Vejetasyon Çalışmalarında Arazi Uygulamaları Çiğdem DURAKOĞLUGİL Ayşe YURDADÖNER

Vejetasyon, bir bölgedeki bitkilerin birlikteliğini ifade eder Vejetasyon, bir bölgedeki bitkilerin birlikteliğini ifade eder. Belirli bir bölgeye ait vejetasyon, yapısında bir çok bitki toplumunu barındırır. Vejetasyonun nasıl şekillendiği ya da bitki toplumlarının nasıl oluştuğuna dair 20. yüzyılın başlarında Kuzey Amerika’da başlıca iki farklı düşünce egemen olmuştur. Bunlardan ilki Frederic E. Clements’e ait olan, özetle “bitki toplumlarının zaman içinde belirli bir sıralı gidiş (süksesyon) sonucu oluşan, dinamik yapılar olduğu” şeklindeki görüştür.İkincisi ise, toplumların homojen olmadığını; zaman ve mekan içinde çevre faktörlerine ve örneğin bir afet gibi çeşitli rastlantısal olaylara bağlı olarak farklılaştıklarını savunan Henry A. Gleason’un görüşüdür.

Vejetasyonu sınıflandırmaya ilişkin ilk çalışmalar ise 1800’lü yılların ilk yarısında Alexandr von Humboldt ve Griesebach’ın yapmış oldukları ve temelde vejetasyonun fizyonomik yapısına (görünüş) dayalı çalışmalarla başlamıştır. Vejetasyonu sınıflamaya yönelik bu ilk çalışmaların ardından, vejetasyona ait çeşitli özelliklere göre farklı sınıflandırma tekniklerinin kullanıldığı vejetasyon sınıflama ekolleri oluşmuştur. 1970’li yıllara kadar vejetasyon sınıflaması üzerine gerçekleştirilmiş olan çalışmaların ayrıntılı bir derlemesi Whittaker, tarafından gerçekleştirilmiştir. Bununla birlikte, yakın geçmişe kadar olan çalışmaları kapsayacak şekilde, vejetasyon sınıflamasının geçmişi, bugünü ve geleceğine ilişkin kapsamlı bir derleme, Journal of Vegetation Science, Vegetatio, Phytocoenologia ve Tuexenia gibi önemli uluslararası dergilerdeki yayınları dikkate alarak Mucina, tarafından gerçekleştirilmiştir.

Vejetasyon sınıflamasına ilişkin çok sayıda ekol ve yöntem olmakla birlikte, dünya üzerinde ve özellikle Avrupa’da en yoğun bir şekilde kullanılan ve en çok taraftar bulan metodun, Zürih-Montpellier ekolü olarak da bilinen Braun-Blanquet metodu olduğu anlaşılmaktadır. Floristik-sosyolojik temele dayalı bu sistemin ortaya koyduğu bilim dalı ise “bitki sosyolojisi” olarak adlandırılmaktadır. Vejetasyona ilişkin çalışmaların zaman içinde artması ve gelişmesi ise bitki sosyolojisi disiplininin sadece Braun – Blanquet yaklaşımıyla sınırlandırılamayacağını ortaya koymuştur. Nitekim Ewald, bitki sosyolojisini kritik ettiği çalışmasında, vejetasyona dair gerçekleştirilen bütün çalışmaların bitki sosyolojisi kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini savunmuş ve bitki sosyolojisini sadece Braun – Blanquet yaklaşımıyla özdeşleştirmenin anlamsız olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle gerek vejetasyonu sınıflandırmaya, gerekse ekolojik yapısı ve gelişimini ortaya koymaya çalışan araştırmaların tamamı bitki sosyolojisi kapsamında ele alınmalıdır.

Ülkemizdeki vejetasyon sınıflamasına ilişkin çalışmalar ise Avrupa’ya oranla daha geç başlamıştır. Özellikle 70’li yıllarda yoğunlaşan ve günümüze kadar uzanan bu çalışmalar, çoğunlukla Braun-Blanquet metodu temelinde gerçekleştirilmiştir.Bitki toplumlarının sınıflandırılması kapsamında gerçekleştirilmiş olan çalışmalarda, bitki toplumlarının sahip oldukları ekolojik, biyolojik ve yapısal özellikleri hakkında fazla bir bilgi verilmemiştir. Oysa ki Braun Blanquet, oluşturmuş olduğu metoda ait ilk kitabının büyük bir bölümünü, işlevsel ve nedensel ilişkileri ortaya koyacak şekilde ekolojiye ayırmıştır.

Braun Blanquet’in ortaya koymuş olduğu sistem geniş bir kullanıma sahip olmasına karşın, örnek alanların seçimi, örnek alanlardaki değerlendirmeler ve elde edilen verilerin sınıflandırması aşamalarındaki subjektif yapısından dolayı devamlı eleştiriye maruz kalmıştır. Metotta amaç, floristik ve sosyolojik açıdan birbirine benzer örnek alanları bularak yan yana getirmek ve böylece bitki toplumlarını belirlemektir. Metotta sınıflandırma, 5 aşamalı bir tablolama sürecinden oluşmaktadır. Ham tablo, bulunma tablosu, parça tablo, vejetasyon tablosu ve sinoptik tabloların oluşturulmasından ibaret olan bu süreç bir bütün olarak ele alındığında, subjektif bir yapıya sahip olmasının yanısıra oldukça uzun, pratik olmayan ve bir o kadar da yanlış yapma ihtimali yüksek bir süreçtir. Geliştirilen sayısal metotlar (ordinasyon ve sınıflandırma teknikleri) ise daha objektif temele sahiptirler ve bu metotlar yardımıyla birbirine benzer örnek alanları yan yana getirerek örnek alan grupları oluşturmak çok daha kolaylaşmıştır. Ayrıca bu teknikler sayesinde türlerin, örnek alanların ve bitki toplumlarının ekolojik yapılarını ortaya koymak mümkün olabilmektedir.

Ordinasyon ve sınıflandırma tekniklerinin yanı sıra, geliştirilmiş olan bilgisayar programları sayesinde, geniş miktarlardaki bitki sosyolojisi verilerini analiz etmek ve onların ekolojik koşullarla ilişkisini ortaya koymak mümkün olabilmiştir. Bu kapsamda geliştirilmiş olan ve geniş bir kullanıma sahip olan bilgisayar programlarından bazıları şunlardır: TURBOVEG , JUICE , SYN – TAX , PC-ORD , CANOCO , MULVA , CAP

Sınıflandırma Vejetasyonunun sınıflandırılmasına ait ilk çalışmalar subjektiftir. Oysaki sayısal sınıflandırma tekniklerinin ortaya çıkmasıyla birlikte bu süreç objektif bir şekilde gerçekleştirilir hale gelmiştir.Nitekim tarihsel açıdan ele alındığında, sayısal sınıflandırma, Braun-Blanquet metodu gibi subjektif sınıflandırmalara alternatif olarak düşünülmüştür. Sayısal sınıflamalarda aynı metotlar aynı sonuçlara sahiptir.Ancak metodolojik farklılıklar farklı sonuçlara neden olur. Sınıflandırma tekniklerinin amacı, homojen tür ya da örnek alan gruplarını belirlemek ve bunları diğer tür ya da örnek alan gruplarından belirgin bir şekilde ayırmaktır.Sayısal sınıflandırmada alt bölümlere ayrılma, ayrımlı (divisive) veya birikimli (agglomerative) bir şekilde gerçekleştiği gibi monotetik ya da politetik de olabilir.

Sınıflandırma çalışmaları sonucu elde edilen sonuçlar, birbirine benzer örnek alanların yan yana bulunduğu bir dendrogram şeklinde ortaya konmaktadır. Hiyerarşik olmayan sınıflandırmada (non-hierarchical classification) amaç, örnek alanların oluşturduğu grupları belirlemektir. Bu gruplar, birbirine benzer örnek alanların yan yana gelmesiyle oluşur ve yeknesak bir yapıya sahiptir. Bu özelliğiyle de kendini diğer gruplardan ayırmaktadır. Bütün gruplar aynı seviyededir ve aralarında bir hiyerarşi yoktur.

Vejetasyon Alımlarının Değerlendirilmesi Süreci (Braun-Blanquet Yöntemine Göre)

SINIFLANDIRMA METOTLARININ GENEL DAĞILIMI HİYERARŞİK SINIFLAMA AYIRIMLI SINIFLAMA MONOTETİK SINIFLAMA (ASOSİYASYON ANALİZİ) POLİTETİK SINIFLAMA (TWİNSPAN) BİRİKİMLİ SINIFLAMA HİYERARŞİK OLMAYAN SINIFLAMA

Çalışmalar nasıl yapılır? Ön Araştırma Araştırma yapılacak alanla ilgili olarak daha önceden yapılmış tüm çalışmaların literatür taraması yapılarak ön bilgilerin toparlanıp çalışmanın programlanması Ayrıntılı Araştırma Alanın vejetasyonunu ortaya koymak için; Türlerin yayılış ve dağılış modellerini, bolluk oranlarını ve yayılış alanlarını tespit etmek Bitki birliklerinin floristik kompozisyonları, strüktürleri ve yayılış sınırlarını tespit etmek Bitki türlerinin ve bitki birliklerinin toprak, iklim ve biyotik faktörlerle olan ilişkilerini araştırmak için Yapılacak çalışmalar

