FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER Bu ekler, var olan bir fiil kök veya gövdesine gelerek, yeni bir isim veya isim soylu kelime türetirler. Kısaltması: Fİye Bu ekler şunlardır:

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-A/ Sınırlı sayıda örnekte görülür: diz-e, doğ-a, oy-a, sap-a, sür-e, yar-a, vb. Örnekler: Bunlardan biri doğa ötesi, biri de bağnazlıktır. Kızım çeyizi için oya yapıyor. Kırlık bir yerden gelip Viyana'ya yerleşen bu aile, bu şehrin zengin kültürüne kısa bir süre içerisinde uymayı başarmıştır. Her çarpışmada adamlarının önünde savaşa atıldığı halde, aldığı tek yara yine kendi eliyle oldu.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Aç/ Geldiği fiille alakalı isimler kurar: büyüt-eç, gül-eç, kaldır-aç, sark-aç, say-aç, sür-eç, vb. Örnekler: Ufacık tefecik, güleç bir adam... İtalya'dan getirilen sayaçların bir tanesi için 44 euro ödeme yapılıyor. Sonuçta bu süreçte kazanan mizah okuyucuları olacak.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-AGAn/ Sadece birkaç örnekte kullanılır: dur-ağan, gez-egen, ol-ağan, yat-ağan, vb. Örnekler: Issız adayı Saros Körfezi'nin sakin ve durağan hafta sonlarından birinde keşfettik. Bu karantina öylesine etkili oldu ki, gün geldi, olağanüstü durum olağan sayıldı... Aşk, her seferinde yeni bir gezegen demek değil mi zaten?

