ABD Sonrası Irak ve Türkiye-Irak İlişkilerinin Geleceği

Sunum Planı Bölüm: Irak Coğrafi Yapı Demografik Yapı Bölüm: ABD Müdahalesi Sonrası Irak (2003 – 2010) Irak’ın Siyasi Yapısı Son Seçimler Ardından Önemli Siyasi Gruplar ve Aktörler Bölüm: Türkiye ve Diğer Güçlerin Irak’la İlişkileri Diğer Ülkelerin Irak Politikası Türkiye’nin Irak Politikası ABD’nin Çekilmesinin Ardından Irak’ın Geleceği ve Türkiye’ye Etkileri

1.Bölüm: Irak’ın Coğrafi ve Nüfus Yapısı

Irak’ın Konumu Irak, kuzeyinde Türkiye, doğusunda İran, güneyinde Kuveyt ve Basra Körfezi güneybatısında Suudi Arabistan ve Ürdün, kuzeybatısında ise Suriye ile çevrili bir ülkedir. Irak’ın başta İran olmak üzere bu komşuları ile olan ilişkileri kendi iç ve dış politikalarını oluşturma sürecinde önemli etkileri olmuştur.

Irak’ın Su Kaynağı Fırat ve Dicle Nehirleri Irak’ın bir diğer önemli coğrafi unsurlarını oluşturur. Fırat Nehrinin uzunluğu 2.900 kilometredir. Türkiye’nin doğusunda doğan Fırat, Suriye üzerinden Irak’a girer. Dicle Nehri ise 1970 km. uzunluğundadır. Dicle tıpkı Fırat gibi Türkiye’den doğar ve Irak’a girer. Bu iki nehir Irak’ın güneyinde birleşerek Şattü’l-Arab denizine dökülür.

Petrol Kaynakları Şekilde görüldüğü gibi, koyu siyah noktalar ile Irak’ta İşletmeye açılmış petrol yatakları gösterilmektedir. Yine şekilde Anlaşıldığı gibi, bu petrol yataklarının büyük bölümü Irak’ın kuzeyi ve güneyinde bulunmaktadır. ancak Bağdat çevresindeki “Sünni üçgen”in altında henüz işletmeye açılmamış geniş bir petrol rezervi bulunduğu tahmin edilmektedir.

Nüfus Yapısı Dini Olarak: Müslüman (Şii – Sünni) Hıristiyan (Asuri – Ermeni – Nasturi - Keldani ) Etnik Olarak: Arap – Kürt - Türkmen

2. Bölüm: ABD Müdahalesi Sonrası Irak (2003 – 2010)

Baasızlaştırma Politikası 22 Mayıs 2003’te resmen göreve başlayan ABD Irak temsilcisi Paul Bremer, ilk olarak “De-baathification” olarak adlandırılan süreci başlattı. Buna göre, işgal öncesinde Irak devletinde kilit noktalarda görev alan kişiler yeni oluşacak yönetimde ve devlet yapılanmasında yer alamayacaktı. Bu çerçevede Paul Bremer, Savunma Bakanlığını (Irak’ın düzenli ordusunu) ve İçişleri Bakanlığını (yani polis teşkilatını) feshetti. Bakanlıklarda görev alan yaklaşık olarak 385.000 ordu görevlisi, polis teşkilatından 285.000 kişi ve özel kuvvetlerdeki 50.000 kişinin görevden alınması sonucunda, Irak’ta merkezi devlet yok oldu.

Irak’ın Siyasi Yapısı Irak siyasetinin başarısız bir yapılanmaya sahip olmasının en büyük nedeni etnik ve mezhep temelli siyasi partilerin sisteme egemen olmalarıdır. Bunun nedeni de ABD yapımı Irak geçici hükümet yapısıdır. Irak’ın siyasi aktörleri Irak’ın uluslaşma ve devletleşme sürecinde olumlu katkı sağlayamamıştır.

Mart 2010 Irak Seçim Sonuçları Parti Kazanılan Sandalye Irakiyye (I. Allavi) 91 Sandalye Kanun Devleti Koalisyonu (Nuri el-Maliki) 89 Sandalye Irak İslam Yüksek Konseyi 70 Sandalye Kürdistan Koalisyonu 43 Sandalye Goran Partisi (Değişim) 8 Sandalye Irak Uzlaşısı (Tavafuk) 6 Sandalye Irak’ın Birliği İttifakı 4 sandalye Kürdistan İslam Birliği 4 sandalye Kürdistan İslami Cemaati 2 sandalye

Şii Siyasi Aktörler Kanun Devleti Koalisyonu (Nuri al-Maliki) Irak Ulusal İttifakı: - Irak İslam Yüksek Konseyi (al-Hekim) - Sadırcı Hareket (Mukteda al-Sadr) - Ulusal Reform Hareketi (İbrahim al-Caferi) - Fazilet Partisi - Irak Ulusal Kongresi