Vejetasyonda Homojenlik Araştırmanın yapılacağı alanın çevresel homojenliği, toprak özellikleri, bakı ve iklim şartları bakımından benzerliklerinin göz önüne alınmasıdır. Bitki örtüsü homojenliği ise floristik kompozisyon ve strüktür bakımından benzerlik anlaşılır. Bitki örtüsünün homojenlipini tayinde türlerin dağılış modellerinin tespiti büyük yardım saplamaktadır. Yapılan incelemelere göre bitki türleri rastgele dağılış (2), düzenli dağılış (1) ve temaslı (constagieuse) dağılış (3) olmak üzere üç tip dağılış gösterirler. Dağılışta yer alan her ferde varyans denir.

Örnekleme metodu 1.Tek Parselli Örnekleme Araştırma alanının vejetasyonunu araştırmak için araştırma alanının vejetasyonu en iyi şekilde temsil edebilecek özellik ve genişlikte bir örnek parsel seçilir. Yapılan tüm çalışmalar bu örnek parsel üzerinde yapılır. Eğer vejetasyon homojen ise bu tip örnekleme sistemine baş vurulur. Seçilen bu örnek parselin genişliği o vejetasyon veya birliğin en azından en küçük alanı (minimal areal) kadar olmalıdır. Bu alan o bitki birliğinin floristik kompozisyonu ve strüktürü ile tam gelişme yapabilmesi için örttüğü alan demektir. Bu alanın genişliği her bitki birliğinin tipine ve vejetasyon tipine göre değişir.

2.Çok Parselli Örnekleme Bu metotla çalışmak için belirli genişlik ve şekildeki örnek parseller araştırma alanına uygun tarzda ve sayıda dağıtıldıktan sonra bu örnek parseller üzerinde çalışma yapılır. Çok parselli örnekleme metodu genellikle analitik bilgiler elde etmek için kullanılır. Elde edilecek bilgilerin özelliğine göre örnek parseller seçilir. Arazide çeşitli vejetasyon tiplerine yerleştirilen tür sayısı, türlerin artış- bolluk derecesi, yoğunlukları , bitki birliklerinin strüktürü incelenir. Seçtiğimiz bu örnek parseller araştırmanın amacına göre değişmektedir. Vejetasyon araştırmalarında araştırmanın amacına göre çeşitli örnek parseller seçilir.

3.En Küçük Alanın Belirlenmesi Geometrik usulle alanın yarı yarıya indirgenerek çalışılacak alanın en küçük homojen kopyasının belirlenmesi prensibine dayalı bir yöntemdir.

ÖRNEK PARSEL ÇEŞİTLERİ 1.Tür Listesi Örnek Parseli Eğer sadece hangi bitki türlerinin bulunduğunu öğrenmek istersek tür listesi örnek parseli seçilir. Yine bu parselin homojen alanlara yerleştirilmesi gerekir. Eğer türlerin yoğunluğunu da öğrenmek istersek o zaman tür-birey yoğunluk örnek parselini seçmemiz gerekir. 2.Kroki Örnek Parseli Bu tip örnek parselde sadece tür – birey sayısı değil , türlerin yoğunluğu ve türlerin örnek parsel içindeki dağılışı ve türlerin kapsadığı alan tespit edilir. Genel olarak tespiti kolaylaştırmak için örnek parsel iplerle karelere ayrılır ve bu kare içinde bulunan bitki türlerinin yukarıda bulunan özellikleri tespit edilir. Bunun dışında bitki türlerinin örnek parsel içinde dağılışı bir kroki şeklinde gösterilir.  

4.Tekerrür (Bolluk) Örnek Parseli 3.Biçme Örnek Parseli Bu tip örnek parsellerde örnek parsel içindeki türler toprak seviyesinden biçilir, fırında veya etüvde 100-120 derecede kurutulur ve tartılır. Bu şekilde otlakların genel gurup ot verimleri , bazı türlerin otlakta bulunma oranları öğrenilir ve otlatılan alanlarla otlatılmayan alanların ot verimleri birbiri ile karşılaştırılır. Keza otlaklarda yıl ve mevsimler içerisinde yapılan gübreleme ve sulama çalışmaları bu tip örnek parsellerde tespit edilir. Bu tip örnek parseller otlakların ot verimliliğini tespit etmek için kullanılır. 4.Tekerrür (Bolluk) Örnek Parseli Bu tip parseller daha çok istatistiki çalışmalar yapmak için kullanılır ve örnek parseller ya eşit aralıklarla yada rasgele dağıtılır. Bitki birliğinin floristik kompozisyonu , türlerin yoğunluğu ve dağılış şekillerine ait istatistik analizler bu tip örnek parseller üzerinde yapılır.

