal Verimlilik Ölçüleri: Hem çıktı hem de girdi için fiziki birimler kullanılır. En basit verimlilik oranlarıdır. Özellikle yüksek enflasyonun bulunduğu durumlarda; kapsamı, anlamı ve yorumu en tartışmasız olan verimlilik oranıdır. Dezavantajı: çıktı ve girdiler toplamının her zaman aynı fiziksel birimle ölçülememesidir. Diğerinin dezavantajı bunda yoktur. Toplam faktör verimliliği parasal olarak hesaplanabilmektir. DİKKAT: Burada karşılaştırma yapabilmek için fiyatlar üzerindeki enflasyon etkisinin ortadan kaldırılması gereklidir.

Verimlilik Oranları Ortalama ve Marjinal Verimlilik: Belirli bir dönem için verimlilik oranı, o dönemin toplam çıktısının kullanılan girdi toplamına oranlanması ile elde edilirse bu orana ortalama verimlilik denir. Yine aynı dönemde verimlilik oranı çıktıda görülen artış, girdide görülen artışa oranlanması ile elde edilirse bu orana marjinal verimlilik denir.

Çeşitli Verimlilik Ölçüm Modelleri James R. Riggs Modeli RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli Wainai Modeli David J. Sumanth Modeli Alan Lawlor Modeli

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi İşletme hedeflerini belirlemek İşletme amaçlarını gerçekleştirmek üzere planlar geliştirmek ve kontrol etmek Verimlilik ve verimlilik artırma konularında derli toplu bir bakış sağlamak Karar verme sürecinde çeşitli eylem rotaları, seçenekler geliştirmek üzere karlılığı, sermaye kullanımının etkiliğini ve yatırımın getirisini saptamak Çeşitli çıktı düzeyleri için yatırımın getirisini değerlendirmek Girdi kaynaklarının, sermayenin ve toplam verimliliğin gerçekleştirilebilecek düzeylerini belirlemek

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Verimliliği izlemek amacıyla normları tanımlamak, böylece verimlilik artışını teşvik etmek Belirlenen bir dönemde işletmenin karını/zararını ve diğer mali göstergelerini hızla ve kolayca saptamak Firmalar arası karşılaştırmalar yapmak Bir işletmedeki çeşitli faaliyetlere göre verimlilik ölçüleri geliştirmek

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Satışlar + Mamül ürün(Dönem sonu-Dönem başı) +Yarı mamül(Dönem sonu-Dönem başı) ÇIKTI Katma değer Hammadde ve malzeme Dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler Amortisman Toplam ücretler ve maaşlar Diğer girdiler Kar H DSFH A ÜM DG K GİRDİ Faktör Maliyetleri Sistem dönüştürme maliyeti

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Çıktıya dayalı verimlilik ölçüleri Çıktı / İlk Madde ve Malzeme Çıktı / İşçi Ücret ve Giderleri Çıktı / Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler Çıktı / Diğer Girdiler Çıktı / Amortisman ve Tükenme Payları Çıktı / Toplam girdi maliyeti

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Katma Değere dayalı verimlilik ölçüleri Katma Değer / İlk madde ve Malzeme Katma Değer / Ücretler Katma Değer / Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler Katma Değer / Amortisman Katma Değer / Çeşitli Girdiler Katma Değer / Toplam girdi maliyeti

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Sistem dönüştürme maliyeti değişkenine göre verimlilik ölçüleri: Çıktı / Sistem dönüştürme maliyeti Katma değer / Sistem dönüştürme maliyeti

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Toplam Sermaye = Dönen Varlıklar Ortalaması + Maddi Duran Varlıklar Ortalaması – Yapılmakta olan Yatırımlar Sermaye Verimliliği = Yatırımın getirisi(%) = * 100 Çıktı Kullanılan Toplam Sermaye Kar Kullanılan Toplam Sermaye 47 Milli Prodüktivite Merkezi

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Benzetim örneği: Değişkenler İlk değer Benzetim Değişim miktarı Değişim% İlk madde ve Malzeme 752.635 677.372 -75.263,50 -10 İşçi Ücret ve Giderleri 46.805 Dış. Sağlanan Fayda ve Hizmetler 145.612 Diğer Girdiler 132.521 Amortisman ve Tük.payları 54.448 Toplam Girdi Maliyeti 1.132.021 1.056.758 -6,649

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Benzetim örneği: Değişkenler İlk değer Benzetim Değişim miktarı Değişim% Çıktı 1.053.123 Katma Değer 22.355 97.619 75.263,50 336,674 Kullanılan Toplam Sermaye 1.299.550 Sistem Dönüştürme Maliyeti 101.253

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Benzetim örneği:toplam faktör verimliliği benzetim sonuçları Oranlar İlk değer Benzetim Değişim miktarı Değişim% Çıktı / Toplam Girdi Maliyeti 0,93 0,997 0,066 7,122 Katma Deger / Sistem Dönüstürme Maliyeti 0,221 0,964 0,743 336,674 Toplam Girdi Maliyeti 0,02 0,092 0,073 367,775 Çıktı / 10,401

