Orta Doğu Teknik Üniversitesi Psikoloji Bölümü AFETZEDE PSİKOLOJİSİ Prof.Dr. A. Nuray Karancı Orta Doğu Teknik Üniversitesi Psikoloji Bölümü

ERZİNCAN’DAN ÇANKIRI’YA BİREYDEN TOPLUMA Dinar, 1995 Bursa, 1998: Toplum Katılımı Marmara-Bolu, 1999: Destek Marmara, 2000: Halk eğitimi Çankırı, 2001-2002: Afet halk eğitimi

Belirli bir coğrafi bölgede nispeten aniden ortaya çıkan, AFET NEDİR ? Belirli bir coğrafi bölgede nispeten aniden ortaya çıkan, kolektif stres yaratan, önemli ölçüde kayıp yaratan ve toplumun yaşantısını sekteye uğratan olaylardır. (Tierney, K)

AFETLERE SOSYAL BİLİMLERİN YAKLAŞIMI FİZİKSEL OLAY ÇEVRE Doğal ve yapılandırılmış SOSYAL YAPI AFET

ANORMALLİK YANLILIĞI Afetlerin tüm sonuçları olumsuz değildir Bireysel ve toplumsal gelişim/güçlenme olabilir Afetler sonrası topluluklarda kenetlenme, sosyal yardımlaşma ve destek artar Marmara-Düzce depremi sonrası örnekler ?

PSİKOLOJİK TEPKİLER: AKUT DÖNEM Fizyolojik uyarılma Mantıklı düşünememe Her şey gerçek dışı Duygularda karmaşa (kaygı, korku, öfke, sinirlilik, çaresizlik, üzüntü) Şok Suçluluk; kaygı, güvensizlik

PSİKOLOJİK TEPKİLER: AKUT DÖNEM Davranışsal: Yerinde duramama; uyku bozukluğu; iştahta değişim; içki/sigara Bilişsel: bellek ve dikkat sorunları Afet ile ilgili yinelenen düşünce ve hayaller

TEPKİ DÖNEMİ Afeti hatırlatan durum ve uyaranlardan kaçınma Gerginlik, korku Huzursuzluk-depresyon Kendini kopuk ve yalnız hissetme Korkutucu rüya ve kabuslar Suçluluk duyguları

İYİLEŞME Tepkilerin şiddeti azalır Günlük yaşama ilgi Gelecekle ilgili planlar Duygusal açıdan toparlanma

PSİKOLOJİK TEPKİLER: ERZİNCAN 1993 % 95 duygusal olarak etkilendim Korku/Kaygı; Bedensel yakınmalar; Saldırganlık/sinirlilik Kimlerde ? Kadınlar Evini güvensiz bulanlar

PSİKOLOJİK SORUNLAR: DİNAR, 1995 Kimlerde ? Kadınlarda daha çok İlişkili olabilecek değişkenler (demografik;deprem ile ilgili; başa çıkma; sosyal destek; olumsuz yaşam olayları; kontrol algısı) Kadınlar : Tehdit algısı; Çaresiz başa çıkma; - kontrol algısı Erkekler : Çaresiz başa çıkma: olumsuz yaşam olayları; - Problem od. başa çıkma

OLAY ETKİ ÖLÇEĞİ: MARMARA, 1999 KADINLAR: (>Erkekler) Depremde algılanan tehdit (+) Çaresiz ve kaderci başa çıkma (+) ERKEKLER Çaresiz başa çıkma (+) Problem Odaklı/İyimser (-)

TRAVMAYA BAĞLI GELİŞİM KADINLAR ve ERKEKLERDE Problem odaklı/İyimser başa çıkma

RİSK FAKTÖRLERİ Yoğun kayıp yaşamak Kadın olmak Sosyal destek eksikliği Yakın geçmişte kayıp yaşamış olmak Psiko-sosyal sorunları olmak Aile problemleri Başa çıkma yolları Kişilik özellikleri (iyimserlik; yeterlilik; Kontrol; Öz saygı gibi)

TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞU (TSSB) Travmatik bir olayla karşılaşmak: Ölüm/ ölüm tehdidi yaşamak ve aşırı korku-çaresizlik Olayı çeşitli şekillerde yeniden yaşamak Olay ile ilgili durumlardan kaçınma; tepkisizlik; içe dönme Aşırı uyarılmışlık belirtileri (öfke/gerginlik; uyku ve dikkat sorunları) Belirtilerin bir aydan uzun süre görünmesi; % 10-15