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Ak/ Geldiği fiille alakalı isimler kurar: barın-ak, bat-ak, bıç-ak, dön-ek, dur-ak, kaç-ak, kay-ak, kon-ak, sap-ak, tut-ak, yat-ak, sür-ek, ürk-ek, vb. Örnekler: Yıllardır kullandığımız barınak bir gecede göl oldu. Niçin yalnız bana gelince bir av hayvanı gibi ürkek, kaçak ve yabani oluyor? Yetişkinler ve çocuklara kayak dersleri veriliyor. Çadırdan çıkıp konak yerlerine geldiler, öteye beriye dağılmış eşyalarını toplayıp ateş yaktılar.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-AlAk/ Sadece birkaç örnekte rastlanır: as-alak, çök-elek, yat-alak. Örnekler: Rantın olduğu her yerde asalak geçinen şehir eşkıyaları olur. Ben iyi kötü biraz çökelek bastım bahardan... Kasabamız çökelek ve peyniriyle meşhur. Babası da iyi adam, yatalak.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Am/ Sadece birkaç örnekte görülür: bur-am, tut-am. Örnek: Yüzüne düşen bir tutam saçı başının sinirli hareketleriyle geriye atıyor, ama saç inat ediyordu. /-AmAç/ Çok seyrek görülür: dön-emeç. Örnek: Kritik dönemeç aşıldı ama zorlu süreç başladı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-AmAk/ Seyrek kullanılan bir ektir: bas-amak, kaç-amak, tut-amak. Örnekler: Birkaç basamak indikten sonra mimar genç adama döndü. Gelecek vaadi olmayan heyecanlar, artık yalnızca kaçamak yapmanın tadına mahkum edilmişti. Milliyetçilik, kaygan zeminde tutamak bulamayanlara ayağını basabileceği bir zemin ve iftiharla gösterebileceği bir kimlik sağlıyor.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-AnAk/ İşlek olmayan bir ektir: gel-enek, gör-enek, kes-enek, ol-anak, seç-enek, tut-anak. Örnekler: Ailemizde böyle bir gelenek yok. Gelenek, görenek, milli değerler farklı şeylerdir. Emekli Sandığı'nda makam ve temsil gibi tazminatlar mevcut sistemde kesenek oranında hesaba katılmıyor.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Arİ/ Sadece birkaç örnekte görülmektedir: göç-eri, uç-arı. Örnek: Mister Herbert, uçarı balon işi yapıyordu. /-bAç/ İşlek olmayan bir ektir: dolan-baç>dolambaç, saklan-baç>saklambaç. Örnek: Giderek tüm olup bitenler bir saklambaç oyununa dönüştü.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-ç/ Eskiden /-n/ edilgen (pasif) ekinden sonra kullanılıyordu: gülün-ç, iğren-ç, inan-ç, kılın-ç, kıskan-ç, korkun-ç, sevin-ç, usan-ç, vb. Bugün, ünlüyle biten bazı fiillerle de kullanılır: bağla-ç, imle-ç, tümle-ç. Örnek: Yaratılışıma çok aykırı gelen o iğrenç konuşmalara düşmektense bırakır kaçarım.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-CA/ İşlek olan bir ektir: dinlen-ce, düşün-ce, eğlen-ce, güven-ce, sakın-ca, söylen-ce, vb. Örnekler: Düşünce ve sanat adamları sözleri ve yazılarıyla dile değer kazandırırlar. Kıyıya varınca ayağa kalkmakta bir sakınca görmediler. Sen oradaki eğlence yerlerini görmelisin.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-ceme/ Sadece bir örnekte rastlanır: sürün-ceme. Örnek: Ama öyle belli belirsiz, öyle sürüncemeli bir dirilişti ki bu, ilk duygularım yaşamadan çok daha fazla ölüme yakındı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Cİk/ Bu ek, aslında küçültme ekidir, ancak az sayıda örnekte Fİye olarak da görülür. Bu örneklerin de küçültme anlamı vardır: kıvır-cık, öp-(ü)cük, gül-(ü)cük. Örnekler: Octave onun saçlarına bir öpücük kondurmak zorunda kaldı. “Kambur oturma,” demek, aynı zamanda, “güler yüzlü, canlı ol; müşterilere gülücük dağıt” demek.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Dİ/ Aslen BliGZke olan bu ek, bazen kiplik görevini kaybederek, kalıplaşmış isimler de yapar: ayakbas-tı, gecekon-du, imambayıl-dı, külbas-tı, piş-ti, şıpsev-di, vb. Genelde isim ve fiilden oluşmuş olan bu örnekler, bazen sadece fiilden oluşanları da vardır: piş-ti. Örnek: Tütün Fabrikası'ndan kazandıklarıyla bir arsa alıp gecekondu yapıyorlar.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-gA/ Çok işlek olmayan bir ektir: bil-ge, böl-ge, dal-ga, diz-ge, göster-ge, öner-ge, sömür-ge, süpür-ge, yon-ga, vb. Örnekler: Kızlarla nasıl dalga geçebildiğimi, nasıl gezip tozabildiğimi sordum kendime. Bunun üzerine Belediye Meclisi'ne bir önerge verilerek arazinin fonksiyonu ticari alandan çocuk bahçesi alanına çevrildi.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-GAç/ Geldiği fiille alakası olan yapanın ismi veya alet isimleri yapar: il-geç, kıs-kaç, solun-gaç, süz-geç, utan-gaç, üşen-geç, yüz-geç, vb. Örnekler: Ancak bu tür ifadeleri 'süzgeç'ten geçirmeden olduğu gibi yayımlamak, kimi hallerde farklı algılamalara yol açabilmektedir. Elli yaşında adam utangaç bir çocuk gibi önüne baktı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-GAn/ Alışlanlık, özellik, bazen de mübalağa anlamında isimler kurar: alış-kan, çalış-kan, değiş-ken, sıkıl-gan, üret-ken, vb. Örnekler: İçmiyorum işte, dedi sıkılgan bir sesle. Değişken bir yaşam çizgisi ama değişmez disiplin kuralları vardı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Gİ/ Çok işlek olan bir ektir. Geldiği fiille alakası olan nesne ve kavramlar veya alet isimleri yapar: at-kı, bas-kı, bil-gi, bit-ki, çal-gı, der-gi, kes-ki, küs-kü, ör-gü, say-gı, ser-gi, vur-gu, vb. Örnekler: Elimde hep bir kitap ya da dergi oluyor. Ben hiçbir insanın hayatına, her bakımından, onunkine duyduğum kadar saygı ve sevgi duymamışımdır. Sergide Bodrum resimleri yer alıyor.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-gİç/ İşlek olmayan bir ektir: başlan-gıç, bil-giç, dal-gıç, sor-guç, vb. Örnekler: Genç bir adama başlangıç için bu kadarı yeterli. Geri dönmeyen iki kişi, 6 dalgıç tarafından 13 saat sonra kurtarıldı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-Gİn/ Genelde mübalağalı sıfatlar olarak kullanılan isimler yapar: az-gın, bil-gin, bit-kin, boz-gun, küs-kün, piş-kin, seç-kin, tut-kun, üz-gün, yor-gun, vb. Örnekler: En sonunda, alttan üstten karların kaynaştığı, azgın bir denizin ortasında buldular kendilerini. Başkalarının bilgisiyle bilgin olabilsek bile, ancak kendi aklımızla akıllı olabiliriz.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-İ/ Çok işlek olan bu ek, geldiği fiilden yapılmış, yapılan veya yapanı bildiren isimler yapar: an-ı, başar-ı, beğen-i, diz-i, gez-i, kaz-ı, kork-u, öl-ü, sor-u, say-ı, yaz-ı, vb. Örnekler: Benden böyle bir soru beklemiyordu. Bu yaz ölü sayısı, 27’e çıktı. Son gönderdiğin ileti, beni derinden sarstı. Roman, anı biçiminde yazılmıştır.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-İcİ/ İşlek olan bu ek, meslek veya bir özellik adları yapar: al-ıcı, bak-ıcı, kurtar-ıcı, oku-(y)ucu, soğut-ucu, sür-ücü, tüket-ici, üret-ici, ver-ici, vb. Örnekler: Kızı da sürücü kurslarına gidiyordu. Ürünlerimiz, tüketicilerin beklentilerine göre tasarlanır. Dağ başındaki verici, hizmet dışı kaldı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-İş/ İnfinitif (mastar) eklerinden biri ve çok işlektir. Kalıcı isimler de yapar: al-ış, anla-(y)ış, bak-ış, davran-ış, doğ-uş, gir-iş, gör-üş, sat-ış, söyle-(y)iş, sun-uş, ver-iş, yağ-ış, yaratıl-ış, vb. Örnekler: Belki de buranın, havaalanının alışveriş merkezidir. Örnekteki söyleyiş oldukça ilginç.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-k/ Çok işlek bir ektir. Elde edilen isimler çoğu zaman sıfat olarak kullanılır: aç-(ı)k, birleş-(i)k, boz-(u)k, del-(i)k, dile-k, don-(u)k, ez-(i)k, iste-k, kes-(i)k, kır-(ı)k, tara-k, uyuş-(u)k, yan-(ı)k, yerleş-(i)k, vb. Örnekler: Uyarılara, katkılara açık olduğumuzu bir kez daha yineleyelim. Sakala göre tarak vururum...

