AFETLERLE YAŞAMAK YA DA AFET YAŞAMAMAK Nuray Karancı Orta Doğu Teknik Üniversitesi Psikoloji Bölümü 14. ULUSAL PSİKOLOJİ KONGRESİ 8 Eylül,2006

Kapsam I:Zarar Azaltmak ve Hazırlıklı Olmak Afet tanımı Acil Destek Vakfı Filmi Afet Yönetimi-Risk Yönetimi Halk katılımı ve eğitimi II.Afet Sonrası Destek Afet Sonrası Psikolojik Tepkiler Psiko-sosyal destek III. Psikologların Yeri EFPA Görevler: Psikologlar Derneği ve Üniversiteler Örgütlenme ve İşbirliği Protokolları IV: Öneriler

Belirli bir coğrafi bölgede nispeten aniden ortaya çıkan, AFET NEDİR ? Belirli bir coğrafi bölgede nispeten aniden ortaya çıkan, kolektif stres yaratan, önemli ölçüde kayıp yaratan ve toplumun yaşantısını sekteye uğratan olaylardır. (Tierney, K)

AFETLERE SOSYAL BİLİMLERİN YAKLAŞIMI FİZİKSEL OLAY ÇEVRE Doğal ve yapılandırılmış SOSYAL YAPI AFET

Risk Yönetimi Tehlikeler Zarar görebilirlik × Afet Yönetimi

ETKİN RİSK YÖNETİMİ Çok sektörlü-disiplinli Sürdürülebilir Katılımlı (STK-Yerel-Merkezi) Kurumsallaşmış Halk katılımı afetin boyutlarını ve afet sonrası psikolojik sıkıntıları azaltacaktır

AFET DÖNGÜSÜ Afet öncesi : Zarar azaltma Hazırlıklı olma Afet Sırası ve Sonrası: Arama – Kurtarma-İlk Yardım Geçici iskan İyileştirme

Zarar Azaltma ve Hazırlıklı Olma: Genel Çerçeve Afetlerin yaratabileceği zararların en aza indirilmesi (örn: İmar planları revizyonu; Binaların depreme dayanımını arttırmak (güçlendirme) ; Eşya sabitleme ; Yasal düzenlemeler; Sigorta , vs) Afet anı ve sonrası için hazır hale gelinmesi (örn: Acil durum planları; ilk yardım becerileri; malzeme stoklamak (yiyecek, içecek, fener, giysi) gibi

AFET ZARARLARINI AZALTMAK VE HAZIRLIKLI OLMAK Çok Boyutlu: fiziksel/yapısal; Örgütsel; Yasal; Psikolojik Çok Paydaşlı : Birey-aile-mahalle-STK-yerel yönetim-bölgesel-ulusal-uluslararası Paydaşlar arasında koordinasyon ve işbirliği

17 Ağustos, 2006, Radikal

ZARAR AZALTMA VE HAZIRLIKLI OLMA: Bilişsel Davranışçı Model Birincil Değerlendirme: Tehlike var mı ? Deprem olur mu ? ,Ne zaman olabilir ?; Olursa can-mal kaybım olur mu ? (KRİTİK FARKINDALIK) İkincil Değerlendirme: Tehlike ile başa çıkılabilir mi ? : Bir şeyler yapılabilir mi ? Kaynaklarım yeterli mi ? Neler ? ; Kimin sorumluluğu ? Bireysel düzey: Başa çıkma becerileri; sosyal destek; kontrol inancı; öz yeterlilik, vb. Hazırlıklı olma: Tehlike =< Bireysel başa çıkma, kaynak

Afetlere Hazırlık Modeli Paton, Smith & Johnston, 2003 Kritik Farkındalık Öz Yeterlilik Süre (-) Risk: Tehdit Algısı Genel Yeterlilik Etkililik Afetlere Hazırlık Afet kaygısı 1 (Tehlike) - Güven(-) Aktif başa çıkma Afet Kaygısı 2 (Genel afet)

TEHLİKE VAR MI?: Kritik Farkındalık/ Risk Algısı Büyük çoğunluk EVET (Erzincan, Dinar ve İstanbul örneklemlerinde)

(Bakırköy) İstanbul ‘da Seçilmiş Konutların Takviye Edilmesine Yönelik Fizibilite Çalışması İstanbul, 2005 (Bakırköy, 2400 hane): Please note that this is a Feasibility Study, not a project to implement retrofitting on the buildings. It will provide information to help make decisions on retrofitting.

Bakırköy Özet Depremi erteleme- “gerçekçi olmayan iyimserlik” Tehlike/Zarar algısı yüksek Genel yeterlilik ( % 83) Öz yeterlilik (% 50) Güçlendirme faydalı Maliyet ve taşınma en önemli zorluklar Yasal değişiklik (kat malikleri) ve kredi desteği

ZARAR AZALTMAK İÇİN BİR ŞEYLER YAPILABİLİR Mİ ? Önlem alınabilir mi ( Genel Yeterlilik ) ? (Yordayan: Eğitim) Erzincan : % 82 Dinar: % 71 Siz bir şeyler yapabilir misiniz ? (Öz -Yeterlilik) Erzincan: % 47 Dinar: % 46

ZARAR AZALTMAK İÇİN ÖNLEM ALMAK KİMİN SORUMLULUĞU ? Erzincan Karancı ve ark ,1994 ( % ) Dinar Karancı ve ark ,1996 Marmara Kasapoğlu ve Ecevit, 2004 Devlet 49 46 81.7 Belediye 31 39 Vatandaş 33 26 Valilik 23 7 Müteahhit 14 6

HAZIRLIK YAPTINIZ MI ? Erzincan (Karancı ve ark,1993) : % 30 Dinar (Karancı ve ark, 1996): % 13 Çankırı (Karancı ve ark, 2005) : % 13 İstanbul (Fişek ve ark, 2002): % 2 - % 30 İstanbul (Karancı ve Şakiroğlu, 2004): % 19 (yeterli hazırlık yaptım)

Neden yeterli hazırlık yapmadınız Neden yeterli hazırlık yapmadınız ? (İstanbul ; Karancı ve Şakiroğlu, 2004) Hazırlık yapmama nedeni % İhmal 45.4 Binama güveniyorum 29.8 Yeterli param yok 25.7 Kiracıyım 19.7 Yeterli zamanım yok 16.5 Bu evden taşınacağım 14.7 Ne yapacağımı bilmiyorum 13.8 Tanrı bilir, gerek yok 11.5 Deprem olmaz 6.4

İyimserlik yanlılığı: Yaygın ve yanlış varsayımlar Başkalarına olabilir ama bana bir şey olmaz Benim olduğum yerde olmaz Olursa bile bana bir şey olmaz Ben herkesden daha çok hazırlıklıyım (Burger ve Palmer, 1992; Spittal ve ark, 2005)

Hazırlıklı olma ile ilişkili değişkenler Korku/kaygı Kontrol algısı ve Kontrol Odağı Eğitim Gelir Yaş Tehdit algısı Öz Yeterlilik Afet deneyimi ? Gelir/Tehdit algısı (Yüksek gelir) (Fişek ve ark, 2002 ;Karancı, Akşit, Dirik, 2002; Karancı ve Rüstemli, 1993; Karancı ve Şakiroğlu ,2004; Sattler ve ark., 2000)

HAZIRLIKLI OLMAK NASIL SAĞLANIR ?

ÇANKIRI: AFETLERE HAZIR OLMA:Yerel Eğiticilerden Halka (Karancı, Akşit & Dirik, 2002)

GENEL AMAÇ Zarar azaltma ve hazırlıklı olma bilincini vermek (Risk kültürü) Somut eylem planları geliştirtmek Yerel kapasitenin güçlendirilmesi Bilinçlenme-hazırlık-eylem planları ve eylem

ÇANKIRI DERSLERİ Yerel sahiplenme

GÖNÜLLÜ GÖREVLİ Yerel katılımcıların ilgisi

MOTİVASYON Plaket ve sertifika töreni

ÇANKIRI’DA EĞİTİM ALANLARIN İZLENMESİ-EĞİTİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ Eğitim alanlarda 400 ve kontrol grubu olarak 400 yetişkin Eğitim Programından bir yıl sonra Değerlendirme amaçlı 800 kişiye anket uygulanması