PSİKOLOJİK DESTEK Normalleştirme Paylaşım Normal yaşama dönüş Afet sonrası olumsuz olayların azaltılması Bilgilendirme Katılım-kontrol Profesyonel yardım Afet çalışanları

AFET YÖNETİMİNDE AŞAMALAR Arama – Kurtarma Geçici iskan İyileştirme Zarar azaltma Hazırlık

Tehlike ile başa çıkmak için kaynaklarım yeterli mi ? Neler ? BAŞA ÇIKMAK Birincil Değerlendirme Tehlike var mı ? İkincil Değerlendirme Tehlike ile başa çıkmak için kaynaklarım yeterli mi ? Neler ? (Başa çıkma becerileri; sosyal destek; kontrol inancı; öz yeterlilik vb.)

TEHLİKE VAR MI? Büyük çoğunluk EVET (Erzincan ve Dinar örneklemelerinde)

ZARAR AZALTMAK İÇİN BİR ŞEYLER YAPILABİLİR Mİ ? Önlem alınabilir ( Yordayan: Eğitim) Erzincan : % 82 Dinar: % 71 Siz bir şeyler yapabilir misiniz ? Erzincan: % 47 Dinar: % 47

ZARAR AZALTMAK İÇİN ÖNLEM ALMAK KİMİN SORUMLULUĞU ? Erzincan,1996 ( % ) Dinar, 1996 Devlet 49 46 Belediye 31 39 Vatandaş 33 26 Valilik 23 7 Müteahhit 14 6

HAZIRLIK YAPTINIZ MI ? Erzincan, 1993 : % 30 Dinar, 1996: % 13 Çadır; ev taşıma, ev sağlamlaştırma, araba, yiyecek-giysi, sigorta Hazırlıklı olma ile ilişkili değişkenler: (Erzincan, 93) Korku/kaygı Kontrol algısı

ETKİN AFET YÖNETİMİ Çok sektörlü-disiplinli Sürdürülebilir Katılımlı (Yerel-Merkezi) Kurumsallaşmış Halk katılımı afet sonrası psikolojik sıkıntıları azaltacaktır

MARMARA DEPREMİ SONRASI

GENEL AMAÇ Zarar azaltma ve hazırlıklı olma bilincini vermek Yerel kapasitenin güçlendirilmesi Bilinçlenme-hazırlık-eylem

DERSLER Gönüllülük Zamanlama Sürdürülebilirlik-Kurumsallaşma Yaygınlık : Yetişkin –İlk Öğretim/Lise Eğitimden örgütlenmeye ? Süreçler

Afetler sonrası bilinçlenme Zarar Azaltma: Eğitim Hazırlıklı Olma: FIRSAT PENCERESİ Afetler sonrası bilinçlenme Zarar Azaltma: Eğitim Hazırlıklı Olma: Korku/Kaygı-Kontrol Algısı

Yerel sahiplenme, liderlik ve çok sektörlü katılım ÖNERİLER Yerel sahiplenme, liderlik ve çok sektörlü katılım Zarar azaltma ve hazırlıklı olma kültürü ve planları Tüm risklere yaygınlaştırılması Kurumsallaştırma

ÇANKIRI: AFETLERE HAZIR OLMA

ÇANKIRI DERSLERİ Yerel sahiplenme

GÖNÜLLÜ GÖREVLERİ Yerel katılımcıların ilgisi

MOTİVASYON Plaket ve sertifika töreni

ÇANKIRI’DA EĞİTİM ALANLARIN İZLENMESİ-EĞİTİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ Eğitim alanlarda 400 ve kontrol grubu olarak 400 yetişkin Eğitim Programından bir yıl sonra Değerlendirme amaçlı 800 kişiye anket uygulanması

ÇANKIRI’DA AFET OLMA RİSKİ Önümüzdeki Yıl İçerisinde Çankırı’da Afet Olma Riski Ne Kadardır?   Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=395) 2,30 -3,57* ,000 Eğitim alanlar (N=397) 2,45 * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır.   Afet olma riski 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Afet riski hiç yok, 2) Afet riski biraz var, 3) Afet olma riski çok yüksek

ÇANKIRI’DA AFET OLMASINDAN DUYULAN ENDİŞE Önümüzdeki Yıl İçerisinde Çankırı’da Afet Olmasından Ne Kadar Endişe Ediyorsunuz?   Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=398) 2,18 -3,80* ,000 Eğitim alanlar (N=398) 2,34 * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır.   Afet olmasından duyulan endişe 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç endişe etmiyorum, 2) Biraz endişe ediyorum, 3) Çok endişe ediyorum