Sünni ve Ulusalcı Siyasi Aktörler Irakiyye İttifakı: - Iyad Allawi - Tarık Haşimi - Adnan al-Duleymi - Irak Türkmen Cephesi Irak Uzlaşısı (Tavafuk) Irak’ın Birliği İttifakı

Kürt Siyasi Aktörler Kürdistan İttifakı Listesi - KDP - KYB Goran (Değişim Hareketi) Kürt İslam Birliği Kürdistan İslami Cemaati

3. Bölüm: Türkiye ve Diğer Güçlerin Irak’la İlişkileri

Türkiye’nin Irak Politikası(1) Türkiye, merkezi yönetimin daha güçlü olduğu bir Irak istemektedir. Aynı zamanda toprak bütünlüğünü savunmaktadır. Kürt meselesi nedeniyle Kuzey Irak’taki siyasi oluşumun devletleşmeye doğru gitmesini istememektedir. Türkiye kendi güvenlik algılamaları. Bunun sonucunda ABD ve Irak’la oluşturulan teröre karşı üçlü mekanizma.

Türkiye’nin Irak Politikası(2) Türkiye Irak ile sadece hükümetler arası ilişki kurmamakta, Irak’ta çok yönlü bir diplomasi uygulamaktadır. Türkiye’nin tüm siyasi gruplar ile yakın ilişkisi bulunmaktadır. Türkiye’nin özellikle Sünni grupları Irak siyasi sistemine dahil edilmesinde önemli bir katkısı olmuştur. Türkiye 2008 sonrası IKBY ile hem siyasi hem de ekonomik ilişkilerini geliştirmiştir. Türkiye Irak’ta siyasi gruplar arsında dengenin olmasını istemektedir.

Türkiye’nin Irak Politikası(3) Son dönemde gelişen ekonomik ilişkiler. Günümüzde Türkiye’nin Irak’a ihracatı 6 Milyar Dolar civarında. Türkiye enerji, inşaat ve sağlık alanında yatırım yapmakta. Türkiye Irak’a olan İhracatı artırmak istiyor. Türkmenlerin durumu, Türkiye’nin Irak politikasını yönlendiren diğer önemli unsurdur.

İran’ın Irak Politikası İran bölgede kendine müttefik olabilecek, özellikle dış politikada kendisiyle birlikte hareket eden bir Irak istemektedir. Irak, yıllık 20 Milyar Dolar ile İran’ın en çok ihracat yaptığı ülkedir. İran’ın Şiilerin yoğun olarak yaşadığı Güney Irak’ta önemli yatırımları bulunmaktadır. ABD’nin Irak müdahalesinden en çok faydalanan ülke İran olmuştur. İran, bu süreçte İran’dan Irak’a geri dönen Şii nüfusu etkin bir şekilde kullanmıştır. İran günümüzde Irak iç siyasetine en rahat müdahale edebilen ve yönlendiren ülkedir.

ABD’nin Irak Politikası(1) ABD Irak’tan çekildikten sonra, başta İran olmak üzere diğer bölge ülkelerinden etkilenmeyecek, bölgenin güvenlik dengelerini sarsmayacak kendi ayakları üzerinde durabilen demokratik bir Irak istiyor. İsrail faktörü, ABD’nin Irak politikasını belirleyen önemli unsurlardan biridir. Iraq Study Group’un hazırladığı rapor ABD’nin Irak politkasına yön vermiştir. Raporun Türkiye için önemi.

ABD’nin Irak Politikası(2) ABD bu doğrultuda Irak’ta ulusalcı ve seküler oluşumları desteklemektedir. Son dönemde ABD’nin Irak’ta sivil toplum güçlerinin güçlendirilmesi için özel çalışmalar yapmaktadır. ABD, Irak’tan çekildikten sonra iyi ilişkilerini sürdürebileceği, bölgede kendine müttefik olarak görebileceği bir Irak görmek istiyor. ABD Irak’taki ticari yatırımlarına ve enerji yollarının güvenliğine de önem vermektedir.

İsrail’in Irak Politikası İsrail’in bölge politikası güvelik eksenlidir. Bunun dışında bölgede Arap olmayan diğer topluluklarla siyasi ilişkilerini geliştirmek ister. İsrail, İran’ın kendisine karşı olan grupları (Hamas, Hizbullah) desteklediğini bilmekte ve Irak’ta buna benzer bir durumun olmasını istememektedir. İsrail gerek tarihi ilişkilerinden gerekse siyasi çıkarlarından dolayı Irak’ta Kürt grupları desteklemektedir.

Suriye’nin Irak Politikası(1) Suriye pragmatist ve esnek bir dış politikaya sahiptir. İran ile İsrail’e karşı Hamas ve Hizbullah’ı destekleme konusunda işbirliği içinde olan Suriye, Irak konusunda farklı bir politika izlemektedir. Suriye’nin S.Arabistan veya İran gibi Sünni-Şii konusunda taraf olması beklenemez. Suriye, ABD ile ilişkilerin düzeltmeye çalışmaktadır Suriye, Türkiye gibi Irak’ın toprak bütünlüğünü savunmakta, daha güçlü bir merkezi hükümetin oluşmasını desteklemekte ve etnik-mezhepsel çatışmadan çekinmektedir. Aynı zamanda Irak’ın kuzeyinde oluşabilecek bir Kürt devletine de karşıdır.

Suriye’nin Irak Politikası(2) Suriye, İran gibi Irak’ta Şii eksenli bir politika izlememektedir. Yine Türkiye gibi Suriye Irak’taki bütün gruplar ile siyasi ilişki kurmaya çalışmaktadır. Bu konuda Suriye’nin avantajı, geçmişte Saddam Hüseyin’e muhalefet edip Suriye’ye sığınan ve günümüzde Irak’ta aktif siyaset yapan kişilerle yakın siyasi ilişkiye sahip olmasıdır. Suriye’de savaş sonrasında Iraklı mülteci sayısı 2 Milyona kadar çıkmıştır. Günümüzde bu sayı 1.2 Milyona yakın olduğu tahmin etmektedir. Suriye Irak’ta güvenliğin tekrar sağlanmasını ve bu nüfusun Irak’a dönmesini istemektedir.

S.Arabistan ve Körfez Ülkelerinin Irak Politikası Benzer tehdit algılamalarından dolayı bu ülkeler birbirine benzer Irak politikası izlemektedir. Bu ülkelerde %10 ile %20 arasında, değişen oranlarda Şii nüfusu bulunmaktadır. Irak’ta yaşanabilecek bir iç savaşın kendi ülkelerini olumsuz etkilemesinden kaygılanmaktadırlar. Irak’ta İran yanlısı bir hükümetin Irak’a hakim olmasının istememektedirler. Bu durumun ileri de kendileri için tehlike yaratabileceğini düşünüyorlar. Irak, S.Arabistan’ı teröre karşı yeterince mücadele etmemesinden dolayı eleştirmektedir. Bu durun iki ülke arasındaki iyi ilişkilerin önüne geçmektedir.

Ürdün’ün Irak Politikası Ürdün Irak’ın bütünlüğünü istemektedir. İlerde yaşanabilecek bir bölünme veya iç savaşın kendi ülkesini olumsuz etkileyeceğini düşünmektedir. Mülteci sorunu Ürdün’ün diğer bir sorunudur. ABD müdahalesinden sonra 700.000’e çıkan mülteci sayısı günümüzde 450.000 civarında olduğu tahmin ediliyor. Irak ve Ürdün’de yaşayan akraba aşiretler nedeniyle Ürdün, Irak’ta Sünnilerin ülke yönetiminde daha etkin olmasını istemektedir.

4. Bölüm: ABD Sonrası Irak’ın Durumu ve Türkiye’ye Etkileri

ABD-Irak (SOFA) Anlaşması 2009’un başında yürürlüğe giren bu anlaşma 28 Kasım 2008 tarihinde Irak parlamentosu tarafından onaylamıştır. Bu anlaşmaya göre ABD kademeli olarak 2011’in sonuna kadar Irak’ta çekilecektir. Son bombalama eylemleri? ABD zamanında çekilecek mi? İran’ın etkisi?

ABD Sonrası Irak(1) Günümüzde hala Irak hükümeti kurulmadı. Yakın zamanda kurulsa bile kurulan bu hükümetin bir yıl içinde kendi ayakları üstünde durabilen, diğer ülkelerden ve yasa dışı örgütlerden etkilenmeyen bir ülke haline getirmesi oldukça zordur. İyi Senaryo: Yakın zamanda ulusal uzlaşma ile kurulmuş bir hükümetin olması. Bu hükümetin diğer ülkelere tehdit oluşturmaması ve bölgedeki dengeleri olumsuz etkilememsi. Irak’ta yatırımların ve bölge ülkeleri ile işbirliğin artması.

ABD Sonrası Irak(2) Kötü Senaryo: Uyumlu bir hükümetin oluşmaması. Demokratik haklara saygı duyulmaması ve siyasi istikrarın oluşmaması. Bunu sonunda iç çatışmaların artması. Toplumun değişen sosyal dokusu.