ÇANKIRI’DA AFET OLMA RİSKİ Önümüzdeki Yıl İçerisinde Çankırı’da Afet Olma Riski Ne Kadardır?   Ortalama t p Eğitim almayanlar (N=395) 2,30 -3,57* ,000 Eğitim alanlar (N=397) 2,45 * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır.   Afet olma riski 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Afet riski hiç yok, 2) Afet riski biraz var, 3) Afet olma riski çok yüksek

ÇANKIRI’DA AFET OLMASINDAN DUYULAN ENDİŞE Önümüzdeki Yıl İçerisinde Çankırı’da Afet Olmasından Ne Kadar Endişe Ediyorsunuz?   Ortalama t p Eğitim almayanlar (N=398) 2,18 -3,80* ,000 Eğitim alanlar (N=398) 2,34 * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır.   Afet olmasından duyulan endişe 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç endişe etmiyorum, 2) Biraz endişe ediyorum, 3) Çok endişe ediyorum

ÇANKIRI’DA AFET KAYIPLARI BEKLENTİSİ Çankırı’da Afet Olması Durumunda Ne Kadar Kayıp Bekliyorsunuz?   Ortalama t p Eğitim almayanlar (N=384) 2,19 -2,82* ,005 Eğitim alanlar (N=386) 2,32 * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır.   Kayıp beklentileri 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç kaybımız olmaz, 2) Biraz kaybımız olur, 3) Çok kaybımız olur

AFETLERE HAZIRLIK YAPABİLMEK Afetlere Hazırlıklı Olmak İçin Bir Şeyler Yapılabilir mi?   Ortalama t p Eğitim almayanlar (N=397) 2,08 -3,03** ,003 Eğitim alanlar (N=400) 2,21 ** p<0.01 düzeyinde anlamlıdır.   Afetlere hazırlıklı olmak için yapılabilecekler 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç bir şey yapılamaz, 2) Bazı hazırlıklar yapılabilir, 3) Kesinlikle hazırlık yapılabilir

OLABİLECEK AFETLERE KARŞI HAZIRLIK  İleride Olabilecek Afetlere Karşı Hazırlık Yaptınız mı?   Eğitim Alanlar Eğitim Almayanlar Frekans ( % ) Evet 102 25.5 53 13.3 Hayır 298 74.5 347 86.8 Toplam 400 100  

EĞİTİME KATILANLAR ÖĞRETİLENLERİ NE KADAR UYGULADI Frekans ( % ) Bazılarını uygulamaya koydum 204 51 Hiçbirini uygulamaya koymadım 178 45 Hepsini uygulamaya koydum 16 4 Toplam 398 100

EĞİTİME KATILANLAR ÖĞRETİLENLERDEN HANGİLERİNİ UYGULADI Frekans ( % ) Ev içi hazırlık (düdük, el feneri, vs, aileiçi eğitim) 186 89 Evde ve/veya işyerinde tatbikat yapıldı 10 5 Binamı sağlamlaştırdım 4 2 Yeni eve taşındım Deprem sigortası 3 1 Sığınak yaptırdım Toplam 209 100

ÖĞRETİLENLERİ UYGULAMAMA NEDENLERİ Frekans ( % ) Önemsemiyorum, ihmal 57 36 Zamanım yok, işlerim yoğun 42 26 Ekonomik durumum yeterli değil 21 13 Eğitim yetersiz olduğundan uygulamaya koyamadım 18 12 Ev benim değil, değişiklik yapamıyorum 7 5 Gerek duymadım çünkü evim uygun Bu uygulamaların faydası olmaz 4 2,5 Ekonomik kriz her şeyi unutturdu 1 0,5 Toplam 157 100

SONUÇLAR Eğitim endişeyi , kayıp beklentisini, hazırlıklı olma tutumunu ve risk algısını etkiliyor Ancak, davranış değişikliği daha güç elde ediliyor Eğitim yöntemleri, malzemesi, kültürel uygunluk ve sürekliliği (Dünya Bankası Projesi) İzleme ve değerlendirme

AFETLERLE BAŞA ÇIKMAK Bireysel ve toplumsal gelişim Afet öncesi, sırası ve sonrası Risk belirleme –zarar azaltma kültürü Çok disiplinli yaklaşım Örgütlenme : Bireyden-yerel topluma-merkezi idareye Süreklilik