ÇANKIRI’DA AFET KAYIPLARI BEKLENTİSİ Çankırı’da Afet Olması Durumunda Ne Kayıp Bekliyorsunuz?   Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=384) 2,19 -2,82* ,005 Eğitim alanlar (N=386) 2,32 * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır.   Kayıp beklentileri 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç kaybımız olmaz, 2) Biraz kaybımız olur, 3) Çok kaybımız olur

AFET ZARARLARINI AZALTABİLME VE ÖNLEM ALMA Afet Zararlarını Azaltabilmek ve Önlem Alabilmek Mümkün müdür?   Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=399) 2,18 -1,86 ,063 Eğitim alanlar (N=400) 2,27  Önlem alabilme olasılığı 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1)Hiç bir önlem alınamaz, 2) Bazı önlemler alınabilir, 3) Kesinlikle önlem alınabilir

AFETLERE HAZIRLIK YAPABİLMEK Afetlere Hazırlıklı Olmak İçin Bir Şeyler Yapılabilir mi?   Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=397) 2,08 -3,03** ,003 Eğitim alanlar (N=400) 2,21 ** p<0.01 düzeyinde anlamlıdır.   Afetlere hazırlıklı olmak için yapılabilecekler 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç bir şey yapılamaz, 2) Bazı hazırlıklar yapılabilir, 3) Kesinlikle hazırlık yapılabilir

OLABİLECEK AFETLERE KARŞI HAZIRLIK  İleride Olabilecek Afetlere Karşı Hazırlık Yaptınız mı?   Eğitim Alanlar Eğitim Almayanlar Frekans ( % ) Evet 102 25.5 53 13.3 Hayır 298 74.5 347 86.8 Toplam 400 100  

AFETLERE KARŞI YAPILAN HAZIRLIKLAR İleride olabilecek afetlere hazırlıklı olmak için neler yaptınız? Yapılan Hazırlıklar Eğitim Alanlar (%) Eğitim Almayanlar (%) Deprem çantası 30 22 Eşyaların sabitlenmesi 25 Eğitim 15 Erzak depolama 12 8 Binamı sağlamlaştırdım 4 Eşyaların düzenlenmesi 2 Buluşma noktası 3 - Deprem sigortası 6 Hayat üçgeni Düdük Su bulundurma 1 Toplam 100

EĞİTİME KATILANLAR ÖĞRETİLENLERİ NE KADAR UYGULADI Frekans ( % ) Bazılarını uygulamaya koydum 204 51 Hiçbirini uygulamaya koymadım 178 45 Hepsini uygulamaya koydum 16 4 Toplam 398 100

EĞİTİME KATILANLAR ÖĞRETİLENLERDEN HANGİLERİNİ UYGULADI Frekans ( % ) Ev içi hazırlık (düdük, el feneri, vs, aileiçi eğitim) 186 89 Evde ve/veya işyerinde tatbikat yapıldı 10 5 Binamı sağlamlaştırdım 4 2 Yeni eve taşındım Deprem sigortası 3 1 Sığınak yaptırdım Toplam 209 100

ÖĞRETİLENLERİ UYGULAMAMA NEDENLERİ Frekans ( % ) Önemsemiyorum, ihmalsizlik 57 36 Zamanım yok, işlerim yoğun 42 26 Ekonomik durumum yeterli değil 21 13 Eğitim yetersiz olduğundan uygulamaya koyamadım 18 12 Ev benim değil, değişiklik yapamıyorum 7 5 Gerek duymadım çünkü evim uygun Bu uygulamaların faydası olmaz 4 2,5 Ekonomik kriz her şeyi unutturdu 1 0,5 Toplam 157 100

SONUÇLAR Eğitim endişeyi , kayıp beklentisini, hazırlıklı olma tutumunu ve risk algısını etkiliyor Ancak, davranış değişikliği daha güç elde ediliyor Eğitim yöntemleri, malzemesi ve sürekliliği İzleme ve değerlendirme

AFETLERLE BAŞA ÇIKMAK Bireysel ve toplumsal değişim ve afet aşamaları Risk belirleme –zarar azaltma kültürü Örgütlenme : Bireyden-yerel toplum-merkezi idare Süreklilik