YETENEK KEŞFETME MODELLERİ Prof. Dr. Mustafa Ferit ACAR * Bu metin Antalya da yapılan 6. Futbol ve Bilim Dünya Kongresindeki İngilizce sunumun özetlenmiş tercümesidir..

YETENEK NEDİR Belli bir alanda normalin üzerinde, ancak henüz tam olarak gelişmemiş özelliklere sahip olmaktır. Daha geniş olarak şöyle açıklayabiliriz; bireyin daha genç yaşlarında, spor, sanat ve çeşitli bilim dallarında kendi yaşıtları arasında ortalamanın üzerinde iyi bir performans göstermesi özelliğidir. Yapılan bir çok araştırmada belli bir yaş grubu içinde, ortalamanın üzerinde olan kişi sayısının % 5-6 arasında olduğu saptanmıştır. Spor bilimleri ansiklopedisine göre, yetenekli sporcu; normal ölçüleri aşarak, belirli bir yönde ilerleyen, kalıtımla gelen ve henüz tam olarak gelişmemiş özelliklere sahip bir sporcudur. Yetenek büyük ölçüde atalardan genetik olarak alınan bir özelliktir. Yetenek belki erken yaşlarda tam olarak saptanamayabilir fakat yetenekliliği gösteren bazı ipuçları mutlaka vardır. Bu erken ipuçlarını yakalayabilmek yeteneğin geliştirilmesinde anahtar faktördür.

FUTBOLDA YETENEK Futbol gibi takım sporları doğası gereği karmaşık bir yapıdadır; antropometrik, fizyolojik, algısal ,psikolojik ve teknik yeteneklerin performansa katkısı bulunmaktadır. Bütün bu yeteneklerin stratejileri kapsayan taktik öğelerle birleştirilmesi gerekir.

Genetik avantaj: Genetik yapı sporda başarı için en önemli avantajdır. Biyologlar ve davranış bilimcileri genetik yönün futbol gibi bir sporda performans için en önemli ayırt edici faktör olduğunu belirtmişlerdir. Belirli göstergeler: Elit genç futbolcular akranlarına göre daha büyük biyolojik yaşa ( daha fazla fiziksel olgunluk ) sahiptirler. Bir çok antrenör bu faktöre dikkat etmektedir ancak sadece bu faktörü dikkate almak yanıltıcı olabilmektedir.

Antropometrik Değerler Boy Uzunluğu başlı başına belirleyici bir faktör değildir. Örnek olarak ;yurt dışında oynayan bazı Türk oyuncuların boyları uzun değildir( Tugay/ Blackburn Rowers, Emre/ Newcastle, Nihat / Villareal, Yıldıray/ Stutgart ,geçmiş yıllarda Okan/İnter) , fakat bazı oyuncular da uzun boyludurlar (Hakan Şükür /Torino, İnter ) .

Sonuç olarak; Yetenekli futbolcuların gelişiminde büyüme ve olgunlaşma faktörlerini beraber değerlendirmek gerekmektedir.

Şek.1. Yeteneğin tanımlanmasında ve geliştirilmesinde anahtar süreçler ( Williams ve Franks’dan 1998 uyarlanmıştır).

MODELLER Kulüpler ekonomik yönden bakıldığında daha dar fakat daha iyi seçilmiş gruplarla çalışmak istemektedirler. Bu ciddi iş şansa bırakılma- malıdır.

GENEL DURUM Genellikle kulüpler veya deneyimli seçiciler yeni yıldızlar keşfetmek için resmi maçları,sokak oyunlarını veya antrenmanları izlemeyi tercih ederler. Bu yetenek avcıları (her yaştan ve her kaliteden) genellikle yaşlı ve deneyimlidirler. Kararları doğal olarak subjektiftir. Öngörülerinin doğruluğu ve güvenirliği her zaman tartışılabilir.

SUBJEKTİF MODELLER Günümüzde, profesyonel futbol kulüpleri maç izleme görevlilerinin ve antrenörlerinin sübjektif değerlendirmelerine güvenmektedirler. Sübjektif olmakla beraber dikkat edilecek ölçütleri vardır. Bu ölçütler bir çok kulüp açısından sembol slogan haline getirilmiştir. Bunlardan bazı örnekleri inceleyelim; TIPS (Teknik, Zeka, Kişilik, Sürat) ( AJAX Modeli ). TABS (Teknik,Davranış, Denge, Sürat), SUPS (Sürat, Anlama Yetisi, Kişilik, Beceri) TAPUS ( Teknik, Atletiklik, Kişilik, Anlama Yetisi ve Sürat)

OBJEKTİF VE SİSTEMATİK MODELLER Uzun yıllardır, bilim adamlar farklı spor dalları için yeteneği öngörü ölçütlerinde anahtar faktörleri tanımlamaya çalışmışlardır. ( Regnier et al., 1993). Futbol ve basketbolda yapılan araştırmalarda antropometrik ve fizyolojik faktörlerin başarıyı etkileme ölçütleri saptanmıştır. Ancak başarıyı etkileyen çok daha farklı etkenler de bulunmaktadır.

Gerçekte ; Önemli genetik faktörleri belirlemek ve yetenek potansiyelinin erken ipuçlarını görebilmek karar vermede kesin sonuçlar vermez. Erken yaşlarda başarıyı öngerecek performans göstergeleri veya belirli bir gen yoktur.

Geçmişte: Eski Sovyetler Birliği, Eski Doğu Almanya, Bulgaristan ve Romanya gibi eski Doğu Bloku ülkeleri , objektif test bataryalarını kullanan sistematik yetenek keşfetme programlarını uyguladılar , olimpiyatlar ve dünya şampiyonaları düzeyinde uzun süre başarılı oldular.

TÜRKİYEDEN ÖRNEK BİR PROJE BJK + UNIVERSİTE+SPOR BİLİMLERİ DERNEĞİ Bundan birkaç yıl önce ( Geleceğin Yıldızları ) adlı bir projede Beşiktaş Kulübü, Marmara Üniversitesi ve Türkiye Spor Bilimleri Derneği belli ölçütler geliştirdikten sonra işbirliği yaparak yetenekli sporcuları saptamada önemli bir model oluşturdular.

Yaygın olarak kullanılan testler Sürat ve çabukluk testleri, Patlayıcı kuvvet testleri, Koordinasyon testleri, Teknik testler, Kişilik testleri, Karar verme testleri, Yaratıcılık testleri,

BİRLEŞİK YAKLAŞIM Koçların ve yetenek tarama elemanlarının bazı doğru saptamalarının yanında, bilimsel olmayan değerlendirmelere de rastlanılmıştır (bakınız Thomas ve Thomas, 1999). Bu konuda tüm objektif testlerin sonuçlarını ve koçların uzun yılları kapsayan deneyimleri sonucu vardıkları kararlarını birleştirmek en doğru yol olarak gözükmektedir.

SONUÇ Spor Bilimleri yetenekli sporcuların tanımlanması, keşfedilmesi, yeteneklerinin geliştirilmesi ve izlenmesi sürecinde önemli bir role sahiptir. Başarıyı hedefleyen bir çok kulübün ve antrenörün bu konuda işbirliğine açık olması kendi başarılarına da büyük katkılar sağlayacaktır.