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Benzetim örneği:çıktıya göre kısmi faktör verimlilikleri Oranlar İlk değer Benzetim Değişim miktarı Değişim% Çıktı / İlk Madde ve Malzeme 1,399 1,555 0,155 11,111 Çıktı / İsçi Ücret ve Giderleri 22,5 Çıktı / Dışarıdan Sağ. Fayda ve Hizmetler 7,232 Çıktı / Diğer Girdiler 7,947 Çıktı / Amortisman 19,342

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Benzetim örneği:katma değere göre kısmi faktör verimlilikleri Oranlar İlk değer Benzetim Değişim miktarı Değişim% Katma Değer / İlk Madde ve Malzeme 0,03 0,144 0,114 385,19 İşçi Ücret ve Giderleri 0,478 2,086 1,608 336,67 Dışarıdan Sağ. Fayda ve Hizmetler 0,154 0,67 0,517 Katma Değer / Diğer Girdiler 0,169 0,737 0,568 Katma Değer / Amortisman 0,411 1,793 1,382

RAPMOD-Ramsay Verimlilik Modelleme Sistemi Benzetim örneği: Oranlar İlk değer Benzetim Değişim miktarı Değişim% Sermaye Verimliligi = Çıktı / Kullanılan Toplam Sermaye 0,81 Yatırımın getirisi (%) = Kâr / -6,071 -0,28 5,792 95,393 Kâr / Çıktı (%) -7,492 -0,345 7,147

APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli Güney Afrika Cumhuriyeti Ulusal Verimlilik Enstitüsünün himayesinde ve Basil van Loggerenberg’in önemli katkıları ile geliştirilmiş 1978 yılında Amerikan Verimlilik Merkezine sunulmuş, burada yeniden gözden geçirilip revize edilmiş Seminerler ile Amerikan firmalarına ulaştırılmış ve yaygın bir şekilde uygulanmaya başlanmış Önemi: Verimlilik ve karlılık analizi olması Karlılık değişimlerinin verimlilik değişimlerinden mi yoksa fiyat-maliyet hareketlerinden mi meydan geldiğini analiz etmesi

APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli 2006 (I. dönem) Q01 P01 5 kg brokoli 3 YTL Q02 P02 10 tane lahana 1 YTL V0=5*3+10*1=25 2007 (II. dönem) Q11 P11 10 kg brokoli 4 YTL Q12 P12 5 tane lahana 2 YTL V1=10*4+5*2=50 Q1 10*3+5*1 35 V1 Q1 P1 = = = * Q0 5*3+10*1 25 V0 Q1 P0 P1 10*5+5*2 50 50 35 50 = = = P0 10*3+5*1 35 * 25 35 25 Milli Prodüktivite Merkezi

APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli APC temel eşitliği Tutar = Miktar x Ürün Birim Fiyatı (Satılan) (Satılan)    Kârlılık = Verimlilik x Maliyet Kurtarma    Tutar = Miktar x Girdi Birim Maliyeti (Kullanılan) (Kullanılan)

APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli APC indeksleri: Baz-yıl Fiyat Ağırlıklandırma n  (Q1i x Poi ) i = 1 = --------------------------------  (Q oi x Poi )

APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli APC indeksleri: Cari-yıl Miktar Ağırlıklandırma: n  (Q1i x P1i ) i = 1  (Q 1i x Poi ) P = Fiyat Q = Miktar 1 = Cari Yıl O = Baz Yıl i = 1 , ......n n= çıktı veya girdi sayısı Çıktı veya Girdi Fiyat Değişim Oranı =

APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli APC performans oranları: Kârlılık = Verimlilikteki Değişim x Maliyet Kurtarma Oranındaki Değişim Çıktı Miktarındaki Değişim (Q1 / Qo) Verimlilik = Girdi Miktarındaki Değişim (Q1 / Qo) Çıktı Fiyatındaki Değişim (P1 / Po) Maliyet Kurtarma Oranı = Girdi Maliyetindeki Değişim (P1 / Po) 59 Milli Prodüktivite Merkezi

APC -Toplam Verimlilik Ölçüm Modeli Kârlılık Üzerindeki Parasal Etkiler Toplam Parasal Etki = [Çıktı Tutarındaki DeğişimGirdi Tutarındaki Değişim] x Baz Yılının Girdi Tutarı V1/V0 V1/V0 (Vo) Verimlilik Etkisi = [Çıktı Miktarındaki DeğişimGirdi Miktarındaki Değişim]xBaz Yılının Girdi Tutarı Q1/Q0 Q1/Q0 (Vo) Kârlılık üzerindeki Fiyat Artışlarından Kaynaklanan Etki = Toplam Parasal Etki – Verimlilik Etkisi 60 Milli Prodüktivite Merkezi

İlginiz ve sabrınız için teşekkürler…