9. EYLEMLERİN YAPISI

Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir. 1. BASİT EYLEMLER Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir. Dostluk bir şemsiyeye benzer. İnsan onları ancak kötü havalarda ister. İstediğim her şeyi yaptım çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim. Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.

2. TÜREMİŞ EYLEM Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır: İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:   * güzel-leş-, *sarı-ar-, *ışıl-da-, *göz-le-  *az-al-, *ben-imse-, *ince-l-, *düz-el-  *su- sa-, * sivri-l-, *yaş-a-, * kan-a- Fiilden fiil türetme:  * sev-in-, *çık-ar-, * kız-ış-, *bak-ış-  * öl-dür-, * taşı-t-, *at-ıl-, *kan-dır-, *koş-tur-

3. BİRLEŞİK FİİLLER En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Üç grupta incelenir: A. Anlamca Kaynaşmış Fiiller(Deyimleşmiş) B. Yardımcı Fiiller Yapılan Birleşik Fiiller C. Kurallı Birleşik Fiiller

A. Anlamca Kaynaşmış Fiiller Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip   kaynaşmasıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri  ya da ikisi gerçek anlamını yitirir. Deyimlerin çoğu bu türe örnektir. Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun? Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın. Annemin yemekleri hoşuna gitti mi? Odasında kitaplarına göz atıyordu. Adama laf anlatmaktan dilimde tüy bitti. Konuşulanlara ben de kulak kabarttım.

B. YARDIMCI EYLEMLE KURULAN BİRLEŞİK EYLEMLER İsim soylu bir sözcüğün üzerine “et-, ol-, kıl-, eyle-” gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır. Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek. Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder. Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı. Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında. UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır.  Bir gün bana döneceğini hissediyorum. Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim. Sabreden derviş muradına ermiş.

UYARI 2 : “Et-, ol-” yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa  ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir. Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur. Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder. Ben ettim sen etme.

İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. C. KURALLI BİRLEŞİK EYLEM İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir: - Yeterlilik Fiili (-ebil-) - Tezlik Fiili (-iver-) - Süreklilik Fiili (-egel-, -edur-, -ekal-) - Yaklaşma Fiili(-eyaz-)

- Yeterlik Fiili (-ebil-) Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar. Fiilin üzerine “-ebil-” yapısı getirilerek oluşturulur. Bu genç yaşımda ölebilirim. Şiirlerimi söylemeden gidebilirim buralardan Bir gece ansızın gelebilirim. - Tezlik Fiili (-iver-) Cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar. Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön. Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim. Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya. Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi.

- Sürerlik Fiili (-egel-, -edur-, -ekal-) Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar. Bu hikaye yıllardır süregelir. Televizyonun karşısında uyuyakalmışım. Gidedursun turnalar, gurbet ellere. Listede ismimi göremeyince listeye bakakaldım. - Yaklaşma Fiili (-eyaz-) Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder. Az kalsın olacaktı anlamı verir. Kaldırımda yürürken düşeyazdım. Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım.