Gülsel KARABAŞ Zihin Engelliler Sınıf Öğretmeni KAVRAM ÖĞRETİMİ Gülsel KARABAŞ Zihin Engelliler Sınıf Öğretmeni

KAYNAŞTIRMA ORTAMINDA KAVRAM ÖĞRETİMİ VE ÖĞRETİMSEL UYARLAMALAR Ortak duygu, düşünce ve tepkilere yol açan olgu, olay ve nesnelerdir. Örnek: “Renk” , ”savaş” , ”Sayı” , ”Canlı” ortak tepkiye yol açar. İnsanların zihninde ortak/benzer duygu-düşünce ve tepkiler oluşturur.

KAVRAM VE ANALİZİ Özel eğitime ihtiyaç duymayan çocukların, kendilerine sistematik öğretim yöntemleri ile kavramlar sunulmasa da, pek çok kavramı kazanmaları mümkündür. Ancak özel eğitime ihtiyaç duyan bireyler, kendilerine yeterli öğrenme koşullarının sağlanmaması, yetersizliklerin ön plana çıkarılarak beklentilerin düşürülmesi gibi sebeplerden dolayı kavramları ya geç kazanmakta ya da kazanamamaktadırlar. Kavram öğretiminde, kavramları kendi içindeki öğrenme sırasına göre ve her birini aşamalandırarak vermekte, öğretimi sistemli hale getirmekte ve öğrenmeyi kolaylaştırmaktadır.

EŞLEME NEDİR? Kavramın kazanılması sırasında bireylerin öncelikle, kavramı diğerlerinden farklı kılan özelliğini ayırt etmeye başlaması gerekir. Kavramı kazanmada ilk aşama, o kavramın diğerleri arasından ona benzeyenle eşlenmesidir.

Kavram Öğretiminin Temeli KAVRAM ANALİZİ YAPISINA İLİŞKİN ANALİZ:İlişkili(ayırıcı/tanımlayıcı)-ilişkisiz (ayırıcı olmayan) nitelikleri belirlenmesi SUNUMUNA İLİŞKİN ANALİZ: Olumlu-olumsuz örnekler Sınıflandırma/taksonomi yapılması Kuralların belirlenmesi İlişkili-ilişkisiz niteliklerin ayırt edilmesi Kuralların anlaşılması için yapılacak uygulamanın aşamalandırılmasıdır.

Kavramın İlişkili-İlişkisiz Niteliklerinin Belirlenmesi Kavram öğrenmeyi, o kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri etkilemektedir. İlişkili nitelik, kavramın yapısında vardır ve kavramı tanımlar. Kavramı kavram yapan özellik, onun ilişkili niteliğidir.

Örneğin; Kedi kavramını ele alacak olursak, kedi deyince aklımıza 4 ayaklı, tüyleri olan bir hayvan gelmektedir. Ancak köpek de aynı özelliklere sahip bir hayvandır, fare de… O halde kediyi düğerlerinden ayırt eden ve kediyi kedi yapan niteliği yani ilişkili niteliği nedir? Miyav diye ses çıkarmasıdır, yani sesidir.

İlişkisiz(ayırıcı olmayan) Nitelik: Kavramın yapısında var olan, ancak kavramı tanımlamayan niteliklerdir. İlişkisiz niteliklerden kastedilen örneğin; malzeme, büyüklük, şekil, renk gibi kavramı tanımlamayan, açıklamayan, belirtmeyen özelliklerdir. Kavramın örneklerinin farklı olmasına yardımcı olur. Kedi örneğinde, kedinin uzun tüylü olması, sarı, gri, siyah olması ya da büyük-küçük olması, Van kedisi olması, onun kedi olmasını değiştirmez. Ancak farklı örneklerini teşkil eder. Hepsinde ortak özellik, miyav sesini çıkarıyor olmasıdır.

İlişkisiz nitelik kavramın kazanılmasını kolaylaştırır. İlişkisiz niteliklerin somut örneklerinin sunulması kavramın öğrenilmesini kolaylaştırır. Kavram öğretiminde ne kadar çok ilişkisiz nitelik devreye sokulursa kavram o kadar iyi öğrenilir ve daha önce karşılaşılmayan ilişkisiz niteliklere de genellenebilir.

Örneğin; Kırmızı kavramı İlişkili niteliği: Renginin kırmızı olması. Kavramın analizi yapılırken bu nitelikler sıralanır. Ölçü aracı hazırlanırken, ilişkili nitelik hiç değişmeden, her bir bildirimde yer alırken, İlişkisiz nitelikler sırayla devreye sokulur. Örneğin; Kırmızı kavramı İlişkili niteliği: Renginin kırmızı olması. İlişkisiz nitelikler: Büyüklük, malzeme, renk, nesnenin ne olduğu (şekli, biçimi).

KAVRAMIN SUNUMUNA İLİŞKİN ÖZELLİKLER OLUMLU ÖRNEKLERLE SUNMA : Kavramın olumlu örnekleri, o kavramı örnekler. Kavramı tanımlayan niteliklerin neler olduğunu gösterirler. Örneğin, kedi kavramının olumlu örnekleri, sarı kedi, siyah kedi, küçük kedi…dir. OLUMSUZ ÖRNEKLERLE SUNMA: Kavramın olumsuz örnekleri, o kavramın örneği olmayan örneklerdir. Kavramı tanımlamayan niteliklerin neler olduğunu gösterirler. Örneğin, kedi kavramının olumsuz örnekleri, köpek, kuş, araba, insan…dır.

KIRMIZI KAVRAMI Olumlu örnekler Olumsuz örnekler (ilişkili ve ilişkisiz nitelikler) (ilişkisiz nitelikler) Kırmızı araba Sarı araba Kırmızı top Yeşil top Kırmızı gömlek Mavi gömlek Kırmızı küp Sarı küp Kırmızı balon Yeşil balon Kırmızı kazak Mavi kazak

SIRALAMA Kavramın olumlu-olumsuz örnekleri ve ilişkili ilişkisiz nitelikleri birlikte sunulmalı, kolaydan zora doğru SIRALANARAK verilmelidir. Burada kolay oluşu öğrencinin hazırbulunuşluk düzeyiyle ilgilidir. Verilecek olumlu ve olumsuz örnekler, öğrencinin günlük yaşantısında aşina olduğu örneklerden başlanarak verilmelidir. ÖR; MEYVE kavramı öğretilirken ELMA-ARMUT-PORTAKAL gibi meyveler öncelikle örneklenmeli, KİVİ-ANANAS-MALTA ERİĞİ-İNCİR gibi örnekler ileri aşamalarda verilmelidir. *****BU ÖRNEKLEMELER SIRASINDA ÖĞRENCİNİN HER BİR ÖRNEĞE BEKLENTİ DOĞRULTUSUNDA TEPKİ VERMESİ İÇİN ÖRNEĞİ İNCELEMESİNE FIRSAT VERİLMELİ TEPKİ ALMADAN BİR SONRAKİ ÖRNEĞE GEÇİLMEMELİDİR.

Kavram Kazanımının Sağlanması İçin… Öğretilecek kavramın ve yapısının belirlenmesi… Kavramın edinilmesi için gerekli tüm unsurların belirlenmesi: ÖN KOŞUL BECERİLER ARAÇ GEREÇLER ÖĞRENCİNİN KAVRAM GELİŞİM DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ ÖĞRENCİNİN HAZIRBULUNUŞLUK DÜZEYİ Öğrenciyle ilgili bu bilgiler bizim kavram öğretim çalışmamızda kavram kazanımının hangi düzeyinden başlayacağımızı belirlememizi sağlar. Aksi halde öğrencinin seviyesinin altında veya üzerinde bir öğretim çalışmasına girişilebilir ki bu da öğrenmenin gerçekleşmemesi ile sonuçlanır.

Kavramın Öğrenilme Düzeyleri, öğrenme sürecindeki aşamalarla belirlenir… Dört aşamadan bahsedilebilir; 1-Edinim Aşaması: 2-Akıcılık Aşaması: 3-Kalıcılık Aşaması: 4-Genelleme:

Öğrenme aşamaları açısından bir örnek: Edinim aşamasında kırmızı kavramını öğrenen bir çocuk önüne 4 farklı renk konulduğunda hangisi kırmızı denildiğinde hemen kırmızı rengi gösterebilir, ancak bu ne renk denildiğinde hemen “kırmızı” olduğunu söyleyemeyebilir. Akıcılık aşamasında ise, öğretimde kullanılan araçlar kullanılarak “bu ne renk?” denildiğinde “kırmızı” diyebilir. Kalıcılık aşamasında öğrenen çocuk ise, öğretim bittikten bir süre sonra öğretimde kullanılan araç-gereçler kullanılarak “bu ne renk?” denildiğinde hemen “kırmızı” diyebilecektir. Genelleme aşamasında öğrenen çocuk ise, kırmızı kavramını çevresinde yer alan öğretimde kullanılmayan, nesneler için kullanabilir.

KAVRAM SUNUMU İKİ ŞEKİLDE YAPILABİLİR Doğrudan öğretimle(açık anlatımla) sunumda: ilişkili (ayırıcı) ve ilişkisiz (ayırıcı olmayan) nitelikleri, olumlu ve olumsuz örnekler, kuralların yapısı vb. bilgiler somutlaştırılarak sunulur. Yaratıcı yöntemle sunumda ise kavrama ilişkin tüm bahsedilen özellikler ve kurallar SORU-CEVAP yöntemiyle öğrenciye buldurulur.

Burada 2 yöntem kullanılır: 1-TÜMEVARIM 2-TÜMDENGELİM YÖNTEMİ Büyük-Küçük kavramı öğretiminde: ”hangisi daha büyüktür” sorusuna alınan cevap doğru ise devam edilir. Yanlış ise tekrarlanabilir ya da başka bir örnek öğretmen tarafından sunulur ve tekrar ilk soruya dönülür. Renk kavramında ise önceki öğrenmelerden yararlanılabilir. Ör; kırmızı ve mavi önceden öğrenilmiş ise kırmızı mavi ve sarı fasulyeler öğrencinin önüne konularak daha önce öğrenilmemiş olan SARI renkteki fasulyeleri ayırması istenebilir. Böylece öğretmen ipuçları kullanarak SARI rengi ayırt etmesi ve isimlendirmesini sağlayabilir. Sonra da sarı fasulye gösterilerek; -”senin hangi eşyaların SARI RENKTE?” diye sorularak renk kavramı özel nesneler üzerinde bulunur. Tümdengelim yönteminde; önce SARI ÖĞRETİLİR sonra sarı olan nesnelerle örneklendirilir.

TÜMEVARIM YÖNTEMİ ÖRN; Önceki örnekte kullanılan mavi-kırmızı-sarı fasulyeler içinden -”Bana kırmızı fasulyeyi verir misin? Şimdi de mavi fasulyeyi ver” Evet şimdi de SARI FASULYEYİ ver bakalım” denir. Sonra bu işlem sarı top-sarı kalem için de tekrarlanır.Ve “sarı top” “sarı kalem” özel eşya nitelikleri şeklinde yeteri sayı kadar eşya için çocuğa sorularak sarı renkte olan eşyaları doğru renkte nitelemesi sağlanır. Bu çalışma yeteri kadar tekrarlandığında SARI renk bir RENK olarak öğrenilmiş olur. Böylece özel eşyalardan birer birer yararlanarak sarı kavramı öğrenilmiş olur. TÜMDENGELİM yönteminde, SARI kavramı ilk örnekte öğrenci tarafından öğrenilmiş ya da fark edilmiş sonra özel-başka nesneler üzerinde buldurulmuştu. Burada ise özel ve birbirinden farklı nesneler sarı renkle örneklenerek SARI kavramı öğretilmiş. Özel örneklerden genel sonuca ulaşılmıştır.

Doğrudan Öğretim Yöntemine Göre Kavram Öğretim Süreci Öğretim öğretmen tarafından yönlendirilir. Program, öğrencinin gereksinimine ve kavramın özelliğine göre ayrıntılı olarak basamaklandırılmış öğretim öğeleri içerir. Her bir öğretim basamağı için kavramın olumlu ve olumsuz örneklerini içeren öğretim amaçları hazırlanır. Her öğretim oturumunun başında ve sonunda programa dayalı değerlendirme yapılır. Kavram öğrenci tarafından tam olarak öğrenilinceye kadar öğretime devam edilir. Öğretim sürecinde öğrenciye doğru tepkilere ilişkin dönüt ve pekiştireç verilir.

Kavram sunumu yapılırken ; Aynı tür aynı tip gerçek nesneler arasından Aynı tür aynı tip resimli kartlar arasından Aynı tür farklı tip gerçek nesneler arasından Aynı tür farklı tip resimli kartlar arasından Farklı tür farklı tip gerçek nesneler arasından Farklı tür farklı tip gerçek nesneler arasından sunum yapılır ve öğretilecek kavram istenilir.

KAVRAM ÖĞRETİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR Kavramlar birbirine çok yakın dahi olsa tek tek ayrı zamanlarda öğretilmelidir.(zıt kavramlar hariç) Kullanılacak araçlar öğrencinin bildiği tanıdığı araçlar olmalıdır. Araçlar mümkünse sınıf içinden temin edilebilir olmalıdır. Olumsuz örnekler de öğrencinin bildiği/tanıdığı/aşina olduğu nesneler olmalıdır.

Öğretim sırasında öğrenci uygulamanın bir parçası haline getirilmemelidir. Örn:”ALTINDA-ÜSTÜNDE” kavramı öğretilirken öğrenci masanın altına oturtularak sunum yapıldığında öğrenci sunumu göremeyeceği gibi ilgisi de başka nesnelere kayabilir. Bir kavram için birden fazla nesne örnekleri kullanılmalıdır.Kırmızı kavramı öğretilirken sadece bir top ile çalışıldığında öğrenci KIRMIZI VE TOP arasında bir bağlantı kurabilir ve bunları birbirinin açıklayıcı/tanımlayıcı-İLİŞKİLİ nitelikleri olarak görebilme riski vardır.

Ölçüt bağımlı ölçü aracının hazırlanması Performans alımı Uzun ve kısa dönemli amaçların oluşturulması Performans düzeyine göre öğretim planlarının oluşturulması Öğretimin değerlendirilmesi