İsmail ÖZELBAŞ Vaiz FONETİK ve DİKSİYON
DİL ve DİL BİLGİSİ
Şimdi dilin özelliklerini inceleyelim. DİL ve DİL BİLGİSİ Düşünce, duygu ve isteklerimizi anlatmak için kullandığımız işaret ve seslere dil denir. Her milletin kendine özgü bir dili vardır: Türkçe, İngilizce, Almanca, Arapça...... vb. Türkçe, kaynağı bakımından Ural-Altay dilleri ailesine, Kelimelerinin yapısına göre de bitişken (eklemeli) diller grubuna girer. Şimdi dilin özelliklerini inceleyelim.
LEHÇE (Diyalekt) İlk olarak Altay yörelerinde konuşulmaya başlanan dilimiz, göçler nedeniyle dünyanın çeşitli bölgelerine taşınmıştır. Bunun sonucu olarak oralardaki kültürlerin ve konuşulan dillerin de etkisiyle çeşitli konuşma ve yazı değişiklikleri meydana gelmiştir. İşte bir dilin farklı coğrafi bölge ve kültür ayrılıkları nedeniyle birbirinden farklı söyleyiş ve yazılışlarına lehçe denir.
Türkçenîn Lehçeleri Anadolu lehçesi Azeri lehçesi Çağatay lehçesi Kıpçak lehçesi Bizler Türkçenin Anadolu lehçesini kullanıyoruz.
ŞİVE (Ağız) Bir dilin konuşulduğu ülkenin bölgeleri, kentleri, köyleri arasındaki sadece konuşmaya yansıyan farklılıklara denir. —> Karadeniz şivesinde "paluk" diye söylenir ama yazarken "balık" diye yazılır. 3 —> Trakya şivesinde "üj" diye söylenir ama yazarken "üç" diye yazılır. Gördüğünüz gibi şive yazıya yansımaz, sadece konuşmalarda farklılık gösterir.
HARFLER ve ÖZELLİKLERİ Harf: Seslerin yazıdaki işaretlerine denir. Yazı; Duygu, düşünce ve isteklerin belli işaretlerle ifade edilmesidir. Alfabe: Bir dilin sesleri olan bütün harflerin belli bir sıra ile dizilmiş hâline denir. Türkler başlangıçtan günümüze dört değişik alfabe kullanmışlardır. Göktürk Uygur Arap Latin (Yeni Türk Alfabesi) GUAL kelimesiyle tarihsel sırayı aklımızda tutabiliriz.
HARFLER Alfabemizde sekizi sesli, yirmi biri sessiz olmak üzere 29 harf vardır. A. SESLİ (Ünlü) HARFLER a-e-ı-i-o-ö-u-ü Sesli harflerin özellikleri Ağzımızdan hiçbir engele uğramadan çıkarlar. Tek başlarına okunabilirler.
3. Tek başlarına hece oluşturabilirler. •> Ali - Odun - Üzüm 4. Her hecede mutlaka bir sesli harf bulunur. •> Ak ak çe ka ra gün i çin dir 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Sesli harf sayısı = Hece sayısı 5. Türkçe kelimelerde iki sesli harf yanyana gelmez. •> Saat •> Şair •> Şiir •> Dua
Sesli harflerin söyleniş özellikleri Bu tabloya göre sesli bir harfin üç söyleyiş özelliği vardır: a —> Kalın - Düz - Geniş i —> ince - Düz - Dar ö —> İnce - Yuvarlak - Geniş
Örnek Soru Aşağıdaki kelimelerin hangisinde, sesli harflerin tamamı "kalın-düz" seslidir. A) Bayrağım B) Şerefim C) Tarihim D) Toprağım Bu tip soruların çözülebilmesi için sesli harf tablosunun mutlaka ezberlenmesi gereklidir. "Kalın - Düz" harfler (a - ı) —> Bayrağım Cevap A'dır.
1. BÜYÜK SESLİ (Ünlü) UYUMU Türkçe kelimeler kendine özgü bazı özellikler gösterirler, böylelikle Türkçe kelimeler yabancı kelimelerden ayırt edilir. İşte bu özelliklerden biri, büyük ünlü uyumudur. Buna "kalınlık-incelik" uyumu da denir. İki kuralı vardır: 1. Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki sesli harf ince ise diğer hecelerdeki sesli harfler de ince olmalıdır. •> Öğütlerimiz ince ince ince ince ince •> Öğretmenim
2. İlk hecedeki sesli, kalın ise diğerleri de kalın olmalıdır. •> Ko yun lar kalın kalın kalın •> Ko nuş ma cı kalın kalın kalın kalın
Örnek Soru Aşağıdaki kelimelerin hangisinde büyük ünlü uyumu yoktur? A) Mahallede B) Gezerken C) Arkadaşlarımı D) Görmüşler Çözüm B'de, Ge zer ken i i i C'de, Ar ka daş la rı mı k k k k k k D'de, Gör müş ler i i i A'da, Ma hal le de k k i i Cevap A
Büyük ünlü uyumuyla ilgili bazı özellikler 1. Türkçe oldukları hâlde zamanla ses değişikliğine uğramış kelimeler büyük ünlü uyumuna uymazlar
2. Türkçemize yabancı dillerden girmiş bazı kelimeler büyük ünlü uyumuna uymayabilir.
•> Kadıköy •> Türk •> Gecekondu •> Dört 3. Birleşik kelimeler ve tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. •> Kadıköy •> Türk •> Gecekondu •> Dört •> Ayşekadın •> Alt •> Hanımeli •> Film •> Okuyabilirim •> İlk •> Sabretmelisin •> Ev
Örnek Soru Aşağıdaki kelimelerin hangisinde büyük sesi uyumu aranır? A) Kütüphane B) Söz C) Öğrenci D) Televizyon A'da, Kütüphane —> Birleşik kelime B'de, Söz —> Tek heceli kelime D'de, Televizyon —> Yabancı kelime Türkçe kelimelerde "o" ünlüsü sadece ilk hecede bulunur. Bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. C'de, Öğ ren ci i i i Cevap C