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-l/ İşlek olmayan bir ektir: de-l > dil, ışı-l, oku-l. Örnekler: Yavaş yavaş bu dil şakaları el ve ayak şakalarına çevriliyor. Sonra, yüzleri yangınlar gibi ışıl ışıl aydınlanıyordu. İlkokula başlayacağım günü nasıl da bekledim; okul günlerimde ise yaz tatillerini düşledim...

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-m/ Çok işlek bir ektir ve kalıcı isimler yapar: al-(ı)m, bak-(ı)m, bas-(ı)m, bil-(i)m, doğ-(u)m, eğit-(i)m, geç-(i)m, giy-(i)m, iç-(i)m, öl-(ü)m, sat-(ı)m, seç-(i)m, sun-(u)m, tak-(ı)m, tanı-m, tat-(ı)m > tadım, tüket-(i)m, üret-(i)m, ver-(i)m, yut-(u)m > yudum, vb. Örnek: Yıllardır enerji üretimi anlamında ciddi anlamda yatırım yapılmaması ve bu durum nedeniyle üretimin tüketimi ancak karşılayabilir hale gelmesi doğalgaz ve kömür gibi ithal kaynakların üretimdeki rolünü artırdı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-mA/ İnfinitif (mastar) eklerinden biri. Elde edilen kelimeler, fiillerin isimleridir. Bazen kalıcı isimler de yapar: аs-ma, besle-me, bütünle-me, danış-ma, dik-me, doku-ma, dol-ma, dondur-ma, iç-me, kavur-ma, tamla-ma, yak-ma, yaz-ma, yokla-ma, sür-me, vb. Örnek: Arkasındaki duvarda eskimiş kitaplar, elyazmaları rulolarıyla dolu raflar ve hokkalarındaki mürekkep henüz kurumamış olan düzenli çalışma masaları vardı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-mAç/ Günden güne yeni kelime türetme becerisi azalmaktadır: al-maç, böl-meç, bula-maç, çığırt-maç, de-meç, kar-maç, kurut-maç, sık-maç, yak-maç, yanılt-maç, yırt-maç, vb. Örnekler: Bazı bana bir bulamaç ediver, der. Geçen hafta bakanımız, gazetemize demeç verdi.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-mAcA/ Birleşik bir ektir ve /-mA/ ile /-CA/ eklerinden oluşmuştur. Çok sınırlı sayıda örnekte görülür: at-maca, bil-mece, bul-maca, çek-mece, düz-mece, kes-mece, koş-maca, seç-mece, vb. Örnekler: Atmaca kuşu gibi kavrayıp almış gözüyle alçak! Hiç o günlerdeki kadar şaşkınlık, koşturmaca, kargaşa olmamıştı. Ortalık yatıştığı zaman, düzmece Bedeviler kasabadan çekip gitmişlerdi.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-mAk/ Çok işlek olan bir infinitif (mastar) ekidir. Bütün fiillere gelebilir. Elde edilen kelime, eklendiği fiilin ismidir: aç-mak, ağla-mak, al-mak, bak-mak, bil-mek, derle-mek, gül-mek, seç-mek, utan-mak, yalvar-mak, zorla-mak, vb. Az sayıda kalıcı isimler de yapmıştır: çak-mak, ek-mek, kay-mak, tok-mak, ye-mek... Örnek: Evlenmek benim gibi adamın nesineydi?