AFET SONRASI PSİKOLOJİK TEPKİLER

AKUT DÖNEM Fizyolojik uyarılma Mantıklı düşünememe Her şey gerçek dışı Duygularda karmaşa (kaygı, korku, öfke, sinirlilik, çaresizlik, üzüntü) Şok Suçluluk; kaygı, güvensizlik

PSİKOLOJİK TEPKİLER: AKUT DÖNEM Davranışsal: Yerinde duramama; uyku bozukluğu; iştahta değişim; içki/sigara Bilişsel: bellek ve dikkat sorunları Afet ile ilgili yinelenen düşünce ve hayaller

TEPKİ DÖNEMİ Afeti hatırlatan durum ve uyaranlardan kaçınma Gerginlik, korku Huzursuzluk-depresyon Kendini kopuk ve yalnız hissetme Korkutucu rüya ve kabuslar Suçluluk duyguları

İYİLEŞME Tepkilerin şiddeti azalır Günlük yaşama ilgi Gelecekle ilgili planlar Duygusal açıdan toparlanma

TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞU (TSSB) Travmatik bir olayla karşılaşmak: Ölüm/ ölüm tehdidi yaşamak ve aşırı korku-çaresizlik Olayı çeşitli şekillerde yeniden yaşamak Olay ile ilgili durumlardan kaçınma; tepkisizlik; içe dönme Aşırı uyarılmışlık belirtileri (öfke/gerginlik; uyku ve dikkat sorunları) Belirtilerin bir aydan uzun süre görünmesi; % 10-15

RİSK FAKTÖRLERİ Yoğun kayıp-afet etkisine maruz-ölüm korkusu Kadın olmak Sosyal destek eksikliği Yakın geçmişte kayıp yaşamış olmak Psikiyatrik hastalık öyküsü Psiko-sosyal sorunları olmak Aile problemleri Başa çıkma yolları Kişilik özellikleri (iyimserlik; yeterlilik; Kontrol; Öz saygı gibi) Afet sonrası olumsuz koşullar/olaylar

ANORMALLİK YANLILIĞI Afetlerin tüm sonuçları olumsuz değildir Bireysel ve toplumsal gelişim/güçlenme olabilir Afetler sonrası topluluklarda kenetlenme, sosyal yardımlaşma ve destek artar Marmara-Düzce depremi sonrası örnekler (STK lar; TPD Kapasite geliştirme; Kızılay ortak protokolü, Yasal düzenlemeler, vs)

TRAVMA SONRASI GELİŞİM

TSG NEDİR ? Travmatik bir olayla mücadele çabaları sonucunda ortaya çıkan olumlu (bilişsel, duygusal, davranışsal) dönüşüm. Süreç ve sonuç

Travma Sonrası Gelişim (TSG) Tedeschi, Park & Calhoun TSG Süreç ve Sonuç Travmatik Olay (Psikolojik sismik olay) Varsayımlar: Zarar görebilirlik; Anlam ve amaçlar; öz saygı-güven Bilişsel İşlemleme (Yeniden yapılandırma) TSG (bilişsel, Duygusal, davranışsal) ”strese bağlı gelişim” Sıkıntı/ Stres

TRAVMAYA BAĞLI GELİŞİM ALANLARI Kendilik Algısı: Öz-güven; Öz-yeterlilik; Başa çıkma becerileri; zarar görebilirlik algısı,anı yaşama,güçlenme Kişilerarası ilişkiler: Başkalarına sevgi-şefkat; yakınlık, empati, fedakarlık, yardım; açılım, destek Yaşam Felsefesi: Öncelikler; yaşamım kıymetini bilme; yaşamı bir hediye olarak alma; Anlam ve amaçlar; manevi gelişim; bilgelik

Travma Sonrası Gelişim: Kavramsal Model Schaefer & Moos, 1992 Çevresel sistem kaynakları IV Bilişsel değerlendirme (kontrol; stres; şiddet) ve Başa çıkma V Olumlu sonuçlar ve dönüşümler III Yaşam krizleri veya geçişler Olayla ilgili faktörler II Bireysel Kaynaklar