Irak’ta Sorun Yaşanabilecek Alanlar(1) Dış güçler: Irak güçlü bir devlet yapılanmasına sahip olmadığı için diğer güçler tarafından yönlendirilmeye açık bir ülkedir. Diğer ülkelerin müdahalesi ülkedeki istikrarı olumsuz etkileyebilir. Yerel Seçimler ve Kürtler: ABD’den sonra özellikle tartışmalı bölgelerde yerel seçimler döneminde çatışma olasılığı bulunmaktadır. Bu bölgeler Musul, Kerkük ve Diyale’dir. Lider sorunu: Demokratik siyasi kültürün oluşmadığı ülkede, gelecekteki Irak liderlerinin patronaj yapıyı ülkede oluşturmaya çalışmaları ve sistemin totalitarizme kayması (Malik Örneği)

Irak’ta Sorun Yaşanabilecek Alanlar(2) Federasyon, özerklik sınırlarının tam olarak hala anlaşılmaması Kerkük meselesi (140. Madde) Doğal kaynakların paylaşımı Terör örgütlerinden arınılmamış olunması Silahlı güçler. ABD’nin silahları hibe etmesi.

ABD Sonrası Türkiye - Irak İlişkileri(1) İşbirliği Alanları: 2009 yılında “Türkiye – Irak Yüksek Düzeyli İşbirliği Anlaşması” yapıldı. Bu anlaşma sırasında yapılan toplantılar sonucunda 48 anlaşma imzalandı. Bu anlaşmanın amacı iki ülke bakanları arasında koordinasyonu artırmak ve ülkeler arasındaki ilişkileri geliştirmek. Bu anlaşma sonucunda, terör alanında işbirliği yapılacak ve Türkiye Irak’a askeri eğitim alanında destek verecek. Yeni bir sınır kapısı açılacak. Yumurtalık boru hattı yenilenecek. Türkiye Irak arasındaki demiryolları yenilenecek.

ABD Sonrası Türkiye - Irak İlişkileri(2) Doğal kaynaklar ve Nabuco projesi. Savaş nedeniyle büyük hasar gören şehirler ve altyapıları yeniden yapılanmaya ihtiyacı bulunmaktadır. Türkiye bu alanda kuzey Irak’taki gibi tüm Irak’ta yatırımlarını artırabilir. Türkiye önümüzdeki dönemde de sadece hükümetler arasında ilişkiyi değil, Irak’ta çok yönlü diplomasiyi devam ettirecektir. Bu durum tüm grupların Türkiye’ye ihtiyacını artıracaktır.

Türkiye – Irak Arasında Sorun Yaşanabilecek Alanlar İlişkilerde siyasi gruplar arasında dengenin korunması. Irak’ın Türkiye’ye verdiği nota. Su Sorunu. Sınır Ötesi Müdahaleler.

Türkiye’nin Bölgesel Rolüne Etkisi Türkiye’nin Irak’taki tüm gruplar ile iyi ilişkileri olması, ABD’nin çekilmesinden sonra önemini artıracaktır. Bu anlamda Türkiye’den beklentiler artacaktır. Şimdiye dek İran, Suriye ve Arabistan teröre verdiklere destek nedeniyle eleştirilmiştir. Türkiye ise Irak ile ilişkilerinde diplomatik yolları seçmiştir. Bu durum Türkiye’yi diğer ülkelere göre ayrı bir konuma sokmaktadır.

Kaynaklar Polk, William, Irak’ı Anlamak, NTV Yayınları, İstanbul, 2007. Özcan, Mesut, “Irak: Ortadoğu’nun Etnik ve Kültürel Minyatürü”, Değişen Toplumlar Değişmeyen Siyaset: Ortadoğu, Ed-Fulya Atacan, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 2004. Stansfield, Gareth, “Çarpışan Milliyetçilikler ve Irak Devletinin Çöküşü”, Değişen Toplumlar Değişmeyen Siyaset: Ortadoğu, Ed. Fulya Atacan, Bağlam Yayıncılık, 2004. Orsam, 7 Mart 2010 Irak Parlamento Seçim Sonuçlarının ve Yeni Siyasal Denklemin Değerlendirilmesi, Rapor No: 17, Nisan 2010 Arı, Tayyar, Geçmişte Günümüze Orta Doğu, Alfa Yayınları,İstanbul, 2004. Yasin Atlıoğlu,Suriye Dış Politikasında Güç ve Güvenlik İlişkisi, Bilge Strateji, Cilt 1, Sayı 1, Güz 2009 Congressional Research Service, Iraq: Regional Perspectives and U.S. Policy, October 6, 2009. Mustafa Aydın, Nihat Ali Özcan, Neslihan Kaptanoğlu, Riskler ve Fırsatlar Kavşağında Irak’ın Geleceği ve Türkiye, Tepav Ortadoğu Çalışmaları II, Temmuz 2007. Erzsébet N. Rózsa, The War in Iraq and the Broader Middle East, Hungarian Institute of Foreign Affairs, 2007.