5.Çıplaklaştırma Örnek Parseli Bu tip örnek parsellerde vejetasyonun süksesyonu incelenir. Bu tip örnek parsellerde vejetastonun çıplak alanları işgali esnasında öncü bitkiler ve daha sonra gelen bitkilerin bu çıplak alan yerleşmeleri, birbiri ile olan rekabetleri , mevsimli gelişmeleri ve tüm vejetasyonun kısa bir zamanda gelişimi bu tip örnek parsellerde incelenir. 6.Devamlı Örnek Parseller Bu tip örnek parselde vejetasyonun mevsimler ve yıllar içerisindeki gelişmesi, otlatma , biçme ,gölgeleme ve sulama gibi çeşitli faktörlerin vejetasyon üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri araştırılmaya çalışılır. Eğer sadece bunlar incelenecekse meranın bir veya birkaç yerindeki verimli genişlikteki alanlar büyük baş hayvanların giremeyeceği şekilde etrafı tellerle çevrilir. Şayet kuşlar ve diğer küçük hayvanların da girmemesi istenirse devamlı örnek parseller tel kafes içerisine alınır.

7.Hat ve Şerit Örnek Parselleri Bu tip örnek parseller genellikle yükseklik ve topografik farklarda yahutta topraktaki su miktarından dolayı vejetasyonda tabakalaşmaların bulunduğu meyiller veya düz alanlarda kullanılır. 8.Kat-Nokta (Line İnteropts) Örnek Parseli Hat ve şerit örnek parsel metodunun biraz daha farklı uygulanması , belirli iki nokta arasını birleştiren düz bir hat üzerine rastlayan bitki türleri ve bu türlerin toprağı örtüş dereceleri tespit edilir.  İlk defa Bauer (1943) tarafından bir çalılıkta kullanıldı. Bu metodu farklı araştırıcılar biraz değişik tarzda uygulamaktadır. Fakat en çok kullanılan Cannifield, Anderson, Parkaer ve Savage metotlarıdır. Cannifield metodunda belirli uzunlukta ince teller alınır ve bu tellerin iki ucuna konan halkaları ince demir kazıklara geçirmek sureti ile tel belirli iki nokta arasına gerilir ve tele isabet eden bitki türleri , bu türlerin kapsadıkları alanlar tespit edilir. Genel olarak çayır bitkileri ve geniş yapraklı bitkilerin toprağı örtüş dereceleri toprak seviyesinden ölçülerek tamamlanır.

9.Nokta Örnek Parseli Nokta örnek parselde alınan örnek parsellerin her biri bir örnek parsel olarak kabul edilir. Yeni Zellanda’da demetler teşkil ederek büyüyen bitkilerin hakim olduğu vejetasyon üzerinde çalışırken çizmesine isabet eden bir kısmı bir nokta olarak kabul etmiş ve daha sonra nokta metodu çeşitli araştırıcılar tarafından tespit edilerek vejetasyon analizinde kullanılmıştır Levy ve Madden (1933) tarafından bulunan alet, nokta metodu ile yapılan analizler için kullanılır. Bu alet birbirine paralel olarak monte edilmiş iki paralel madeni parçadan ve bu parçalar üzerinde 5 cm ara ile delinmiş deliklere dikey olarak geçirilmiş 10 adet çelik pimden ibarettir. Aletin yüksekliği vejetasyon tipine göre ayarlanabilir. Çoğunlukla kısa çayırlar için 20cm,yüksek çayırlar için 30cm alınır. Bu alet analizi yapılacak vejetasyon içerisinde toplanır ve istenilen yerde durularak pimlerin isabet ettiği noktalar tespit edilir.