Uyumu Yordayıcı Çok Yönlü Risk Modeli (Freedy ve Kilpatrick, 1993 ) Afet-Öncesi Afet-Sırası Afet Sonrası Ruh Sağlığı Sonuçları Hafif/geçici veya Şiddetli/kalıcı; Olumsuz/Olumlu Demografik özellikler (kadın; çocuk; yaşlı; eğitim) Ruh sağlığı tarihçesi (kaygı) Şiddetli yaşam olayları Düşük şiddetli yaşam olayları Afete maruz kalma (ani; yaşamsal tehdit; zararın istenerek verilmesi; dehşet sahneleri) Afetin değerlendirilişi (Kontrol; Tahmin edilebilirlik ; Yaşamsal tehdit algısı) Temel ihtiyaçlar İlk stres düzeyi ( Şartlanmış duygusal tepkiler) Stresli yaşam olayları ((Akut & süregelen) Kaynak kaybı (obje; Durum; kişilik; enerji) Başa çıkma stratejileri Sosyal Destek Depresyon Kaygı Bedensel Yakınmalar Madde kötü kullanımı PTSD OLUMLU GELİŞİM

Çalışmalarda kullandığımız ölçekler Strese Bağlı Gelişim Ölçeği SRGS (Park, Cohen ve Murch, 1996) Örnek Maddeler: “Sizin için ne derece geçerli ? (Hiç.....Çok)(1-3) (50 madde) Düşündüğümden daha güçlü olduğumu öğrendim Yaptıklarım için daha fazla sorumluluk almayı öğrendim

Travma Sonrası Gelişim Ölçeği (PTGI) Tedeschi & Calhoon, 1996 “......” dolayı yaşanan değişikliğin derecesi ? “Hiç yaşamadım”____ Çok fazla yaşadım (0-5) (21 Madde) Alanlar: Başkaları ile ilişkiler: “İlişkilerimde gayret göstermeyi öğrendim” Yeni Olanaklar: “Önüme daha önce karşılaşmadığım fırsatlar çıktı” Bireysel güçlülük: “Kendime daha fazla güvenmeye başladım” Manevi Değişim: “Dini inancım daha güçlendi” Hayatın kıymetini anlama: “Yaşamımın değerini daha iyi anladım”

Yapılan Çalışmalar Çalışma Örneklem SRGS (Park ve ark.)(1-3) Korelasyonlar Stres Belirtileri Güneş, 2001 Marmara Depremi (336) Adapazarı (6 ay sonra) 2.36 (.47) (Alfa: .94) IES ( .26 **) SCL-40 ( .13* ) Yaşam teh. (.13*) Tanrıdağlı, 2005 MAG/NMAG (200) (Gölcük –İzmit)(4.5 yıl sonra) 2.46 (.04)MAG 2.37 (.04) NMAG (Alfa: .95) Kayıp algısı(.22 **) Yaşam teh. (.23**) Kesimci, 2003 Meme Kanseri (100) (ameliyat ort :19 ay (1-156) 2.86 (.25) BDI: -.58** Umutsuzl.( -.60**) Birol,2004 Trafik kazası (200)( min. 6 ay) 2.18 (.59) (Alfa: .98) IES (.21**) Elçi,2004 Otistik Çocuk ebeveyn (136) (çoc.yaş: 8.9 (5.2) PTGI (0-5) 3.08 Anne; 2.72 Baba (Alfa: .88) Tükenmişlik F1(kişisel yetersizlik) (-.22*)

Travma Sonrası Gelişim’in Yordayıcıları

Otistik Çocuk ebeveyn (136) PTGI Örneklem Öncesi Sırası Sonrası Gelişim Marmara Depremi-Adapazarı (336) + Problem od/iyimser + intrusive düşünce(IES) + SCL SRGS R2 =.28 MAG –MAG olmayan(200) + Problem od +Kaderci + MAG R2 =.35 Meme Kanseri (100 kadın) - Gelir düzeyi + Sosyal Destek - Depres R2 =.61 Trafik kazası (200) - Sosyal Güvence + Yaşamsal tehdit R2 =.53 Otistik Çocuk ebeveyn (136) -evlilik yılı (b) + yaş (b) + Sosyal Destek (b;a) + Problem od/iyimser(b;a) PTGI R2 =.25 anne; .30 baba