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-mAn/ Çok az sayıda örneği vardır. Eklendiği fiille alakası olan bir kişi, meslek veya görev ismi yapar: az-man, danış-man, okut-man, öğret-men, say-man, seç-men, yaz-man, yönet-men, vb. Örnekler: Sonunda danışman sırrı açıklıyor. Hayatımda hep öğretmen olmak istedim. Yönetmen, işçisinin yalan söylediğini hemen anladı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-mur/ Sadece bir örnekte görülür: yağ-mur. Örnek: Havada bir yağmur kokusu var. /-mİk/ Sadece birkaç örneği vardır: il-mik, kıy-mık, kus-muk, soy-muk. Örnek: Nigromanta, onu kusmuk ve gözyaşından oluşmuş bir gölcükte boğulmak üzereyken kurtardı.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-n/ Sınırlı sayıda isim yapmıştır: ak-(ı)n, bas-(ı)n, diz-(i)n, gel-(i)n, say-(ı)n, tüt-(ü)n, yay-(ı)n, yığ-(ı)n, vb. Örnek: Basın mensupları beş dakika içinde oradaydı. /-pak/ Sadece bir örnekte görülür: kay-pak. Örnek: Bir daha böyle kaypak işlere girmek istemiyordu.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-sak/ Sadece bir örneği var: tut-sak. Örnek: Tutsak bir kızın özlemini anladım. /-sAl/ Aslında İİye olan bu ek, 20. yy’ın ikinci yarısında birkaç örnekte Fiye olarak da kullanılmıştır: gör-sel, işit-sel, dokun-sal, vb. Örnek: Öğrenme stilleri bakımından insanları görsel, işitsel, dokunsal olarak üç grupta toplayan çok sayıda çalışma bulunmaktadır.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-t/ İşlek olmayan bu ek, eklendiği fiille alakalı, genelde, nesne isimleri türetir: an-(ı)t, bin-(i)t, dik-(i)t, geç-(i)t, kes-(i)t, öğ-(ü)t, kon-(u)t, taşı-t, um-(u)t, yak-(ı)t, yap-(ı)t, yaz-(ı)t, vb. Örnekler: Herkesin konut dokunulmazlığı var. Tanrıdan umut kesilmez. Bu ay çok yakıt parası verdim. Bir ay sonra kadının mezarının üzerinde taş bir anıt yükseldi.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-tİ/ Genelde ses yansıması kökenli fiillere gelir, ancak /-n/ edingenlik (refleksif) çatı ekinden sonra da geldiği örnekleri vardır. Elde edilen kelimeler, fiillerin bir nevi isimleridir: alın-tı, belir-ti, çarpın-tı, çatır-tı, çıkın-tı, doğrul-tu, gıcır-tı, görün-tü, kaşın-tı, kızar-tı, öden-ti, sığın-tı, sıkın-tı, tiksin-ti, uzan-tı, ürper-ti, vb. Örnekler: Ağaçtan koparılan dalların çatırtısı geldi. Kapı ağır ağır gıcırtıyla açıldı. Toplantı yapmışlar orada.

1.b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER /-vAn/ İşlek olmayan bir ektir: yay-van. Örnek: Yaşlandıkça güzelliği donuklaşmış olan Fernanda'nın yayvan sevgisine dönmek işten değildi.

Aşağıdaki cümlelerin kelimelerini iki seviyeli analiz teorisine göre çözün: Hiçbir sonuç elde etmedi. Çocukcağız ateşler içinde yanıyor. Yurttaşlarımıza rica ederiz. Kritik dönemeç aşıldı ama zorlu süreç başladı. Gizli tutanak defterimize geçirelim. Sen oradaki eğlence yerlerini görmelisin.

BUGÜNLÜK BU KADAR. 