Herhangi bir bitkiye isabet etmeyen pimler bitkisiz olarak kabuk edilir. Bazı araştırıcılar pimlere sadece toprak seviyesinde isabet eden bitkileri hesaba katar bazıları da her seviyede isabet eden bitkileri hesaba katar. Noktaların vejetasyon içerisindeki dağılışı, araştırıcının amacına ve vejetasyon tipine göre değişmektedir. 10.Parselsiz Örnekleme Vejetasyonun arazide araştırılması sırasında seçilecek örnek parselin şeklide önem arz etmektedir. Örnek parselin şekli vejetasyonun tipine , arazinin durumuna bağlı olarak değişmektedir. Örnek parselin şekli çoğunlukla kare , dikdörtgen ve daire şeklinde olabilir. Önemli olan örnek parselin şekli değil örnek parselin o vejetasyonu en iyi şekilde temsil edecek durumda olmuş olması gerekmektedir.

ENKLOJUS VE EKSLOJUR Biyotik faktörlerin vejetasyon üzerine olan etkisini, vejetasyonun gelişim safhalarını ve diğer bazı hususları incelemek için uygulanan metottur. Otlakların otlatılma kapasitelerinin tespiti Yabani hayvanların bitki örtüsü üzerine olan etkisi Bitkilerin otlatılan ve korunan yerlerde rekabetlerinin ölçülmesi Tohumlarının çimlenme güçleri Fidelerin gelişme durumlarının incelenmesi gibi amaçlarla yapılabilir.

İnceleme esnasında çeşitli bitkilerin kök derinlikleri, bunların birbirleri ile karşılaştırılması, toprak strüktürü, tekstürü ve toprak nemi ile olan ilgileri bu yöntem ile incelenir. Kök derinlikleri, kök yoğunlukları grafik kağıdına veya kareli kağıda belirli bir ölçekle aktarılmasıdır. Oluşturulan taslak bitkilerin o alanda bulunuş tipleri, yüzey örtüleri, bolluk dereceleri belirlenir. BİSEKT

ÖRNEK PARSELİN ŞEKLİ Bitki örtüsünün tipine ve yoğunluğuna göre otsu vejetasyonlarda, kare, yuvarlak, nokta veya şerit örnek parsel şekilleri kullanılabilmektedir. Çalı, orman vejetasyonu çalşılırken kare, dikdörtgen parsel tipleri kullanılmaktadır. Şekil seçilirken vejetasyonun homojenliğine en uygun ifade edecek olmasına dikkat edilmelidir.

ÖRNEK PARSELİN GENİŞLİĞİ (BÜYÜKLÜĞÜ) Vejetasyon çalışmalarında seçilecek olan örnek parselin genişliği en küçük alan metodu ile tespit edilir. Arazide her vejetasyon tipi için önce minimal alan tespiti yapılmak sureti ile o vejetasyon tiplerinde seçtiğiniz örnek parselin büyüklüğü bir defaya mahsus olmak üzere tespit edilir. Bundan sonra o vejetasyon tiplerinde hep aynı büyüklükte örnek parseller seçilir. Örnek parselin genişliği her vejetasyon tipine göre değişir. Örneğin kayaların üzerinde yayılış gösteren liken vejetasyonu için 1-2 cm kare , homojen olarak yayılış gösteren bir çayır vejetasyonunda 1 m kare , step vejetasyonunda 50-60 m kare , bozuk orman vejetasyonunda 500m kare ve orman vejetasyonunda ise örnek parselin genişliği 1000 m kareye kadar çıkar.

ÖRNEK PARSELİN DAĞILIŞI Örnek parsel arazide üç farklı şekilde dağıtılabilir. 1. Rastgele 2. Düzenli bir şekilde 3. Subjektif 4. Transektler (geçişli) şeklinde dağıtılabilir.

VEJETASYON ÇALIŞMALARINDA HATALARIN AZALTILMASI Önce çalışılacak alan hakkında genel bir ön çalışma yapılarak alanın topoğrafik yapısı genel toprak durumu, florası ve vejetasyon tipleri hakkında bilgi toplanmalıdır. Çalışılacak alan çok geniş ise nispeten homojen parçalara ayrılarak incelenmelidir. Çalışmayı gereğinden fazla uzatmamak ve güçlendirmemek şartı ile örnek parselin adedi ve genişliği artırılmalıdır. Bilhassa eşit genişlikteki örnek parsellerde yapılan istatistik çalışmalarda parsel genişliğini azaltıp parsel adedinin artırılması daha uygundur İnceleme ve araştırma sadece belirli bir mevsim içinde yapılırsa bitki örtüsü, çiçeklenme ve tohum bağlama gibi bitkilerin bazı önemli vejetasyon devreleri ister istemez ihmal edileceğinden iyi sonuçlar alınamaz. Bu nedenle mümkün olduğu kadar çalışma yılın dört mevsiminde de yapılmalı ve vejetasyonun mevsimlik değişmeleri tespit edilmelidir.

TEŞEKKÜR EDERİZ…