Sonuçlar İyi-Kötü bir arada: Travma sonrası gelişim ve travmanın şiddeti/sıkıntısı Depresyon (-) Sıkıntı/stres gelişime giden bir yol olarak da yorumlanabilir Olumsuzluk yanlılığı ? Travma yaşayanlarla yapılan çalışmalarda olumluyu dinlemek, duymak, odaklanmak ve güçlendirmek

Psikolojik Destek Normalleştirme Paylaşım Afet sonrası olumsuz olayların azaltılması Bilgilendirme Katılım-kontrol Afet yaşayanların yakınları Afet çalışanları

Başa çıkma yollarının önemi : Güçlendirme ; toplum/afet yaşayan temelli yaklaşımlar Katılım, hazırlıklı olma, zarar azaltma Sadece afet sonrası değil, öncesi döneme de odaklanmak Psikososyal Yaklaşım: Aktif, kendi kaynakları olan afet yaşamış bireyler (Survivor vs Victim) Çaresizliği azaltmak Tarama çalışmaları ve gerekli profesyonellere yönlendirme (TSSB, Major depresyon gibi )

PSİKOLOGLAR OLARAK HAZIR MIYIZ ?

EFPA, Afet, Kriz ve Travma Psikolojisi Komitesi http://disaster. efpa

Çalışma Alanları Afet, Kriz ve Travma Psikolojisi   Afet zararlarını azaltma ve hazırlıklı olma konularında halkın/STK bilınçlendirilmesi ve eğitimi Afetler öncesi eğitim çalışmaları Afet ve krizlere erken müdahale Afet ve kriz durumlarında uygulanacak psikososyal destek programları planlanması ve yürütülmesi Özel gruplar için psikososyal destek (engelliler, çocuklar, yaşlılar, göçmenler, türistler, gibi) Akut Stres Bozukluğu ve Travma Sonrası Stres bozukluğu tanıma ve tedavi Travma Sonrası Gelişimi hızlandırma teknikleri

Üye ülkelerde Afet-Travma çalışma gruplarının oluşturulması Eğitimin psikoloji lisans/Y.Lisans programlarında dersler olarak yer alması :” tüm psikologların afet, kriz ve travma psikolojisi konularında temel bilgilerle donatılmasını sağlamak” Geçmiş afetlerden dersler: İyi-kötü örnekler Avrupa afet ağının kurulması ve afetler sonrası gözlem/değerlendirme Ölçekler ve araştırma ilkeleri/etik Afet/Travma konusunda eğitimler düzenlemek (hedef gruplar;Düzeyler ;Yöntemler ;Standartlar (örn; Finlandiya 50 saat)

Eğitim hedef kitleler ve Düzeyler: Profesyonel olmayanlara (STK üyeleri, mahalle gönüllüleri gibi) :Psikolojik ilk yardım; Öz bakım Profesyonellere : Psikolojik İlk Yardım; Öz bakım; anlamlandırma toplantıları yönetimi; Psikososyal destek programları Travma uzmanlık alanında çalışanlara Afet Yöneticilerine (Zarar azaltma ve hazırlıklı olma programları)

Öneriler TPD Kriz ve Travma Komisyonu : Güçlendirmek , genişletmek (Sosyal Psikoloji gibi) ve Etkinleştirmek Şubeler arası koordinasyon ve örgütlenme Eğitim düzeyleri, hedef kitlelerin (psikolog; diğer meslek grupları, STK lar; afet çalışanları gibi) ve Standartların belirlenmesi Tarama ve takip çalışmaları için değerlendirme araçları paketleri Üniversitelerde “Afet Psikolojisi” dersleri

Afetler öncesi zarar azaltma ve hazırlıklı olma konularında çalışmalar Diğer disiplinlerle işbirliği (Mühendisler, Mimarlar, jeologlar, kamu yöneticileri, Belediyeler, gibi) Çalışmaların sistemli olarak tüm afetlere yaygınlaştırılması Afet sonrası yapılacaklarla ilgili eylem planları Uygulamalar sonrası izleme ve değerlendirme

Teşekkürler